Henryk Kowalski UMCS Lublin

Henryk Kowalski UMCS Lublin Pietas jako wyznacznik odniesień między rodzicami a dziećmi w republikańskim Rzymie W: Dziecko w rodzinie i społeczenstwie. Starożytność Średniowiecze, red. J.Jundziłł, D. Żołądź-Strzelczyk, T.1., Bydgoszcze 2002, s. 86-96 W społeczeństwie rzymskim już od najdawniejszych czasów niezmiernie znaczącą rolę odgrywała religia. W świadomości Rzymian, których wszechświat opierał się na wzajemnym przenikaniu przyrody i bóstw, świata realnego i nadprzyrodzonego, rzeczy minionych, teraźniejszych i przyszłych, wszelkie wydarzenia w życiu człowieka były stymulowane przez czynniki boskie. Podstawowym celem człowieka było zapewnienie pax deorum - pokoju boskiego, w którym utrzymywane są dobre stosunki między bogami i ludźmi. Każda oficjalna czynność winna być poprzedzona odpowiednim rytuałem religijnym. Niedopełnienie lub zaniedbanie wykonania przepisanych wróżb, ofiar i modlitw, bądź też naruszenie boskich praw groziło gniewem bogów i nieprzewidywalnymi następstwami nie tylko dla winnego, ale także dla całej społeczności czy nawet państwa. 1 Już od czasów archaicznych istniało ścisłe powiązanie religii z polityką, a państwo kontrolowało przestrzeganie przepisów i rytuałów religijnych. Formalnie uczestnictwo w oficjalnych kultach i uroczystościach nie było dla zwykłych ludzi prawdopodobnie obowiązkowe, a wynikało raczej z różnego rodzaju osobistych motywów. 2 Charakterystyczne było przy tym, iż osobisty światopogląd danej osoby nie odgrywał żadnej istotnej roli, jako obywatel, urzędnik bądź kapłan w sferze państwowej Rzymianin był zobowiązany do ścisłego 1 Zob. G. Radke, Zur Entwicklung der Gottesvorstellung und der Gottesverehrung in Rom, Darmstadt 1987, s. 174 nn. Por. M. Bettini, Anthropology and Roman Culture. Kinship, Time, Images of the Soul, Baltimore- London 1991, s.115 nn.; E. M. Štaerman, Czełoviek i kosmos w mire Rima, Vestnik drewnej istorii, 202, 1992, s.179-211. 2 Por. J. Scheid, Religion et piété, Paris 1985, s.129 nn.; W. J. Tatum, Ritual and Personal Morality in Roman Religion, Syllecta classica, 4,1993, s. 13-20; P. Veyne, Inviter les dieux, sacrificier, banqueter. Quelques nuances de la religiosité gréco-romaine, Annales. Histoire, Sciences sociales, 55, 2000, N o 1, s. 3-42. 1

wypełniania przepisanych obrzędów, ofiar czy wróżb pod rygorem ewentualnych sankcji religijnych i karnych. 3 Jednym z podstawowych czynników charakteryzujących religijność Rzymian była pietas. 4 Termin ten występował w starożytnym Rzymie w kilku znaczeniach. Jego podstawową formą była pietas erga deos. Najczęściej tłumaczony jest jako: pobożność, bogobojność. 5 Cyceron w rozprawie De natura deorum definiuje go: Est enim pietas iustitia adversum deos. 6 Przejawiała się ona przede wszystkim w oddawaniu czci bogom oraz bezwzględnym przestrzeganiu rytuałów i zasad religijnych, które we wczesnym okresie dziejów Rzymu regulowały również formy współistnienia w społeczeństwie. Narzucało to szczególną interpretację wymienionego terminu: naczelną zasadą było posłuszeństwo i wypełnianie obrzędów wobec bogów. Pobożność Rzymian uchodziła w świecie starożytnym za wzorową, za takich uznał ich Polibiusz, który stwierdził, iż Rzymianie pod tym względem przewyższają inne ludy. 7 Także Cyceron twierdził, że: pietate ac religione atque hac una sapientia, quod deorum numine omnia regi gubernarique perspeximus, omnes gentes nationesque superavimus. 8 3 Por. A. Wardman, Religion and Statecraft among the Romans, Baltimore 1982, s.22 nn.; E. M.Štaerman, Socjalnyje osnovy religii drevnego Rima, Moskva 1987, s.107 nn.; C. Bergemann, Politik und Religion im spätrepublikanschen Rom, Stuttgart 1992 passim. 4 Na temat Pietas zob. Th. Ulrich, Pietas (pius) als politischer Begriff im römischen Staate bis zum Tode des Kaisers Commodus, Diss. Phil. Breslau 1930; J. Liegle, Pietas, w: H. Opperman (hrsg.), Römische Wertbegriffe, Darmstadt 1983, s. 229-273 (= Zeitschrift für Numismatik, 42, 1932, s.59-100); H. Waagenvoort, Pietas, w: Pietas. Selected Studies in Roman Religion, Leiden 1980, s.1-20; J. Champeaux, Pietas : piété personelle et piété collectiveà Rome, Bulletin Budè, 1989, 3, s.263-279. 5 Por. Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.IV, Prati 1865, s.667 n.; J.Hellegouar h, Le vocabulaire latin des relations et des partis politiques sous la République, Paris 1963, s. 276 nn.; Scheid, Religion et piété, Paris 1985, s.17 nn. Jego greckim odpowiednikiem była εύσέβεια eusebeia. 6 Cicero, De natura deorum, I,116. Por. Cicero, Topica, 90; De officiis, II, 11. Por. G. Emilie, Cicero and the Roman Pietas, Classical Journal, 39, 1943-44, s.536-542. Szerzej zob. H. Fugier, Recherches sur l expression du sacré dans la langue latine, Paris 1963, s.331 nn. 7 Polibius, VI,56, 6-8. Szerzej: H. Dörrie, Polybius über Pietas, Religio und Fides (Zu Buch 6, Kap. 56), w: Mélanges de philosophie, de littérature et d histoire ancienne offerts à P.Boyancé, Rome 1974 (CEFR 22), s.251-172. 8 Cicero, De haruspicum responsis, 19: Por. J. Korpanty, Studia nad łacińską terminologią polityczno-socjalną okresu republiki rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1976, s. 123 nn.; Idem, Pietas Romana, w: Studia Archeologica. Prace dedykowane Profesorowi Januszowi A. Ostrowskiemu w sześdziesięciolecie urodzin, pod red. E. Papuci-Władyki i J. Śliwy, Kraków 2001, s. 189-196. 2

W swoich pismach i mowach Cyceron często odwoływał się do Pietas. 9 Symbolizowała ona ludzi, którzy skupiali w sobie te cnoty, które miały boski charakter i w związku z tym zapewniały im wyjątkową pozycję. Najczęściej były to: virtus i iustitia. H. Fugier wymienia ponadto: conscientia, officium, dignitas, honestum. 10 Tacy ludzie są według Cycerona: pii oraz boni viri. W liście do Attyka pisze: bonus vir, gratus, pius denique in maximi benefici. 11 Dość charakterystycznym zjawiskiem w starożytnym Rzymie było nadanie pojęciu Pietas formy bóstwa. Na przełomie III-II wieku p.n.e. nastąpiła personifikacja i pojawiły się formy kultu Pietas. Podobnie jak kult innych virtutes łączy się go z początkiem imperializmu rzymskiego, a także przejmowaniem niektórych wzorców greckich. Virtutes podobnie jak inne bóstwa miały własne formy kultu: obrzędy, ofiary, święta itd. 12 Między IV-II wiekiem p.n.e. powstało większość świątyń im dedykowanych (m.in. Concordia, Salus, Victoria, Ops, Spes, Fides, Libertas, Mens). 13 Główną formą szerzenia ideologii związanej z wymienionymi hasłami były symbole i napisy umieszczane na monetach. 14 W 191 roku p.n.e., po bitwie pod Termopilami z Antiochem III, M. Acyliusz Glabrio ślubował wystawić Pietas świątynię. Jej oddanie nastąpiło 10 lat później na Forum Holitorium niedaleko Porta Carmentalis. 15 Druga świątynia Pietas została zbudowana niedaleko Circus Flamininus i oddana w 91 roku p.n.e. 16 9 Wykaz wzmianek żródłowych u Cycerona podaje H. Merguet, Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero s, Bd III, Hildesheim 1961, s.86; Idem, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd III, Hildesheim 1962, s. 626 n.. 10 M. in. Cicero, Pro Cluentio, 42; Pro Flacco, 104; In Vatinium, 26; Pro Plancio,3, 96,98; De oratore, II,46; II,67; De inventione, II,65-66; II,70. Pełny wykaz wzmianek i komentarz zob. Ulrich, op.cit., s.22 nn. Por. Fugier, op.cit., s.386 nn. 11 Cicero, Ad Atticum, IX, 11a, 3. 12 J. R. Fears, The Cult of Virtues and Roman Imperial Ideology, ANRW, II,17,2 (Berlin 1981), s.827-948 (zwłaszcza 833 nn.). 13 Na temat świątyń zob. A. Ziolkowski., The Temples of Mid-Republican Rome and Their Historical and Topographical Context, Roma 1992 passim; Orlin, op.cit., s.199-202 (Appendix one). 14 W.Hollstein, Die stadtrömische Münzprägung der Jahre 78-50 v.chr. zwischen politischer Aktualität und Familienthematik, München 1993; C.J.Classen, Virtutes Romanorum nach dem Zeugnis der Münzen republikanischer Zeit, w: Idem, Die Welt der Römer. Studien zu ihrer Literatur, Geschichte und Religion, Berlin- New York 1993, s. 39-61. Por. L. Morawiecki, Władza charyzmatyczna w Rzymie u schyłku Republiki, 44-27 p.n.e., Rzeszów 1989. 15 Livius, 40.34.4; Valerius Maximus, 2,5,1. Por. Orlin, op.cit., s.146 n.; Fears,op.cit.,s.865 uważa, iż symbolizowała: pietas erga deos. Odmiennie T. Mikocki, Zgodna, pobożna, płodna, skromna, piękna 3

Dzięki monetom znamy również wizerunek i atrybuty bóstwa: Pietas. Na monecie M. Herreniusza (109-108 p.n.e.) przedstawiona jest głowa żeńskiego bóstwa w diademie, kolczykach i naszyjniku z napisem PIETAS. 17 Z kolei na monecie Sekstusa Pompejusza pojawia się stojąca postać bogini z gałęzią oliwną w prawej ręce i berłem w lewej ręce. 18 Tego typu wyobrażenia znajdowały również odbicie w pojmowaniu rzymskiej rodziny. Tworzyła ona wspólnotę, często wielopokoleniową, zarówno w sensie prawnym, społecznym, ekonomicznym, jak też religijnym. Jej podstawą było małżeństwo. Rzymski jurysta z III wieku n.e. Modestinus określa małżeństwo jako: związek mężczyzny i kobiety, zespolenie na całe życie, wspólnotę prawa boskiego i ludzkiego. 19 Definicja ta wzbudza jednak rozbieżności we współczesnej literaturze. Prawnicy podkreślają znaczenie prawne oraz społeczno-ekonomiczne rodziny, lekceważąc czasem kontekst religijny. 20 Inaczej traktują rodzinę historycy określając ją również jako swego rodzaju społeczność o naturze sakralnej, której członkowie są zobowiązani do przestrzegania obowiązujących zasad pod rygorami prawnymi: ludzkimi i boskimi. 21 Wynikało to z istniejącego w Rzymie podziału na dwie sfery religii: prywatną, dotyczącą poszczególnych obywateli oraz publiczną, państwową. W sferze prywatnej ( sacra privata ) krąg oddziaływania obejmował dom, rodzinę, ewentualnie ród. Wyrażało się to w rodzinnych kultach ( Lares, Penates, Genius ) oraz oddawaniu czci przodkom. Nad wykonywaniem Propaganda cnót żeńskich w sztuce rzymskiej, Wrocław 1997, s. 105 nn., który łączy jej powstanie z legendą o córce, która własnym mlekiem wykarmiła więzionego ojca. 16. Por. Orlin, op.cit., s.202. 17 M. Crawford, Roman Republican Coinage, T.I., Cambridge 1974, s.317, nr 308/1. Szerzej zob. Liegle, op.cit., s.248; Classen, Virtutes, s.47; Morawiecki, op.cit., s. 79; Mikocki, op.cit., s.109. 18 Crawford, RRC, T.I, s.486, nr 477/1-3; s. 524, nr 516/1-5. Por. Liegle, op.cit., s.251 nn.; Classen, Virtutes, s.58; Morawiecki, op.cit., s. 84 n.; Mikocki, op.cit., s.110 n. Inna wersja to gałązka laurowa lub palmowa. 19 Modestinus, w: Digesta, 23, 2, 1: Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae, divini ac humani iuris communicatio. 20 Zob. m. in. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1997, s. 223: małżeństwo to związek o przewadze cech świeckich ; M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1994: Styczność małżeństwa rzymskiego z religią była raczej niewielka, zaś prawo ludzkie zajmowało się raczej skutkami prawnymi małżeństwa, a nie jego istotą.. 21 M.in.: G. Wissowa, Religion und Kultus der Römer, München 1912 2, s. 33; P. Saller, Familia, domus, and the Roman conception of the family, Phoenix, 38, 1984, s.336 nn.; Štaerman, Socjalnyje osnovy, s. 59 nn.; R. Pankiewicz, Mentalność wczesnorzymskiej rodziny. Kilka uwag wprowadzających, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, pod red. J. Jundziłła, Bydgoszcz 1994, s. 27-47. 4

czynności religijnych czuwał pater familias wypełniający jednocześnie funkcję kapłana i wspomagany przez małżonkę. 22 Sakralne ujmowanie rodziny miało wpływ na relacje między jej poszczególnymi członkami. Jego wyznacznikiem była również pietas. Cyceron definiował ją następująco: Pietatem, quae erga patriam, aut parentes, aut alios sanguine coniunctos officium conservare monet. 23 Do wymienionych obowiązków należały: posłuszeństwo, przestrzeganie nakazów oraz cześć i szacunek w obrębie rodziny: np. dzieci wobec rodziców ( pietas erga parentes ), rodziców wobec dzieci ( pietas erga liberos ), cześć wobec przodków ( pietas erga maiores ). W I wieku p.n.e. rozciągnięto to na specjalną formę religijną i polityczną, którą było posłuszeństwo i cześć wobec państwa (ojczyzny): pietas erga patriam. 24 Za najstarszą formę pietas uchodzi cześć wobec zmarłych przodków. Wynikało to zarówno ze wspomnianej pobożności Rzymian, jak też ich światopoglądu, zgodnie z którym zmarli jako di parentes opiekowali się rodziną. 25 Cyceron rozciąga to także na: poszanowanie grobów, odprawianie przewidzianych obrzędów i składanie ofiar. Dodaje, iż jest to wynikiem przekonań dawnych Rzymian, którzy osoby zmarłe zaliczali do bogów. 26 Już od najdawniejszych czasów obowiązywała także pietas erga parentes. Rozumiano ją jako odniesienie dzieci do rodziców. W źródłach republikańskich pojawia się wielokrotnie. Plautus wspomina: Volup est cum istuc ex pietate vestra vobis contigi. 27 Cyceron łączy ten termin z pojęciem iustitia : Iustitia erga deos religio, erga parentes pietas nominantu. ; Iustitiam cole, et pietatem, quae cum sit magna in parentibus et 22 D. Wachsmuth, Aspekte des antiken mediterranen Hauskults, Numen, 27, 1980, f.1, s. 34 75; D. G. Orr, Roman Domestic Religion: The Evidence of the Household Shrines, ANRW, II,16,2, Berlin-New York 1978, s.1557-1591. Por. N. Boëls-Janssen, La vie religieuse des matrones dans la Rome archaïque, Rome 1993, s.253 nn. 23 Cicero, De inventione, II, 66. Por. ibidem, II, 161: pietas, per quam sanquine coniuctis patriaeque benevolum officium et diligens tribuitur cultus. 24 Por. Th. Ulrich, Pietas (pius) als politischer Begriff im römischen Staate bis zum Tode des Kaisers Commodus, Diss. Phil. Breslau 1930; J. Liegle, Pietas, w: H. Opperman (hrsg.), Römische Wertbegriffe, Darmstadt 1983, s. 229-273 (= Zeitschrift für Numismatik, 42, 1932, s.59-100); H. Waagenvoort, Pietas, w: Pietas. Selected Studies in Roman Religion, Leiden 1980, s.1-20; J. Champeaux, Pietas : piété personelle et piété collectiveà Rome, Bulletin Budè, 1989, 3, s.263-279. 25 Polibius, VI, 53. 26 Cicero, De legibus, II, 54-55. Por. H. Roloff, Maiores bei Cicero, Göttingen 1938 (= Römische Wertbegriffe, hrsg. H.Oppermann, Darmstadt 1983, s.274-322). 27 Plautus, Rudens, 1176. 5

propinquis, tum in patria maxima est. 28 W mowie Pro Plancio stwierdza: Quid est pietas, nisi voluntas grata in parentes?. 29 Rodzicom przysługiwała nie tylko cześć, ale również: miłość, wierność i wdzięczność ze strony dzieci. Ich obowiązkiem była też opieka nad starymi rodzicami, jej brak traktowany był jako impietas. 30 ATT.IX,9: nec vero dubito quin exitiosum bellum impendeat cuius initium ducetur a fame. et me tamen doleo non interesse huic bello! in quo tanta vis sceleris futura est ut, cum parentis non alere nefarium sit, nostri principes antiquissimam et sanctissimam parentem, patriam, fame necandam putent. Poszanowanie i oddawanie czci dotyczyło obojga rodziców. Na pierwszy plan wysuwał się jednak stosunek do ojca rodziny. Jego władza była nieograniczona, a jednocześnie pełnił funkcję kapłana rodzinnego, stąd też przysługiwały mu specjalne względy ze strony dzieci. O poszanowaniu ojca wspomina Plautus: Pietas, pater, oculis dolorem prohibet. quamquam ego istanc amo, possum equidem inducere animum, ne aegre patiar quia tecum accubat. 31 Także Cyceron obowiązek oddawania czci ojcu uznawał za jeden z fundamentów rodziny i społeczeństwa. We wspomnianej mowie Pro Plancio stwierdza: Omitto illa quae, si minus in scaena sunt, at certe, cum sunt prolata, laudantur, ut vivat cum suis, primum cum parente - nam meo iudicio pietas fundamentum est omnium virtutum,- quem veretur ut deum- neque enim multo secus est parens liberis - amat vero ut sodalem, ut fratrem, ut aequalem. 32 Charakterystyczne jest przy tym sformułowanie, iż ojca należy kochać jak: towarzysza, brata i rówieśnika. 33 Wyżej ponad cześć oddawaną ojcu stawiał jednak Cyceron pietas erga patriam. W traktacie De officiis stwierdza, iż jeśli ojciec chciałby okazać się tyranem wobec ojczyzny, syn winien go upomnieć. 34 28 Cicero, Partitiones oratoriae, 22; Somnium Scipionis, 3.. 29 Cicero, Pro Plancio, 80. Por. M. Tondini, De pietate erga parentes apud Ciceronem, Latinitas, 1, 1953, s. 84-89. O pietas wobec rodziców wspomina także Seneca, De beneficiis, VI,23,5: Debemus parentibus nostris pietatem, et multi non, ut gignerent, coierant; di non possunt videri nescisse,. 30 Por. E.Burck, Drei Grundwerte der rómischen Lebensordnung (labor, moderatio, pietas), Gymnasium, 58, 1951, s. 161-183 (= Römertum, hrsg. H.Oppermann, Darmstadt 1962, s. 35-65). 31 Plautus, Asinaria, 831. Por. Trinummus, 280. 32 Cicro, Pro Plancio, 29. 33 Por. J. Jundziłł, Teoretyczne problemy wychowania w rodzinie rzymskiej (III w. p.n.e. III w. n.e.), Bydgoszcz 1987, s. 134 nn. 34 Cicero, De officiis, III, 90: Quid? Si tyrranidem occupare si patriam prodere conabitur pater, silebitne filius? Immo vero obsecrabit patrem, ne id fecit. 6

Pietas jako forma czci i posłuszeństwa przysługiwała również matce. Symbolem miłości i posłuszeństwa wobec matki jest Koriolan, który ulegając jej namowom zaprzestał wojny z Rzymem. 35 Cyceron podkreślał obowiązek dzieci dbania o matkę. Wspomina też o konieczności oddawania czci matce: Quid dicam de moribus facillumis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes?. 36 Przekazał też piękną legendę o synach kapłanki bogini Hery z Argos: Kleobisie i Bitonie. Gdy zwierzęta, które miały być zaprzężone do wozu, by zawieźć kapłankę do świątyni nie nadeszły, synowie sami pociągnęli wóz. Matka poprosiła boginię o najlepszą nagrodę dla synów, a ta zesłała im śmierć. 37 Oddawanie czci rodzicom należało do podstawowych odniesień nie tylko w sensie obyczajowym i religijnym, ale również wychowawczym. Żyjący w I wieku n.e. pisarz rzymski Waleriusz Maksymus w swoim dziele Factorum et dictorum memorabilium (Czyny i słowa godne pamięci zebrał pod hasłem : De pietate erga parentes et fratres et patriam liczne przykłady z historii Rzymu, w których bohaterowie zasłynęli ze swej czci do rodziców oraz związanych z tym czynów (m.in. Koriolanus, Scypion Afrykański, L.Manliusz Torkwatus, M.Kotta, westalka Klaudia). Podaje też legendy greckie i rzymskie, w których występuje pietas do ojca lub matki. 38 Pietas erga parentes znalazło odzwierciedlenie w symbolice, pojawiającej się na monetach oraz w innych źródłach ikonograficznych. 39 Podstawowym symbolem czci oddawanej rodzicom jest wizerunek mężczyzny niosącego starca. Pojawia się na rewersie wspomnianej monety M.Herreniusza. Nawiązuje do opowieści o braciach z Katanii: Amfinomusie i Anapiaszu, którzy podczas wybuchu wulkanu Etna, gdy lawa zalała miasto wynieśli na plecach swoich starych rodziców. 40 Przedstawienie obu braci z Katanii wynoszących na plecach rodziców pojawia się też na monetach Sekstusa Pompejusza z lat 42-40 p.n.e. 41 35 Livius, 28, 29,1. 36 Cicero, Laelius, De amicitia, 11. 37 Cicero, Tusculanarum disputationum, I, 113. Por. Valerius Maximus, V, 4, ext. 4. 38 Valerius Maximus, V, 4, 1-7. 39 Najszersze omówienie symboliki Pietas w źródłach numizmatycznych i ikonograficznych daje T. Mikocki, op.cit., s. 105 nn. 40 Pausanias, X,28,4. L. Morawiecki, op.cit. s. 79 łączy ten symbol na monecie Herenniusza z próbą zamanifestowania jego pietas wobec ojca, który zginął w czasie ruchu braci Grakchów. 41 Crawford, RRC, s. 520, nr 511/ 3a,b,c. Por. Morawiecki, op.cit. s. 86; Mikocki, s.111. 7

Podobny charakter ma inna interpretacja wizerunku mężczyzny niosącego na plecach starca: to Eneasz ze swym ojcem Anchizesem uciekający z płonącej Troi. Scena ta pojawia się m.in. na monecie Cezara, który jak wiadomo nawiązywał do swej genealogii, wywodzącej ród Juliuszy od Eneasza. Także na monecie triumwirów z 42 r. przedstawiony jest Eneasz niosący na ramionach ojca. 42 Z inną formą czci wobec rodziców związana jest legenda, łączona z miejscem, na którym zbudowano wspomnianą świątynię Pietas na Forum Holitorium. Opowiada ona o córce, która własną piersią wykarmiła matkę skazaną na śmierć głodową. 43 Jest to nawiązanie do przekazanej przez Waleriusza Maksymusa opowieści greckiej o Perze i Mykonie. 44 Przeciwstawną formą było odniesienie rodziców wobec dzieci ( pietas erga liberos ). Regulowała ona zasady postępowania, ograniczając w pewien sposób patria potestas. Waleriusz Maksymus podaje przykłady postępowania rodziców wobec dzieci, opartego na miłości i pietas (m.in. Fabiusz Rullianus, Cesetiusz, Oktawiusz Balbus). 45 Symbolem miłości i pietas rodziców do dzieci był bocian (ciconia). Określano go przydomkiem: pietaticultrix, gdyż dbał o swoje dzieci. Petroniusz przekazuje następującą charakterystykę bociana: ciconia etiam grata, peregrina, hospita, pietaticultrix, gracilipes, crotalistria. 46 Przypisywano im także karmienie rodziców: genetricum senectam invicem educant. 47 Bocian pojawia się na monecie Kw. Cecyliusza Metellusa Piusa z 81 r. p.n.e., obok głowy Pietas. 48 Także na monetach M. Antoniusza widnieje postać przedstawiająca Pietas, w towarzystwie jednego lub dwóch bocianów. 49 42 Crawford, RRC, s. 471, nr 458/ 1; s. 502, nr 494/3a,b. Por. Morawiecki, op.cit., s. 82; Mikocki, op.cit., s. 112. Szerzej na temat Pietas Eneasza zob. Fugier, op.cit., s. 391 nn. 43 Pliniusz (Historia Naturalis, VII, 121) oraz Waleriusz Maksymus (V, 4,7) piszą o matce, Festus (s.228 L) wspomina o ojcu. Por. Morawiecki, op. cit., s. 80; Mikocki, op.cit., s.105. 44 Valerius Maximus, V,ext.1. Por. ibidem, ext.2: opowieść o Cimo. 45 Ibidem, V,7, 1-3. Por. Ibidem, ext. 1-2: opowieści o Antiochu, synu Seleukosa oraz Ariobarzanesie. 46 P. Syrus, 8 ( u Petroniusza, Satiricon, 55). 47 Plinius, Historia Naturalis, 10, 23,52. Por. Aristoteles, Historia Animalium, IX, 13, 615 b. Cyceron, De finibus bonorum et malorum, III,63. uważał je obok pszczół i mrówek za pożyteczne, gdyż robią coś dla innych stworzeń Por. J.M.C. Toynbee, Animals in Roman Life and Art, New York 1973, s.244. 48 Crawford, RRC, s. 390, nr 374/1-2. Por. Liegle, op.cit., s.48-49; Classen, Virtutes, s.55; Mikocki, op.cit., s.109 n. 49 Crawford, RRC, s. 524, nr 516/1, 516/2, 516/4, 516/5. Por. Mikocki, op.cit., s.111 n. 8

W okresie cesarstwa, jak wynika z analizy dokonanej przez T. Mikockiego, symbolami pietas erga liberos były postacie kobiety lub mężczyzny z dziećmi oraz koza Amaltea, wilczyca i inne zwierzęta karmiące. 50 Odpowiednikiem Pietas był przydomek Pius. Z omawianego okresu najbardziej znaną postacią jest Kw. Cecyliusz Metellus Pius, pontifex maximus w latach 81-63 p.n.e. 51 Swój cognomen miał otrzymać po uzyskaniu dla swego ojca możliwości powrotu do Rzymu z wygnania. Na jego monecie z 81 r. p.n.e. obok głowy Pietas z diademem pojawia się bocian, symbolizujący miłość do dzieci. Na rewersie napis Q.C.M.P.I i słoń, co nawiązuje do zabicia słonia Hazdrubala w 251 r. p.n.e. przez L. Cecyliusza Metellusa. Przydomek Pius nosili również Sekstus Pompejusz, syn Pompejusza Wielkiego oraz L. Antoniusz, brat triumwira Marka Antoniusza. 52 Przeciwstawieniem pojęcia: pietas było impietas. Termin ten wywodzi się od słowa: impius bezbożny. 53 Według Cycerona w sferze religijnej: impius = adversus deos immortales, jego odpowiednikami są: scelus i nefas naruszenia praw boskich. 54 W społeczeństwie wczesnorzymskim wszelkie naruszenie zasad i rytuałów religijnych, a nawet mimowolny błąd traktowano nie tylko jako impietas, ale również jako wykroczenie przeciw prawom, które wymagało ukarania winnego oraz podjęcia stosownych obrzędów przebłagalnych - piaculum. Charakterystyczne było przy tym ścisłe powiązanie religii i prawa, wiele przestępstw karnych uznawano jednocześnie jako złamanie norm religijnych, a wobec winnego stosowano formułę: sacer estod. 55 50 Mikocki, op.cit., s. 121 nn. 51 G. J. Szemler, The Priests of the Roman Republic, Bruxelles 1972, s. 129. 52 Por. Morawiecki, op.cit., s. 80 nn. 53 Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.III, Prati 1865, s.401: Impietas: sceleratus inhumanusque affectus adversus Deum, patriam, parentes, cosve, qui parentum loco sunt: et generatim scelus, fraus, peccatum ; s. 402-403: Impius: proprie est sceleratus, saevus, ferus, nefarius, non pius. Por. J.Hellegouar h, Le vocabulaire latin des relations et des partis politiques sous la République, Paris 1963, s. 530 n.; Scheid, Religion et piété, s.22 nn. Jego greckim odpowiednikiem była: άσέβεια asebeia 54 Zestawienie odnośnych wzmianek zob. H.Merguet, Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero s, Bd II, Hildesheim 1961, s. 242 n.; Id., Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd II, Hildesheim 1962, s.602 n. 55 M. Kaser, Religione e diritto in Roma arcaica, w: Ars boni et aequi. Festschrift für W. Waldstein zum 65.Geburtstag, red. M.J.Schermaier, Z.Végh, Stuttgart 1993, s.151-166. Por. R. Pankiewicz, Apotropaicznoodnawiające funkcje kary śmierci w społeczeństwie wczesnorzymskim, w: Kara śmierci w starożytnym Rzymie, pod red. H. Kowalskiego i M. Kuryłowicza, Lublin 1996, s. 23-39. 9

Odnosiło się to także do związków rodzinnych. Festus przekazał treść przypisywanego Serwiuszowi Tulliuszowi prawa, wedle którego za uderzenie ojca lub doprowadzenie do płaczu ojca lub dziadka syn uznawany był jako sacer i winien być ukarany śmiercią w celu przekazania duchom przodków: si parentem puer verberit, ast olle plorassit paren<s>, puer divis parentum sacer esto. 56 Nieco inaczej przedstawiało się to w okresie schyłku republiki. Według współczesnych badaczy nie istniało w prawie karnym pojęcie: crimen laesae Romanae religionis, nie funkcjonował formalnie odrębny dla tej kategorii trybunał sądowy ( quaestio ). Działania uznane za wykroczenia przeciwko religii były karane na podstawie innego ustawodawstwa karnego (jako: parricidium, crimen laesae maiestatis itd.) lub w nadzwyczajnych trybunałach sądowych ( quaestiones extraordinae ). 57 Dopiero w okresie rządów Augusta i Tyberiusza pojęcie impietas uzyskało podstawę w ustawodawstwie karnym i to w specjalnym znaczeniu jako impietas in principem. 58 Podobnie było z impietas wobec rodziców. Te wyobrażenia pozostały, chociaż nie stosowano już tego typu kar. Cyceron za zbrodnię uznał podniesienie ręki na matkę, co zarzucał Watyniuszowi. 59 Interesujące są też poglądy Cycerona odnośnie kar za impietas. W traktacie De legibus powołuje się na Platona, według którego ludzie dobrzy otrzymują po śmierci nagrodę, bezbożni zaś karę. W Filipice stwierdza, że impii otrzymają po śmierci karę, wyznaczoną dla parricidii. 60 56 Festus, s.260 L. Por. Pankiewicz, Mentalność, s.30. 57 Por. Th.Mommsen, Der Religionsfrevel nach römischen Recht, Historische Zeitschrift, 64, 1890, s.389-402; J.Scheid, Le délit religieux dans la Rome tardo-républicaine, w: Le délit religieux dans la cité antique, Rome 1981, s.117-171; A.Watson, The State Law and religion. Pagan Rome, Athens (Georgia)-London 1992. 58 Por. R. A.Bauman, Impietas in Principem. A Study of Treason against the Roman Emperor with Special Reference to the First Century A.D., München 1974. 59 Cicero, In Vatinium, 11: matrem verberaris. Por. Jundziłł, op.cit., s. 154 n. Impius jest Kastor, wnuk Dejotara, oskarżyciel w Procesie. Por. Cicero, Pro rege Dejotario,2: Accedit ut accusatorum alterius crudelitate, alterius indignitate conturber: crudelem Castorem, ne dicam sceleratum et impium, qui nepos avum in capitis discrimen adduxerit adulescentiaeque suae terrorem intulerit ei, cuius senectutem tueri et tegere debebat, commendationemque ineuntis aetatis ab impietate et scelere duxerit; avi servum corruptum praemiis ad accusandum dominum impulerit, a legatorum pedibus abduxerit. (ale przeciw dziadkowi) 60 Cicero, De legibus, II,27,68: Deinceps dicit eadem illa de immortalite animorum et reliqua post mortem tranquillitate bonorum, poenis impiorum. Por. De lege agraria, II,92: omnis acerbissimas impiorum poenas pertulerunt. Phillippicae, XIV, 32: illi igitur impii, quos cecidistis, etiam ad inferos poenas parricidii luent. 10

Omówione przykłady wskazują dość jednoznacznie na religijno-obyczajowy i społeczny charakter pietas w odniesieniu do przodków, rodziców i dzieci. Schyłek republiki to okres przemian w obyczajowości i religii, co wśród elity łączyło się z pewnym sceptycyzmem w odniesieniu do tradycyjnej religii i poszukiwaniu nowinek religijnych. 61 Nadal jednak pietas stawała się wyznacznikiem odniesień między rodzicami i dziećmi. Nowym elementem było natomiast nadanie pojęciu pietas, zwłaszcza w odniesieniu do bogów i ojczyzny, ale także erga parentes charakteru politycznego. Ich znaczenie wzrosło w okresie schyłku republiki, kiedy to masowo politycy zaczęli się odwoływać do wymienionych idei. Pojawiły się przy tym ich nowe interpretacje i zastosowania. Dla wybitnych wodzów, przygotowujących grunt dla swojej władzy politycznej, odniesienia do virtutes i ich kultu, w tym także do pietas stawały się istotnym czynnikiem propagującym ich nadludzkie, czy wręcz boskie możliwości. 62 Trend ten znalazł najpełniejszy wyraz w okresie cesarstwa, gdy zaczęto utożsamiać virtutes z cechami władcy, charakteryzującymi jego boskie pochodzenie. 63 Na temat Parricidium zob. K.Amielańczyk, Parricidium i poena cullei, w: Religia i prawo karne w starożytnym Rzymie, pod red. A.Dębińskiego i M.Kuryłowicza, Lublin 1998, s. 139-150. 61 M.Beard zatytułowała odpowiedni rozdział: The Differentiation of Religion: Scepticism, expertise and magic. Por. Eadem, Religion, w: The Cambridge Ancient History, Vol. IX, s. 755 nn.; Religions of Rome, vol.1, s.149 nn 62 Fears, The Cult of Virtues, s.875 nn. 63 Por. M.P. Charlesworth, The virtutes of a Roman emperors. Propaganda and the creation of Belief, Proceedings of the British Academy of Rome, 23, 1937, s.111-; A.Wallace-Hadrill, The Emperor and his Virtus, Historia, 30,1981, s.298-323; Morawiecki, op.cit. s. 34 nn. 11