JURYSDYKCJA SĄDOWNICZA Pytanie o jurysdykcję sądowniczą jest pytaniem o kompetencję sądów danego państwa do orzekania w sprawach z elementem obcym (np. gdy oskarżonym lub pozwanym jest zamieszkały za granicą obywatel innego państwa). Można wyróżnić (w znacznym uproszczeniu) dwa rodzaje jurysdykcji sądowej: a) w sprawach karnych, b) w sprawach cywilnych. Ad. a) Jurysdykcja sądownicza jest w tym przypadku (co do zasady) pochodną jurysdykcji ustawodawczej. Tzn. o ile w danej sprawie państwo może (na gruncie prawa międzynarodowego) wykonywać jurysdykcję ustawodawczą, to może także sprawować jurysdykcję sądowniczą. Ad. b) Państwa w zasadzie swobodnie określają zakres swej jurysdykcji sądowniczej (w Polsce ustawa: Kodeks postępowania cywilnego). Teoretycznie umożliwia to sądom danego państwa orzekanie w sprawach cywilnych nawet wówczas, gdy nie istnieje żaden istotny związek między rozstrzyganą sprawą a państwem sądu. Np. Amerykańska ustawa o roszczeniach cudzoziemców (Alien Tort Claim Act) Przyznaje sądom federalnym właściwość w sprawach powództw cywilnych wnoszonych przez obcych obywateli w związku z deliktami (tj. czynami niedozwolonymi) popełnionymi za granicą z naruszeniem prawa narodów lub z naruszeniem traktatu, którego stroną są Stany Zjednoczone. Ustawa przyznaje sądom amerykańskim jurysdykcję nawet wówczas, gdy do zdarzenia naruszającego prawo międzynarodowe doszło poza terytorium Stanów Zjednoczonych a pozwany nie jest obywatelem USA i nie ma w USA miejsca zamieszkania (albo siedziby). W praktyce orzeczniczej sądów amerykańskich, zakres stosowania tej konstrukcji jest ograniczany, m. in. przez przyjęcie, że wchodzi ona w grę w przypadku zaledwie kilku haniebnych aktów naruszających określone, powszechne i zobowiązujące normy, takie jak np. piractwo, naruszenie nietykalności osobistej przedstawicieli dyplomatycznych. *** 107
Ograniczenia jurysdykcji sądowniczej państwa w sprawach cywilnych wynikają z prawa zwyczajowego, traktatów lub (w przypadku państw członkowskich Unii europejskiej) z prawa UE. Gdy mowa o tym ostatnim przypadku, to należy wskazać na dwa istotne rozporządzenia: - Rozporządzenie Bruksela I Bruksela I Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Art. 2.1 Rozporządzenia stanowi zasadę, zgodnie z którą osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego nie mogą być pozywane (w sprawie cywilnej lub handlowej), niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy innego Państwa Członkowskiego, chyba, że Rozporządzenie stanowi inaczej. Wyjątki od powyższej zasady przewidziane są np. w art. 5 Rozporządzenia. Stanowi on, co następuje: Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, może być pozwana w innym Państwie Członkowskim: [WYJĄTEK PIERWSZY] 1) a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy - przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane; b) w rozumieniu niniejszego przepisu - i o ile co innego nie zostało uzgodnione miejscem wykonania zobowiązania jest: - w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych - miejsce w Państwie Członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone; - w przypadku świadczenia usług - miejsce w Państwie Członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone; c) jeśli lit. b) nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a); [ ] [WYJĄTEK DRUGI] 3) jeżeli przedmiotem postępowania jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo roszczenia wynikające z takiego czynu [chodzi tu bardzo ogólnie rzecz ujmując o roszczenia przeciwko osobie, która z winy swojej wyrządziła drugiemu szkodę dop. MW]- przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę; [WYJĄTEK TRZECI] 4) w sprawach roszczeń o odszkodowanie lub przywrócenie stanu poprzedniego, które wynikają z czynu zagrożonego karą - przed sąd karny, do którego 108
wniesiono akt oskarżenia, o ile sąd ten może według swojego prawa rozpoznawać roszczenia cywilnoprawne [ ] - Rozporządzenie Bruksela II Bruksela II Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej. Z rozporządzenia wynika np., że w sprawach dotyczących opieki nad dzieckiem co do zasady właściwy jest sąd państwa członkowskiego, w którym na stałe zamieszkuje dziecko. *** Inne ograniczenia jurysdykcji sądowniczej państw związane są m. in. z: a) immunitetami dyplomatycznymi i konsularnymi, b) immunitetami najwyższych urzędników państwowych, c) immunitetem państwa (immunitetem suwerennym). Tematy te zostaną omówione poniżej: IMMUNITET PAŃSTWA (IMMUNITET SUWERENNY) Jak pamiętamy, państwa są suwerennie równe. Z tej zasady zwykle wyprowadzany jest wniosek, że równy wobec równego sobie nie może wykonywać zwierzchniego władztwa; wyraża tę myśl łacińska paremia: par in parem non habet imperium. Oznacza to w konsekwencji, że na gruncie zwyczajowego prawa międzynarodowego, państwo wyłączone jest spod jurysdykcji sądowniczej innego państwa. Innymi słowy: państwo nie może być bez swej zgody pociągnięte do odpowiedzialności prawnej (karnej, cywilnej i innej) przed sądem innego państwa. Zastanówmy się, jaki jest zakres podmiotowy immunitetu suwerennego. Zauważmy, że termin państwo ma charakter abstrakcyjny i obejmuje różne agendy i jednostki organizacyjne wykonujące prerogatywy suwerena. Na immunitet suwerenny przed sądem krajowym innego państwa mogą się zatem powoływać: 109
a) rząd, ministerstwa, głowa państwa działająca w wykonaniu funkcji urzędowych, urzędy dyplomatyczne i konsularne, b) części składowe państw federalnych oraz jednostki podziału administracyjnego w państwach jednolitych, o ile działają one w wykonaniu suwerennych kompetencji państwowych, c) inne podmioty i agendy wykonujące pewne prerogatywy władzy państwowej lub kontrolowane przez państwo (np. przedsiębiorstwa), zob. Auster v. Ghana Airways Ltd. (sąd apelacyjny USA, 2006 rok) Zgodnie z art. 17 Konwencji warszawskiej o ujednostajnieniu niektórych prawideł, dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego (z 1929 roku): Przewożący odpowiedzialny jest za szkody wynikłe w razie śmierci, zranienia lub wszelkiego innego uszkodzenia ciała, którego doznał podróżny, jeśli wypadek, który spowodował szkodę, zdarzył się na pokładzie statku powietrznego lub podczas wszelkich czynności związanych z wsiadaniem i wysiadaniem. W 2000 roku Rosen i Auster-Rosen zakupili w Ghana Airways bilety lotnicze na trasie Nowy Jork Accra. Samolot, którym podróżowali, rozbił się w czasie podchodzenia do lądowania w stolicy Ghany. Na podstawie art. 17 Konwencji wszczęto przed jednym z sądów USA postępowanie odszkodowawcze przeciwko Ghana Airways. Sąd amerykański stwierdził, że nie ma kompetencji, by sprawę merytorycznie rozstrzygnąć. Wskazał m. in., że Ghana Airways jako przewoźnik będący własnością państwa i przez nie kontrolowany może skutecznie powołać się na immunitet jurysdykcyjny. d) skarb państwa (np. w przypadku pozwania przed sądem polskim hiszpańskiego urzędu skarbowego, strona pozwana może powołać się na przysługujący jej immunitet suwerenny), e) nie można wykluczyć, że w pewnych przypadkach zarzut immunitetu suwerennego podnosić może osoba fizyczna, wykonująca pewne prerogatywy państwowe (np. żołnierz w czasie służby). Sprawa Mc Elhinney (Sąd Najwyższy Irlandii, 1995 rok) Mc Elhinney stał się ofiarą użycia przymusu fizycznego przez brytyjskich żołnierzy stacjonujących na przejściu granicznym pomiędzy Irlandia Płn. i Irlandią. Do zdarzenia doszło już na terytorium Republiki Irlandii. Mc Elhinney pozwał przed sądami irlandzkimi m. 110
in. jednego z żołnierzy domagając się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (szok wynikający z zastosowania groźby przy użyciu broni palnej). Sądy irlandzkie stwierdziły, że nie mają jurysdykcji do rozpatrywania sprawy, jako że żołnierz, który użył siły w stosunku do powoda, znajdował się na służbie i realizował suwerenne prerogatywy państwa. Oznacza to, że mógł powołać się na immunitet suwerenny. *** Rozważmy teraz, jaki zakres przedmiotowy ma immunitet suwerenny. Jeszcze w wieku XIX immunitet ten miał charakter absolutny, tzn. państwo mogło się nań powoływać niezależnie od rodzaju aktu, który stanowił przyczynę próby pociągnięcia go do odpowiedzialności przed sądem krajowym innego państwa. Współcześnie immunitet suwerenny państwa ma już charakter ograniczony. Przysługuje on państwu wówczas tylko, gdy postępowanie przed sądem innego państwa odnosi się do jego aktów o charakterze władczym, suwerennym (acta de iure imperii). Nie przysługuje natomiast wówczas, gdy w grę wchodzą akty innego rodzaju, tzn. akty niesuwerenne (acta de iure gestionis). Kluczowe znaczenie ma tu zatem podział aktów państwa na akty suwerenne (władcze) (acta de iure imperii), oraz akty, które nie są aktami suwerennymi (acta de iure gestionis). Zwykle 1 przyjmuje się, że akty władcze (de iure imperii) to takie akty, które z uwagi na swą naturę (ich cel nie jest brany pod uwagę) - mogą być dokonane jedynie przez suwerena. W grę wchodzą tu zatem, przykładowo: - wewnętrzne akty administracyjne, - akty legislacyjne, - akty związane z działalnością dyplomatyczno-konsularną, - działania podejmowane przez siły zbrojne danego państwa. Te zaś akty, które mogą być dokonane przez dowolny podmiot niepaństwowy (np. zawarcie umowy nabycia towarów lub usług, zawarcie umowy o pracę z pracownikiem technicznym placówki dyplomatycznej lub konsularnej, który jest obywatelem państwa przyjmującego) traktowane są jako acta de iure gestionis. W odniesieniu do nich państwo nie może powołać się na immunitet suwerenny przed sądem krajowym innego państwa. Oznacza to, że np. obywatel polski, tłumacz, który został zwolniony z pracy w obcej placówce 1 Praktyka nie jest dostatecznie spójna w tej mierze. 111
dyplomatycznej w Polsce, może pozwać państwo obce przed sądem polskim, domagając się przywrócenia do pracy. Powyższe rozróżnienie teoretycznie niezbyt skomplikowane rodzi niekiedy istotne problemy w praktyce. Oto bowiem np. powszechnie przyjmuje się obecnie, że państwo nie może powoływać się na immunitet jurysdykcyjny przed sądem krajowym innego państwa, gdy postępowanie dotyczy co prawda aktu władczego (de iure imperii), który jednak był czynem niedozwolonym (deliktem - tzn. aktem, którym wyrządzona została szkoda), popełnionym na terytorium państwa sądu. Jest to tzw. tort exception obejmuje roszczenia dotyczące czynów niedozwolonych popełnionych w państwie sądu 2. Jeżeli np. agent wywiadu państwa X dopuszcza się w państwie Y aktu tortur, to osoba torturowana może pociągnąć do odpowiedzialności (np. odszkodowawczej) państwo X przed sądem państwa Y, a państwo X nie może powołać się na immunitet jurysdykcyjny. Istnieją jednak poważne wątpliwości, czy ten wyjątek od zasady chroniącej państwo w odniesieniu do aktów władczych, znajduje zastosowanie do, dokonanych w toku konfliktów zbrojnych, aktów sił zbrojnych naruszających prawa człowieka lub prawo humanitarne. Polski Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że państwo może powoływać się na immunitet suwerenny w odniesieniu do czynów niedozwolonych sił zbrojnych dokonanych w czasie konfliktu zbrojnego na terytorium państwa sądu nawet wówczas, gdy akty te rażąco naruszały prawo międzynarodowe (w tym normy ius cogens). Orzeczenie polskiego Sądu Najwyższego w sprawie Natoniewski v. Niemcy (2010) Tekst orzeczenia: http://www.sn.pl/orzecznictwo/uzasadnienia/ic/iv-csk-0465_09.pdf Winicjusz Natoniewski w pozwie z dnia 29 października 2007 roku skierowanym przeciwko Republice Federalnej Niemiec Federalnemu Urzędowi Kanclerskiemu wniósł o zasądzenie na jego rzecz od strony pozwanej kwoty 1.000.000 PLN tytułem zadośćuczynienia za krzywdę doznaną podczas pacyfikacji przez niemieckie siły zbrojne w czasie drugiej wojny światowej miejscowości Szczecyn, położonej w województwie lubelskim. Pacyfikacja ta, podczas której wysiedlano ludność, dokonywano egzekucji, palono zabudowania oraz rabowano mienie, przeprowadzona została w dniu 2 lutego 1944 roku. W jej wyniku śmierć poniosło kilkuset mieszkańców. Według twierdzeń pozwu, powód, wówczas sześcioletnie 2 Podstawę do wytoczenia takiego powództwa przed sądem polskim stanowić może art. 415 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. 112
dziecko, doznał w następstwie akcji niemieckich sil zbrojnych rozlicznych poparzeń głowy, klatki piersiowej oraz obu rąk, ze skutkami, których dotkliwie konsekwencje ujawniają się do dziś. Postanowieniem z dnia 8 listopada 2007 roku Sąd Okręgowy odrzucił pozew. Zażalenie powoda na to postanowienie zostało oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego z dnia 13 maja 2008 roku. Powód złożył zatem skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Zarzuty w niej zawarte odnosiły się - najogólniej rzecz biorąc do przyjęcia przez Sąd Apelacyjny, że sądy polskie nie mają jurysdykcji w rozpatrywanym przypadku. Sąd Najwyższy rozpoczął od podkreślenia, że w Polsce, podobnie jak w innych państwach, przyjmuje się, że państwo obce ma immunitet jurysdykcyjny tylko w sprawach związanych z działalnością władczą (immunitet dotyczy tzw. acta de iure imperii), nie przysługuje mu natomiast w sprawach związanych z udziałem w zwykłym obrocie cywilnym (acta de iure gestionis). Wątpliwości Sądu Najwyższego dotyczyły jednak istnienia tzw. tortexception, tj. ograniczenia immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach związanych z czynami niedozwolonymi państwa popełnionymi na terytorium państwa-forum (tj. państwa sądu). Sąd podkreślił, że wyłączenie w tym zakresie immunitetu państwa ma uzasadnienie celowościowe: organy państwa, na którego terytorium doszło do określonych zdarzeń, powinny mieć (z racji sprawowanego zwierzchnictwa terytorialnego) możliwość ich prawnej oceny. Analizując treść umów międzynarodowych, ustawodawstwa krajowego, orzecznictwa krajowego i poglądów doktryny, Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że obecnie nie istnieje prawnomiędzynarodowy obowiązek przyznawania państwu immunitetu w sprawach o roszczenia z czynów niedozwolonych, jeżeli działanie sprawcze miało miejsce w państwie sądu i sprawca w chwili tego działania znajdował się na obszarze państwa sądu. Sąd Najwyższy rozważył następnie, czy tort-exception znajduje zastosowanie do czynów dokonanych pół wieku temu, gdy zasada absolutnego immunitetu jurysdykcyjnego państwa dopiero zaczynała ustępować koncepcji immunitetu ograniczonego. Rozpoczął od konstatacji, że immunitet jurysdykcyjny państwa jest zasadą ewidentnie procesową ogranicza możliwość wydania orzeczenia co do istoty sprawy (nie dotyka natomiast praw i obowiązków stron). Zgodnie zaś z podstawową regułą intertemporalną prawa procesowego, postępowanie wszczęte (w tym przypadku: już w XXI w.) toczy się według nowego prawa. Wyjątki od zasady bezpośredniego stosowania nowego prawa dopuszcza się jedynie wtedy, kiedy nowe prawo wchodzi w życie w toku postępowania. W niniejszej sprawie ten ostatni przypadek nie występował. Z tego względu Sąd uznał, że ocena co do przysługiwania 113
pozwanemu immunitetu jurysdykcyjnego powinna być dokonana na podstawie normy prawa międzynarodowego obowiązującej w chwili orzekania przez sąd polski. Kluczowy fragment rozważań Sądu Najwyższego związany był z tym, czy tortexception obejmuje również sprawy dotyczące zdarzeń zaistniałych w czasie konfliktu zbrojnego, np. zbrodni wojennych. Sąd zauważył, co następuje: Specyfika konfliktów wojennych sprawia, że przysługiwanie państwom immunitetu jurysdykcyjnego wydaje się najbardziej uzasadnione właśnie w odniesieniu do zdarzeń objętych konfliktami zbrojnymi. Konflikt taki z ofiarami w wielkiej skali, ogromem zniszczeń i cierpień nie daje się sprowadzić do relacji między państwem-sprawcą a poszkodowaną jednostką; zachodzi przede wszystkim między państwami. Dlatego tradycyjnie o roszczeniach majątkowych wynikłych ze zdarzeń wojennych rozstrzyga się w traktatach pokojowych, zmierzających do całościowego w skali międzynarodowej i indywidualnej uregulowania następstw konfliktu wojennego. Immunitet jurysdykcyjny państwa w takich sprawach stanowi środek gwarantujący prawnomiędzynarodowy sposób regulowania roszczeń majątkowych wywodzonych ze zdarzeń wojennych. Wykluczenie rozstrzygania sporów o te roszczenia przez sądy ma przeciwdziałać temu, aby normalizacja wzajemnych stosunków nie napotykała przeszkód wskutek wielu procesów o te roszczenia. Procesy te mogłyby być czynnikiem podtrzymującym spory polityczne, niekoniecznie zaś prowadzić do zaspokojenia dochodzonych roszczeń w odpowiednim rozmiarze. Wskazany prawnomiędzynarodowy sposób załatwiania roszczeń ze zdarzeń objętych konfliktem wojennym, połączony z przysługiwaniem immunitetu jurysdykcyjnego państwom obcym, ma charakter rozwiązania uniwersalnego. Stwierdzając brak podstaw do stosowania tort-exception do konfliktów zbrojnych, Sąd Najwyższy dostrzegł rozstrzygnięcia sądów oraz wypowiedzi doktryny dopuszczające jednak dochodzenie przeciwko państwu roszczeń związanych z prowadzonymi przezeń działaniami wojennymi. Opierają się one na czterech podstawowych założeniach: (a) Państwo zrzeka się immunitetu w przypadkach postępowania oczywiście sprzecznego z prawem międzynarodowym, np. dopuszczenia się zbrodni wojennych, (b) Powołanie się na immunitet byłoby, w takim przypadku, nadużyciem prawa, (c) Akt naruszający normę iuris cogentis pozbawiony jest charakteru władczego, implikującego możliwość powołania się przez państwo na immunitet jurysdykcyjny. Takie naruszenie pociąga także za sobą automatyczną sankcję, polegającą na wyłączeniu immunitetu w odniesieniu do państwa naruszyciela; (d) 114
Przyznanie immunitetu jurysdykcyjnego państwu ogranicza prawo jednostki do sądu (przypis). Odnosząc się do pierwszej koncepcji, Sąd Najwyższy wskazał, że rezygnacja państwa z immunitetu musi, tak jak złożenie każdego innego oświadczenia woli, nastąpić w sposób dostatecznie wyraźny, nie zaś per facta concludentia. Naruszenie przez państwo prawa międzynarodowego (nawet naruszenie rażące) nie może być traktowane jako zrzeczenie się przysługującego państwu, na mocy prawa zwyczajowego, immunitetu jurysdykcyjnego. Nawiązując do poglądów o nadużyciu prawa i obezwładnienia immunitetu państwa wskutek postępowania państwa w sposób oczywiście sprzeczny z prawem międzynarodowym, Sąd Najwyższy wyraził swoje zastrzeżenia w następujący sposób: Wątpliwości dotyczą przede wszystkim możliwości uzasadnienia tej koncepcji odwołaniem się do ogólnych zasad prawa, o których mowa w art. 38 ust. 1 lit. c statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Immunitet państwa jest regulowany międzynarodowym prawem zwyczajowym, a odwołanie się do ogólnych zasad prawa jako źródła prawa międzynarodowego wchodzi w grę tylko w razie luki w traktatowych lub zwyczajowych normach prawa międzynarodowego. Poza tym w ramach tej koncepcji dochodziłoby do wyłączenia immunitetu państwa na podstawie ocen słusznościowych, w związku z czym decyzja sądu w tym względzie zbliżałaby się do aktu zastosowania represaliów, a jest wysoce wątpliwe, czy ze względu na polityczny wymiar represaliów, ich stosowanie może należeć do sądów. Jeżeli zaś nawet tak, to w każdym razie, uwzględniając okoliczności niniejszej sprawy i oceniając rzecz racjonalnie, trudno sobie wyobrazić zastosowanie przez sąd polski represaliów wobec Republiki Federalnej Niemiec w związku ze zdarzeniami sprzed ponad sześćdziesięciu lat. Rozważając kwestię następstw naruszenia normy iuris cogentis, Sąd stwierdził: [N]ie może być mowy o sprzeczności między normami przyznającymi państwu immunitet a normami iuris cogentis, ponieważ chodzi o dwa różne rodzaje norm: pierwsze mają charakter procesowy, a drugie materialnoprawny. Dlatego nie można wywodzić z normy [peremptoryjnej MW] nakazu uchylenia immunitetu państwa w sprawach o zadośćuczynienie za [skutki naruszenia normy peremptoryjnej MW], podobnie jak nie można z normy statuującej immunitet wyprowadzić sensownie normy zezwalającej na [akt naruszający normę peremptoryjną MW]. Materialna norma prawa międzynarodowego publicznego nie gwarantując możliwości jej sankcjonowania przed zagranicznym sądem krajowym nie może tym samym kolidować z normą dotyczącą immunitetu państwa, która to 115
sankcjonowanie uniemożliwia. Odrębność, z jednej strony, materialnych gwarancji w dziedzinie praw człowieka, a z drugiej, procesowego obowiązku udzielenia ochrony w sferze tych praw, daje się uzasadnić założeniami prawa międzynarodowego publicznego, respektującymi suwerenność poszczególnych państw. Immunitet państwa, choć stoi na przeszkodzie zbadaniu legalności postępowania państwa przed sądami zagranicznymi, nie wyklucza załatwienia sporu z udziałem państwa metodami typowymi dla prawa międzynarodowego publicznego. [ ] Jako wyraz stanowiska, że naruszenie norm iuris cogentis nie pociąga za sobą automatycznie sankcji w postaci usunięcia immunitetu jako przeszkody do rozpoznania sprawy o naruszenie tych norm, można odczytywać też wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 14 lutego 2002 r. w sprawie Kongo przeciwko Belgi. W wyroku tym Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości potwierdził oparty na prawie zwyczajowym immunitet osób sprawujących najwyższe funkcje państwowe i nie dopatrzył się na obecnym etapie rozwoju tego prawa wyjątku od wskazanego immunitetu. Nawiązując do poglądu, zgodnie z którym przyznanie immunitetu jurysdykcyjnego państwu ogranicza prawo jednostki do sądu, Sad Najwyższy powołał orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Al-Adsani: Prawo dostępu do ochrony sądowej nie ma charakteru absolutnego. Immunitet państwa jako instytucja prawa międzynarodowego publicznego służy słusznej potrzebie: utrzymaniu przyjaznych relacji między suwerennymi państwami. Odpowiadające ogólnym regułom prawa międzynarodowego publicznego środki, mające u podstaw instytucję immunitetu, nie mogą też być co do zasady uznane za nieproporcjonalne ograniczenie prawa do sądu. [ ] W każdym razie immunitet jurysdykcyjny państwa nie może być uznany za niedopuszczalne ograniczenie prawa dostępu do sądu wówczas, gdy skarżącemu przysługują alternatywne, rozsądne i efektywne środki prawne ochrony jego praw [ ]. Środkiem takim jest zaś co do zasady możliwość wytoczenia powództwa przed sądami państwa, które dopuściło się naruszenia podstawowych praw człowieka. Konkludując Sąd stwierdził, że niektóre orzeczenia sądów krajowych oraz głosy doktryny wskazują, co prawda, na zaczątki wyjątku od immunitetu jurysdykcyjnego państwa, gdy chodzi o wyłączenie spod immunitetu państwa spraw o roszczenia z czynów niedozwolonych popełnionych w czasie konfliktów zbrojnych na terytorium państwa sądu orzekającego, które były wynikiem naruszenia praw człowieka. Brak jest jednak dostatecznych podstaw do stwierdzenia, że taki wyjątek (aksjologicznie pożądany) już się 116
wykształcił. Ewentualne wątpliwości w tym względzie rozstrzygnie Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, przed którym zawisła sprawa ze skargi Republiki Federalnej Niemiec przeciwko Republice Włoskiej, zarzucającej Włochom w związku z wyrokiem w sprawie Ferrini przeciwko Republice Federalnej Niemiec i wyrokami w innych podobnych sprawach, naruszenie swego międzynarodowego zobowiązania przez nierespektowanie immunitetu jurysdykcyjnego przysługującego Republice Federalnej Niemiec. Na marginesie należy zauważyć, że w praktyce sadów krajowych spotkać można także rozstrzygnięcia odrębne od powyższego (nawiązał do nich zresztą polski SN, zob. ostatni akapit opisu sprawy Natoniewskiego): Sprawa Prefektura Voiotia v. RFN (grecki Sąd Najwyższy, 2000 rok) W czasie drugiej wojny światowej oddziały niemieckie napadły na wioskę Distomo w prefekturze Voiotia; wymordowały mieszkańców, zniszczyły mienie. Pięćdziesiąt lat później spadkobiercy wymordowanych wystąpili, przed sądami greckimi, przeciwko państwu niemieckiemu z roszczeniami odszkodowawczymi. Strona pozwana podniosła zarzut immunitetu jurysdykcyjnego. Zdaniem Sądu: w przypadku rażącego nadużycia uprawnień suwerennych (a zatem w przypadku rażącego naruszenia prawa międzynarodowego) przez państwo, nie jest ono uprawnione do powoływania się na immunitet jurysdykcyjny. Akty państwa naruszające normy ius cogens nie mogą być uznawane za acta de iure imperii. Sprawa Ferrini v. RFN (włoski Sąd Najwyższy, 2003 rok) W sierpniu 1944 roku Luigi Ferrini został zatrzymany przez żołnierzy Trzeciej Rzeszy, a następnie wysłany do Niemiec, gdzie został zmuszony do pracy w zakładach zbrojeniowych (do kwietnia 1945 roku). W toku omawianej sprawy p. Ferrini domagał się od RFN zadośćuczynienia za krzywdy, których doznał w czasie uwięzienia (w szczególności chodziło o poniżające, nieludzkie traktowanie, jakiemu miał być poddany). Sąd Najwyższy w wyroku zauważył, że na gruncie okoliczności sprawy należy znaleźć równowagę między dwoma zespołami norm: - z jednej strony, prawo międzynarodowe zakazuje dopuszczania się zbrodni wojennych, oraz chroni przyrodzone prawa człowieka, 117
- z drugiej zaś, prawo międzynarodowe nakazuje respektować zasadę suwerennej równości państw, której emanacją jest immunitet jurysdykcyjny państwa. W rozpatrywanym przypadku ciężar zarzutów stawianych stronie pozwanej był tak istotny, że okoliczność ta (sama przez się) przesądziła o odmowie uznania przez sąd immunitetu jurysdykcyjnego. [W kontekście tej sprawy zauważa się także, iż wartości chronione przez immunitet jurysdykcyjny (tj. równość państw, zagwarantowanie państwu swoistej niezależności od obcych sądów przy wykonywaniu jego funkcji państwowych) muszą uznać wyższość norm ius cogens, czy też norm chroniących podstawowe prawa człowieka]. W związku z tą ostatnią sprawą, dnia 23 grudnia 2008 roku Niemcy wszczęły postępowanie przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości przeciwko Włochom. Podniosły, że odmowa przyznania immunitetu stanowiła naruszenie prawa międzynarodowego. Sprawa jest w toku. 118