Dzieci i młodzież zdolna - diagnoza, identyfikacja, edukacja w szkole Co to są zdolności? Problem zdolności należy do niezwykle intrygujących i skomplikowanych zagadnień psychologii. Pojęcie zdolności nie jest definiowane jednoznacznie, co nie znaczy, że bywa interpretowane różnie. Bardzo często termin zdolność jest utożsamiany z terminem uzdolnienie. Odmienne podejście do zdolności reprezentują psychologowie zachodni i psychologowie rosyjscy. Psychologowie zachodni koncentrują się na wyodrębnianiu, mierzeniu i kwalifikacji podstawowych rodzajów zdolności. Zaś psychologowie rosyjscy zajmują się głównie genezą i rozwojem zdolności oraz ich mechanizmami fizjologicznymi i psychologicznymi. Uwzględniając stanowisko psychologów polskich, najogólniej zdolność można określić jako właściwości psychologiczne różniące jednego człowieka od drugiego, jako łatwość odbierania i przetwarzania informacji o otaczającym świecie. Mówiąc o zdolnościach, mamy na myśli różnice indywidualne, które sprawiają, że przy danym zasobie wiedzy i sprawności oraz w takich samych warunkach zewnętrznych i przy równej motywacji niektórzy uczą się szybciej nowych rzeczy. Zdaniem Pietrasińskiego, zdolności są to właściwości psychiczne (różnice indywidualne), które stanowią warunek pomyślnego wykonania jakiegoś zadania. Według Szewczuka, zdolności są powiązane z całokształtem życia psychicznego, z motywacją osobowościową, z procesami poznawczymi i inteligencją. Utożsamia on także zdolności z działaniem. Zdolności istnieją tam, gdzie stopień sprawności wykonywania działania jest wyższy od średniego. Zdaniem Reykowskiego, zdolności są to warunki wewnętrzne, dzięki którym ludzie zaangażowani, a więc o takiej samej motywacji i jednakowo przygotowani, opanowują daną działalność niejednakowo szybko, a poziom osiągniętych przez nich rezultatów jest różny. O tych, którzy opanowują określoną działalność lepiej, można powiedzieć, że mają wyższe zdolności w danej dziedzinie. Rozwijanie uzdolnień Na rozwój uzdolnień u dziecka mają wpływ czynniki wrodzone i dziedziczne, czyli informacje genetyczne zawarte w kwasach nukleinowych organizmu, doświadczenie z okresu ciąży matki. Również bardzo istotne są czynniki nabyte, środowiskowe. Wśród czynników środowiskowych istotne znaczenie mają wpływy nieuświadomione (zdrowe odżywianie, atmosfera w domu, dające poczucie bezpieczeństwa, różnorodne bodźce stymulujące, doświadczenia) oraz wpływy świadome, do których m. in. należy zaliczyć: akceptację dziecka w domu rodzinnym, zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych i uczenie bycia z ludźmi, korygowanie egoizmu, agresji, wsparcie psychiczne w chwilach niepowodzeń; wspomaganie rozwoju umysłowego i zainteresowań dziecka przez rodziców, poświęcanie czasu na rozmowy, wspólne zabawy, spacery, hobby, dostrzeganie prac i pomysłów dziecka, wyrażanie akceptacji bądź konstruktywnej krytyki, zachęcanie do pracy twórczej; korzystna, stymulująca rozwój intelektu i zainteresowań, atmosfera w szkole. W miarę upływu lat zdolności się różnicują i pojawiają się coraz bardziej wyspecjalizowane grupy zdolności. Najwcześniej pojawiają się zdolności matematyczne i artystyczne, zwłaszcza muzyczne i plastyczne. Również zdolności wybitne pojawiają się na ogół w dzieciństwie. Już w wieku przedszkolnym istnieją różnice w zakresie zdolności. Szczególnie zróżnicowanie dotyczy zdolności motorycznych, przejawiających się jako zdolności muzyczno - rytmiczne lub motoryczno - techniczne. Młodszy wiek szkolny jest określany jako okres rozkwitu zdolności intelektualnych. W okresie dorastania następuje rozkwit zdolności w zakresie twórczości intelektualnej. W niesprzyjających warunkach rozwój zdolności może ulec częściowemu lub całkowitemu zahamowaniu. Mimo strona 1 / 7
predyspozycji niektóre zdolności nie ujawniają się i nie rozwijają, jeśli dziecko nie ma odpowiedniej pomocy, zachęty, ukierunkowania, a także możliwości ćwiczenia i sprawdzania się. W im większym stopniu działanie pobudzające rozwój zdolności angażuje jednostkę (jej energię, zapał, umysł), tym intensywniej rozwijają się jej zdolności. Diagnoza możliwości twórczych Do niedawna uważano, że najdoskonalszymi narzędziami do diagnozowania możliwości twórczych są testy badające inteligencję ogólną. Było to wynikiem poglądu, że im wyższy poziom inteligencji prezentuje dana osoba, tym większe są jej możliwości twórcze. Sądzono, że osoba wybitna, geniusz jest synonimem słowa twórca. Obecnie ten pogląd jest krytykowany. Badania wykazują, że nie ma liniowej zależności między wynikami uzyskiwanymi w testach inteligencji a osiągnięciami twórczymi. Inaczej to wygląda w przypadku twórczości artystycznej, a inaczej twórczości poznawczej (naukowo - technicznej). Stwierdzono: - klasyczne testy inteligencji nie są przystosowane do pomiaru osób zdolnych i wybitnie zdolnych. Wysoki wynik ogólny jest funkcją pewnej wszechstronności umysłowej badanego, a wybitni twórcy są jakby bardziej wyspecjalizowani intelektualnie i nie muszą uzyskiwać wysokich wyników w testach inteligencji. Najbardziej adekwatny w odniesieniu do twórców jest test mierzący inteligencję płynną - RAVENA. Diagnoza myślenia twórczego nie może ograniczać się do pomiaru sprawności myślenia, lecz powinna obejmować szereg innych zmiennych, z którymi uzdolnienie twórcze jest wysoko skorelowane. Diagnoza uzdolnienia twórczego nie sprowadza się więc do zastosowania określonego testu psychologicznego - polega na złożonej, wieloaspektowej analizie przypadku i wymaga zebrania danych o badanym z wielu źródeł. Rozwijanie myślenia twórczego Zdolności twórcze można rozwijać. Implikuje to stwierdzenie, że dziecko można uczyć twórczości, podobnie jak się uczy czytania, pisania czy matematyki. Myślenia twórczego można się nauczyć za pomocą odpowiednich technik. Ostatnie lata przyniosły burzliwy rozwój metod i technik stymulowania twórczego myślenia. Można je podzielić na dwie grupy: 1. Twórcze rozwiązywanie zadań (problemów). Celem jest rozwiązanie konkretnego zadania za pomocą odpowiednich zabiegów, metod itp. 2. Trening twórczości. Celem jest rozwijanie zdolności twórczych jednostek i grupy. Świetną propozycję metodyczną dla prowadzących treningi twórczości, zwłaszcza grupowe, stanowi trening twórczości opracowany przez Edwarda Nęckę. Autor ten zwraca uwagę na: kształtowanie umiejętności interpersonalnych, techniki motywacyjne i przezwyciężanie przeszkód o charakterze intelektualnym, emocjonalnym oraz społecznym, hamujących proces twórczy techniki kształtujące zdolności. Zdaniem Nęcki, klasyfikacja zdolności odpowiada klasyfikacji operacji przypuszczalnie biorących udział w procesie twórczym. Istnieje sześć grup takich operacji: strona 2 / 7
abstrahowanie dokonywanie skojarzeń rozumowanie dedukcyjne rozumowanie indukcyjne myślenie metaforyczne dokonywanie transformacji na obiektach i wewnętrznych reprezentacjach Autor opisując każdą z wyżej wymienionych operacji proponuje ćwiczenia rozwijające poszczególne grupy zdolności twórczych. Cechy dzieci zdolnych (typowe dla dzieci w wieku 5-7 lat) 1. Łatwe zapamiętywanie i uczenie się nowych rzeczy, natychmiastowe zrozumienie problemów. Około 1/3 dzieci zdolnych przed rozpoczęciem szkoły umie czytać i liczyć do 100. 2. Zadawania pytań, zainteresowanie światem, bystra obserwacja i spostrzegawczość. 3. Wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez długi czas na tym, co dziecko interesuje, czasami konkretne zainteresowania i uzdolnienia kierunkowe. 4. Wymyślanie nowych zabaw, opowiadań, sytuacji realnych lub abstrakcyjnych. Ciekawe, oryginalne pomysły, bogata wyobraźnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych, w formie słów, ruchu lub muzyki. 5. Niezależna postawa wobec innych, dziecko potrafi bronić swoich racji, jest samodzielne w pracy. Posiadanie trzech spośród powyższych cech oznacza, że dziecko ma szansę być w przyszłości jednostką wybitną. Dziecko zdolne, nie rozpoznane w porę i nie otoczone właściwą opieką ze strony domu i szkoły, nie wykorzysta w pełni wrodzonych predyspozycji. Zdolny uczeń Uczeń zdolny to taki, który ma wysoki iloraz inteligencji, duże osiągnięcia, wysoki poziom twórczy, tzn. że charakteryzuje go niepokój poznawczy, umie oderwać się od utartych schematów, potrafi znaleźć się w nowej sytuacji, ma pomysły nowych rozwiązań starych problemów, nie boi się rzeczy nowych. Badania prowadzone na Uniwersytecie Warszawskim, porównujące ocenę szkoły i wyniki badań psychologicznych, pokazały, że szkoła typuje dzieci zdolne według pewnych schematów, zupełnie pomijając czynnik intelektualny. Jest zdolny, bo dobrze się uczy, nie zadaje pytań trudnych, nie kłamie, nie ma dziwnych pomysłów. Przy próbach doboru uczniów do klas autorskich nauczyciele często nie potrafią wytypować dzieci naprawdę zdolnych. Badania psychologiczne tych osób nie potwierdziły, że są to dzieci zdolne. Cechy charakteryzujące uczniów zdolnych strona 3 / 7
1. Ponadprzeciętny poziom rozwoju intelektu. 2. Szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie. 3. Ciekawość świata i ludzi, dar bystrej obserwacji otoczenia. 4. Dociekliwość, zadawanie dużej liczby pytań. 5. Szeroki wachlarz zainteresowań, dużo wiadomości pozaszkolnych, niekiedy ukierunkowane uzdolnienia i pasje. 6. Wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na tym, co ich interesuje. 7. Bogata wyobraźnia, ciekawe, oryginalne pomysły. Potrzeba wyrażania swoich wrażeń, myśli i emocji w różnej formie, np. w muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub piśmie (pisanie wierszy, opowiadań itp.). 8. Niezależna postawa, bronienie swoich poglądów i pomysłów. 9. Poczucie humoru. Warto podkreślić, że nie zawsze uczniowie zdolni otrzymują dobre oceny w szkole. Niejednokrotnie bywa tak, że z powodu częstego zadawania pytań, nadpobudliwości ruchowej, bądź innych zachowań - uczeń jest kłopotliwy dla nauczyciela, co wpływa na sposób jego oceniania. Najczęściej spotykane cechy hamujące rozwój intelektualno-emocjonalne uczniów zdolnych to: 1. zarozumiałość, okazywanie lekceważenia rówieśnikom i nauczycielom 2. trudności w przystosowaniu do grupy, np. postawa rywalizacyjna lub chęć stałego imponowania lub dominowania 3. demonstrowanie wiedzy encyklopedycznej, trudności w przechodzeniu od wiadomości do umiejętności 4. egocentryzm, koncentracja na sobie, zamęczanie nauczyciela 5. chwiejność emocjonalna, nieśmiałość lub nadpobudliwość psychoruchowa, zachowania agresywne bądź lękowe Do okoliczności utrudniających, a nawet blokujących postawy twórcze u uczniów zdolnych zaliczamy: brak ciepłej emocjonalnie oraz stymulującej ogólny rozwój dziecka atmosfery w domu rodzinnym, niezrównoważenie emocjonalne rodziców; niedostrzeganie ucznia zdolnego w szkole, niewykorzystanie jego potrzeby aktywności poznawczej lub nawet jej hamowanie, m.in. przez odezwania typu: podobno jesteś taki zdolny, a nie wiesz... ; brak w środowisku dziecka innych bodźców stymulujących, np. członkowie rodziny, znajomi lub inne osoby o bogatych osobowościach (naukowcy, artyści, wybitni specjaliści itp.). Praktyka szkolna wskazuje, że dzieci zdolne, źle traktowane przez nauczycieli stają się leniwe, bierne lub agresywne. Najczęściej nudzą się na lekcjach, dlatego przeszkadzają w pracy nauczycielom, lekceważą ich, a jednocześnie szukają akceptacji w środowiskach pozaszkolnych. Powyższe przyczyny powodują niekiedy, iż młodzież zdolna pełni role przywódców w grupach aspołecznych, a nawet przestępczych. Bardzo wiele zależy więc od tego, czy nauczyciele wykażą się mądrością pedagogiczną wobec uczniów zdolnych. Identyfikacja dzieci zdolnych strona 4 / 7
Zarówno w szkołach podstawowych, jak i gimnazjach oraz szkołach średnich za uczniów zdolnych uchodzą ci, którzy są uzdolnieni intelektualnie. Identyfikuje się ich przede wszystkim na podstawie wyników i ocen z egzaminów, konkursów, na podstawie osiągnięć szkolnych oraz danych zebranych przez nauczyciela w toku obserwacji. Pomiary psychologiczne stosuje się sporadycznie, mają one zatem charakter pomocniczy. Identyfikowanie uczniów zdolnych jest procesem wieloetapowym, na który składają się: wstępna diagnoza, selekcja, ocena. W pewnych przypadkach wykorzystuje się jedynie testy, lecz w innych stosuje się także podejście nieformalne. Metody wykorzystywane w celu rozpoznawania uczniów zdolnych: 1. NOMINACJA PRZYZNANA PRZEZ NAUCZYCIELI. Pomocne są tutaj kwestionariusze zawierające listy cech stwierdzonych u dzieci zdolnych. Do najbardziej znanych należy kwestionariusz autorstwa S. R. Laycocka. Najważniejsze cechy dziecka wybitnie zdolnego, wymieniane w kwestionariuszach wypełnianych przez nauczycieli, są następujące: sprawności językowe na wysokim poziomie; wyjątkowa umiejętność wnioskowania; bogata wyobraźnia; znakomita pamięć; zainteresowanie prowadzeniem obserwacji; niezwykła zdolność koncentracji uwagi; stawianie wielu oryginalnych pytań; wysuwanie niezwykłych i oryginalnych sugestii; umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów; szeroki zakres zainteresowań czytelniczych; brak wytrwałości w wykonywaniu zadań rutynowych 2. WYNIKI SPRAWDZIANÓW WIADOMOŚCI. Należy bardzo ostrożnie podchodzić, uwzględniając stopnie otrzymywane w szkole jako kryterium oceny zdolności. Bardzo istotne jest, w jaki sposób kształcony jest uczeń, a także jakie jest przeznaczenie i zawartość samych sprawdzianów. 3. ILORAZ INTELIGENCJI. Wysoki iloraz inteligencji jest najczęściej stosowanym sposobem identyfikowania dzieci zdolnych. W porównaniu ze szkolnymi testami wiadomości, wynik uzyskany w badaniu testem inteligencji jest mniej zależny od wpływów środowiska. W testach inteligencji dzieci osiągające JJ 110 pkt. i wyżej (przy normie 100 pkt.) należą do grupy dzieci zdolnych. Powyżej 130 pkt. osiągają dzieci o potencjalnych najwyższych możliwościach w dziedzinie myślenia abstrakcyjnego dzieci wybitnie zdolne. Najczęściej wykorzystywane przy badaniu dzieci zdolnych są testy: Wechslera - wersja dla dzieci, zrewidowana WISC - R i test Ravena. 4. KONKURSY. Bardzo przydatne w identyfikowaniu dzieci zdolnych są wyniki w konkursach, lecz należy uwzględnić tutaj: poziom samego konkursu, kwalifikacje członków jury, przygotowanie innych uczestników, warunki wstępne przystąpienia do konkursu, a także zasady przyjęte przez organizatorów. 5. NOMINACJA PRZYZNANA PRZEZ EKSPERTA. Ekspert powinien świetnie znać daną dziedzinę, a jednocześnie musi potrafić oceniać zdolności. 6. NOMINACJA PRZYZNANA PRZEZ RODZICÓW. Paradoksalnie - rodzicom najłatwiej i zarazem najtrudniej zidentyfikować dziecko zdolne. Znają oni swoje dzieci najlepiej, ale ich osąd często jest wypaczony więzami emocjonalnymi. Dość powszechne jest zawyżanie przez rodziców osiągnięć dziecka. Wykorzystuje się tutaj m.in. Ankietę dla rodziców Davisa Lewisa oraz Kwestionariusz do wykrywania wybitnych uzdolnień u dziecka Davida Weeksa. 7. NOMINACJA PRZYZNANA PRZEZ GRUPĘ RÓWIEŚNICZĄ, bowiem wiele badań socjometrycznych dowodzi, iż grupa rówieśników jest w stanie trafnie ocenić, czy ktoś z nich ma wyjątkowe zdolności w danej dziedzinie. Możliwości pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniem zdolnym Edukacja ucznia zdolnego w szkole przebiega w różnych sytuacjach i formach dydaktyczno - wychowawczych. Mogą to być m.in.: różnego rodzaju konkursy - prezentowanie prac twórczych (wystawy, gazetki szkolne, kroniki, albumy) - spotkania z ludźmi sukcesu (udział wybitnych rodziców i innych osób w godzinach wychowawczych, strona 5 / 7
zwiedzanie ich miejsc pracy) - wycieczki inspirujące do pracy twórczej (np. muzea, wystawy) - praca w kołach zainteresowań i przedmiotowych - wspomaganie nauczyciela na lekcji przez asystentów, mistrzów wiedzy, laureatów (prowadzenie lekcji i organizowanie konkursów, prowadzenie gazetek, prace w komisjach konkursowych, organizowanie pomocy koleżeńskiej dla uczniów słabszych) - prowadzenie nauczania w oparciu o programy autorskie - typowanie do Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci - kontakty ze szkołami wyższego rzędu - kursy wiedzy i umiejętności działające poza szkołą - udział uczniów w pracach ośrodków kulturalnych (spektaklach, nagraniach, audycjach, zespołach tanecznych i muzycznych). Ponadto w wielu szkołach są prowadzone warsztaty twórcze, psychologiczne, kursy doskonalenia pamięci. Grono pedagogiczne musi być przygotowane do rozpoznawania, pobudzania, rozwijania i wykorzystywania zdolności uczniów! W tym celu istotny jest: - odpowiedni dobór treści nauczania i sposobów realizacji programów, - właściwy dobór nauczycieli, - współpraca ze środowiskiem rodzinnym uczniów. Praca z uczniem zdolnym zajęcia pozalekcyjne oraz pozaszkolne Jedną z form opieki nad dziećmi i młodzieżą uzdolnioną są zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, prowadzone w klubach dyskusyjnych, ruchach artystycznych, na zajęciach o charakterze sportowo - rekreacyjnym. Odbywają się w domach kultury, klubach osiedlowych, ośrodkach sportowych, świetlicach itp. Cieszącą się popularnością formą uczestnictwa jest praca w zespołach artystycznych: chóralnych, instrumentalnych, instrumentalno - wokalnych, tanecznych, folklorystycznych, teatralnych, poetyckich, recytatorskich, plastycznych, filmowych, fotograficznych i innych. Jakie metody pracy warto stosować w trakcie nauki szkolnej, aby nie ginęli nam uczniowie wybitni? Warto stosować różne metody, np.: - stopniowe zwiększanie wymagań, jednak nie przekraczające możliwości ucznia - ciekawe prowadzenie lekcji - wprowadzanie inspirujących elementów materiału, wykorzystanie wiadomości pozaszkolnych uczniów, przydzielanie im ról, np. przez prowadzenie zajęć grupowych, opracowanie referatu itp. - stwarzanie dodatkowych motywacji do zdobywania wiedzy oraz jej ujawniania - umożliwianie indywidualnego toku nauki z poszczególnych przedmiotów lub przenoszenie do klas programowo wyższych z jednego lub kilku przedmiotów, o ile dziecko wykazuje ponadprzeciętne zainteresowania (pozwalają na to odpowiednie zarządzenia MEN) - zachęcanie do udziału w konkursach, olimpiadach oraz do korzystania z rozmaitych zajęć pozalekcyjnych w celu strona 6 / 7
rozwijania zainteresowań oraz aktywności poznawczej dzieci uzdolnionych - stwarzanie atmosfery akceptacji, wyrażanie zadowolenia z sukcesów, a równocześnie czuwanie, aby nie doszło do powstania niekorzystnych wychowawczo postaw jednostek zdolnych. Bibliografia: 1. W. Dobrołowicz, "Psychologia twórczości w zarysie", WSP, Kielce 1982. 2. M. Łukasiewicz, "Sukces w szkole. Jak uczyć się 2-3 razy szybciej i umiejętnie sprzedawać swoją wiedzę? Ośrodek Doskonalenia Umiejętności, Poznań 1999. 3. E. Nęcka Trening twórczości - podręcznik dla psychologów, pedagogów i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 1998. 4. M. Partyka, Zdolni, utalentowani i twórczy, CMPP-P MEN, Warszawa 1999. 5. S. Popek, Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998. Opracowanie: strona 7 / 7