Rozdział 4 Paweł i Jezus Oczywiście, w pewnym sensie cała niniejsza ksiąŝka mówi o Pawle i Jezusie. Musimy jednak teraz zastanowić się nad pytaniem: co Paweł myślał, na najgłębszym poziomie, o Jezusie? Czy uwaŝał Go za Boga? Jeśli tak, dlaczego? I w jaki sposób o tym mówił? W tym rodziale dowiodę, Ŝe Paweł faktycznie uwaŝał Jezusa za Boga, i Ŝe przeciwnie do większości powtarzanych zapewnień, zarówno przez uczonych, jak i na bardziej popularnym poziomie czynił to ani na chwilę nie porzucając fundamentu Ŝydowskiego monoteizmu. Aby to zrobić, muszę najpierw wyjaśnić bardziej szczegółowo co śydzi I w.n.e. myśleli o jedynym, prawdziwym Bogu. śydowski monoteizm I w.n.e. śydowski monoteizm tego okresu nie był wewnętrzna analizą istoty jedynego, prawdziwego Boga. Nie był próbą numerycznego opisu jaki ten Bóg jest, moznaby powiedzieć, w środku. Zamiast tego, wysuwał dwa twierdzenia, oba polemiczne w swym historycznym kontekście. Z jednej strony, twierdził, Ŝe jedyny Bóg, Bóg Izraela, jest jedynym Bogiem całego swiata; Ŝe dlatego pogańscy bogowie i boginie są bluxnierczym nonsensem; Ŝe czczący boŝki, pogański swiat jest całkowicie grzeszny; oraz Ŝe prawdziwy Bóg pewnego dnia ostatecznie pokona pogańskich bogów i ich moce, i obroni I zrael jako swój prawdziwy lud. Krótko mówiąc, monoteizm był walczącą doktryną. To on własnie postrzymywał skuteczną walkę Machabeuszy z Antiochem Epifanesem, a wielkiego Rabbi Akibę w zakończonej niepowodzeniem walce z cesarzem Hadrianem. Z drugiej strony, Ŝydowski monoteizm zdecydowanie twierdził, Ŝe dualiści się mylą. Świat materialny nie jest złym stworzeniem złego boga. Istnieje tylko jeden Bóg, i to On jest ostatecznie odpowiedzialny za stan tego świata. Oczywiście odpowiedzialność ta oznacza, Ŝe podejmie On kroki dla jego zbawienia, uzdrowienia i odnowienia. Dlatego, jeszcze raz powtórzę, monoteizm był walczącą doktryną; nie moŝna wycofać się i oddalić od reszty świata uznawszy go za zły, wiedząc Ŝe prędzej czy później???. śydowski monoteizm angaŝował swych zwolenników zarówno do wysiłków zmierzających do niesienia królestwa w fizycznym świecie (choć śydzi róŝnili się w spojrzeniu jak duŝy ma to być wysiłek), jak i do wiary, Ŝe ci którzy umarli, zostaną wzbudzeni do fizycznego Ŝycia, gdy nadejdzie wielki dzień. Odrzucając dualizm, monoteista oddany był cielesnemu zmartwychwstaniu. W ramach monoteizmu, wielu śydów cechowała elastyczność w mówieniu o jedynym, prawdziwym Bogu działającym w świecie, a szczególnie w powiązaniu z Izraelem. UŜywali przy tym róŝnego języka, w sposób który dziś wydaje się zdumiewający, by pokazać Ŝe ten Bóg jest blisko swego ludu i na róŝne sposoby działa na tym świecie. UŜywano w tym celu szczególnie pięciu kompleksów językowych. W skrócie, oto one: Mądrość, Tora, Duch, Słowo i Szekina (to ostatnie jest technicznym terminem oznaczającym obecność prawdziwego Boga pośród swego ludu, zamieszkującego w Świątyni w Jerozolimie, tak jak wcześniej zamieszkiwał namiot spotkania na pustyni). Czasami są one ze sobą utoŝsamiane, jak w Księdze Syracha 24. NaleŜy tutaj zrozumieć, Ŝe śydzi nie uwaŝali swego jedynego, prawdziwego Boga za dalekiego ani im samym, ani w stosunku do całego świata. Oczywiście, Bóg był transcendentny; nie mógł być częścią tego świata. Ale nie był od niego odizolowany. Gdy działał w świecie, jego interwencja nie odbywała się z odległego 1
dystansu. Był zawsze obecny, zawsze działający. Czasami jego działanie wprawiało w zdumienie. Szczególnie, co powinno być jasne z poprzedniego rozdziału, Ŝydowski monoteizm zdecydowanie występował przeciwko kultowi cesarza. Roszczenia cesarzy rzymskich, zwłaszcza na wschodnich terenach M. Śródziemnego, gdzie kult cesarza rozprzestrzenił się wcześniej niŝ w samym Rzymie, były absolutne i bezwzględne. Miało to sens w ramach rzymskiego światopoglądu; w końcu, skoro August władał całym znanym światem, czyŝ nie oznaczało to, w tym czy innym sensie, Ŝe był najwyŝszym bogiem? Lecz śydzi wiedzieli, Ŝe jest tylko jeden najwyŝszy Bóg. Ich przekonania nie moŝna było umieścić obok roszczeń cesarza, jak dwóch spośród wielu wierzeń. Obie strony o tym wiedziały. Zachowali oni niełatwy modus vivendi. Lecz około trzydziestu lat po śmierci Jezusa nastąpił wybuch. Wojna Ŝydowska była nie tylko starciem pomiędzy krnąbrnym buntownikiem a potęŝną władzą cesarską. Była zderzeniem dwóch konkurujących ze sobą światopoglądów. Bo nie moŝe być dwóch Panów tego świata. JeŜeli chodzi o Rzymian, ich zwycięstwo w 70 r.n.e. udowodniło ich racje. JeŜeli chodzi o śydów, upadek Jerozolimy zaognił jeszcze problem wierności monoteizmowi i jeszcze bardziej rozpalił bunt. To tyle na temat Ŝydowskiej wiary w jednego, prawdziwego Boga. Teraz pragnę dowieść, Ŝe Paweł wziął dokładnie tę Ŝydowską doktrynę i zredefiniował ją, włączając w nią Jezusa i Ducha. Jezus w Ŝydowskim monoteizmie Pawła Jedną z najbardziej uderzających rzeczy w chrystologii Pawła twierdzeniach Pawła na temat Jezusa jest to, Ŝe nadając Jezusowi najwyŝsze tytuły i cześć, Paweł podkreśla jednocześnie, Ŝe jest dobrym, Ŝydowskim monoteistą. Mając przed sobą te przesłanki, musimy wyciągnąć wniosek, Ŝe apostoł był albo bardzo nieuporządkowanym teologiem, albo Ŝe zamierzał powiedzieć, tak jasno jak to rozumiał, Ŝe kiedy umieszcza Jezusa i Boga w tym samym nawiasie, nie zamierza, jak w pogaństwie, dodawać do panteonu drugiego boga. Ani teŝ nie chce, aby uznano Ŝe Jezus został w jakiś sposób bez reszty wchłonięty przez jedynego Boga. Zaprasza swych czytelników, by ujrzeli Jezusa, który zachowuje swą pełną toŝsamość jako człowiek, Jezus z Nazaretu, lecz w wewnętrznej istocie jedynego Boga, Boga Ŝydowskiego monoteizmu. Są trzy fragmenty gdzie jest to szczególnie uderzające. Pierwszy to 1 Kor 8,1-6. Paweł zarysowuje tutaj, z wielką wraŝliwością pasterza, drogę wyjścia z wielu problemów przed jakimi stanął kościół w Koryncie zmagając się ze swą toŝsamością w obliczu silnie pogańskiego otoczenia. Jak powinni traktować mięso ofiarowane w świątyni bałwanom? Nie był to drugorzędny problem; dosłownie całe mięso dostępne w takim mieście jak Korynt, mogło odbyć tę drogę. Świątynie i restauracje znajdowały się zwykle w tych samych miejscach. Wyrzeczenie się mięsa ofiarowanego bałwanom, mogło równie dobrze oznaczać przejście na wegetarianizm. Paweł rozpoczyna rozdział (8,1-3) strzałem w kaŝdego, kto uwaŝa się za tak uduchowionego, Ŝe moŝe pozostawać poza tego typu dyskusjami wszyscy posiadamy wiedzę, czyŝ nie? Wiedza nadyma; miłość buduje. JeŜeli ktoś myśli, Ŝe coś wie, nie wie jeszcze tak, jak powinien wiedzieć. Lecz jeśli ktoś kocha Boga jest równieŝ przez Boga poznany. Cienie Ga 4,8-11. Ci, którzy uwierzyli ewangelii o Jezusie, zyskali nie tylko nową wiedzę o Bogu, lecz wkroczyli w obręb zbawiającej BoŜej miłości. Prawdziwy monoteizm nie jest opinią czy logicznym rozumowaniem na temat Boga; oznacza bycie poznanym przez Boga, 2
który mówi do swego ludu, Izraela: Będziesz miłował Pana, Boga twego, z całego serca swego To połączenie monoteistycznych przekonań i nakazu miłości do Boga, odsyła nas wstecz do samego serca judaizmu, do modlitwy będącej wyznaniem wiary, powtarzanej trzy razy dziennie przez poboŝnych śydów, od czasów Pawła aŝ do dzisiaj. Słuchaj Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, Panem jedynym; będziesz miłował Pana, Boga twojego Znana jest ona jako Szema, od hebrajskiego słowa słyszeć, które ją rozpoczyna. Jak to często bywa u Pawła, tekst do którego apostoł najpierw się odwołuje, później dalej rozwija. Zwróć uwagę w jaki sposób tutaj prowadzi swą argumentację. PołoŜywszy jasne podstawy w wersetach 1-3, rozpoczyna właściwy wywód tego rozdziału, tak wyraźnym określeniem Ŝydowskiego monoteizmu, jakiego tylko moŝnaby sobie Ŝyczyć. Wiemy mówi Ŝe boŝki w rzeczywistości nie istnieją (Ga 4,8-11) i nie ma Boga poza tym jedynym. To jest Ŝydowski monoteizm, w sposób klasyczny przeciwstawiony pogańskiemu politeizmowi. Następnie, w typowo Pawłowym stylu, nie zadowalając się powiedzeniem dobrej rzeczy tylko raz, jeŝeli moŝna ją choć trochę rozwinąć, mówi dalej bezpośrednio odwołując się a faktycznie cytując do podstawy Ŝydowskiego wyznania wiary, Szema. W przeciwieństwie mówi do wielu bogów i panów pogańskiego świata, dla nas istnieje tylko jeden Bóg Ojciec, od którego wszystko pochodzi i dla którego my istniejemy, oraz jeden Pan Jezus Chrystus, przez którego wszystko się stało i dzięki któremu takŝe my jesteśmy. By poczuć siłę tego stwierdzenia musimy je zestawić z tekstem, który Paweł miał na uwadze: Pan jest naszym Bogiem Panem jedynym (Pwt 6,4) (1 Kor 8,6) Jeden Bóg Ojciec Jeden Pan Jezus Chrystus Stając przed tym zadziwiającym stwierdzeniem, moŝnaby powiedzieć, Ŝe jeŝeli nie byłoby Ojców wczesnego Kościoła, naleŝałoby ich koniecznie stworzyć. Paweł zredefiniował znaczenie słów uŝywanych przez śydów w codziennej modlitwie, określających jedynego, prawdziwego Boga. Cała argumentacja tego rozdziału obraca się wokół tego, Ŝe apostoł jest Ŝydowskim monoteistą, przeciwstawiającym się pogańskiemu politeizmowi; a jako oś swej argumentacji, cytuje najbardziej centralne i święte wyznanie monoteizmu i zdecydowanie umieszcza Jezusa w samym jego środku. Wielu uczonych badających Pawła, próbowało to obejść, lecz nie da się tego zrobić. Trzeba zerwać te pokrzywę. W jakiś sposób, jak wierzy Paweł, Bóg został teraz poznany jako ojciec i pan. Wszystko powstało dzięki temu pierwszemu; wszystko powstało przez tego drugiego. Werset ten jest jednym z prawdziwie rewolucyjnych tekstów teologicznych jakie kiedykolwiek zostały napisane. NaleŜy jednak wskazać, Ŝe Paweł opiera się tu na jednym z przekazów, jakie przed chwilą przytoczyłem. Zgodnie z niektórymi tradycjami, świat został stworzony przez BoŜą mądrość. Podobnie, we fragmentach gdzie Paweł mówi o Bogu posyłającym swego Syna (Ga 4,4; Rz 8,3-4), mamy równieŝ słowo mądrości, posłane przez i od Stworzyciela, by zamieszkało pośród ludzi, a konkretnie pośród Izraela. Gdy powiedziałem, Ŝe Paweł opierał się na Ŝydowskich przekazach o mądrości, oto co miałem na myśli. Apostoł mógł widzieć daleko więcej niŝ widziała tradycja; niektórzy autorzy piszący o Mądrości, nie czuliby się dobrze wspierając przekazywane przez niego treści. Lecz to, co Paweł widział ze swej nowej perspektywy, nie było jedynie spekulatywną fantazją. Dostrzegł on nowe znaczenie słowa Bóg, poniewaŝ osobą którą miał na uwadze 3
był Jezus z Nazaretu, ukrzyŝowany i zmartwychwstały. Apostoł napełnił słowo Bóg nową treścią. Lub raczej, jak sam by to powiedział, odkrył to, co zawsze było jego prawdziwa treścią. To, co wiedział o Jezusie, nie pozostawiało mu wyboru. Ta sama prawda zawarta jest w drugim fragmencie, Flp 2,5-11. 5 To dąŝenie, niech was oŝywia; ono teŝ było w Chrystusie Jezusie. 6 On, istniejąc w postaci BoŜej, nie skorzystał ze sposobności, aby na równi być z Bogiem, 7 lecz ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi, stawszy się podobnym do ludzi. A w zewnętrznym przejawie, uznany za człowieka, 8 uniŝył samego siebie, stawszy się posłusznym aŝ do śmierci i to do śmierci krzyŝowej. 9 Dlatego teŝ Bóg Go nad wszystko wywyŝszył i darował Mu imię ponad wszelkie imię, 10 aby na imię Jezusa zgięło się kaŝde kolano istot niebieskich i ziemskich, i podziemnych. 11 I aby wszelki język wyznał, Ŝe Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga Ojca. Jest to oczywiście jeden z najbardziej skomplikowanych tekstów napisanych przez Pawła. Przyjrzeliśmy się juŝ jednemu z jego aspektów. Następną rzecz, jaką chcę tu powiedzieć, moŝna sformułować bardzo prosto. Zaczniemy od końca tego fragmentu. Paweł stwierdza tutaj (wersety 10-11), Ŝe na imię Jezusa zegnie się kaŝde kolano ( ) i wszelki język wyzna, Ŝe Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga Ojca. Tutaj, podobnie jak w 1 Kor 8,6, Paweł cytuje monoteistyczny tekst ze Starego Testamentu. Ale nie jakikolwiek monoteistyczny tekst. Ten pochodzi z Iz 40 50, gdzie znajdujemy najbardziej wyraźne i znaczące, biblijne wyjaśnienie i wywyŝszenie jedynego, prawdziwego Boga ponad wszystkimi fałszywymi pretendentami, a jednocześnie najgłośniejszą deklarację władzy jedynego Boga, eliminującą moŝliwość ontologicznego dualizmu. Iz 45,23 mówi, w imieniu YHWH, Boga Izraela: Tak, przede Mną się zegnie wszelkie kolano, wszelki język na mnie przysięgać będzie. Cały kontekst mówi o tym, Ŝe jedyny, prawdziwy Bóg nie dzieli się, nie moŝe się dzielić i nie będzie się dzielić swą chwałą z nikim innym. NaleŜy ona tylko do Niego. Jednak Paweł twierdzi, Ŝe ten jedyny Bóg podzielił się swą chwałą z Jezusem. Jak to moŝliwe? O czym on mówi? Oczywiście, odpowiedź znajdujemy w pierwszej części tego wiersza, jeŝeli jest to wiersz (2,5-8). Gdy uporamy się juŝ z trudnym, technicznym językiem, oto co mówi Paweł. (1) Jezus był prawdziwie w postaci BoŜej, tzn. był równy Bogu. Lecz (2) nie uwaŝał swej równości Bogu za coś, co naleŝy wykorzystać (uwaŝaj na róŝne tłumaczenia, które źle tłumaczą ten waŝny moment). Zamiast tego mówi Paweł (3) przedstawił prawdziwe wytłumaczenie tego, co to znaczy być równym Bogu: stał się człowiekiem i umarł obciąŝony grzechem tego świata, posłuszny zbawczym planom Boga. 4
Dlaczego zatem został wywyŝszony i otrzymał imię PAN? PoniewaŜ, po prostu, uczynił to, co mógł uczynić tylko jedyny, prawdziwy Bóg. Dla Pawła, prawda o Bogu została objawiona przede wszystkim na krzyŝu. Jak mówi w Liście do Rzymian, Bóg okazał nam swoją miłość w ten sposób, Ŝe gdy byliśmy jeszcze grzesznikami, Chrystus za nas umarł. Powinniśmy zauwaŝyć, Ŝe zdanie to ma sens jedynie wtedy, gdy Bóg jest całkowicie i osobowo zaangaŝowany w śmierć Jezusa Chrystusa. Spekulacje (jeŝeli tak moŝemy je nazwać) Pawła na temat Jezusa i Boga, nie doprowadziły go do bardziej skomplikowanych wzlotów metafizycznych fantazji. Postawiły go twarzą w twarz z głęboką, pełną poświęcenia, całkowicie godną zaufania miłością Boga przymierza, Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba. W istocie, Flp 2 częściowo dotyczy nie tyle Jezusa, co samego Boga. KrzyŜ nie jest czymś, co Bóg czyni wbrew swojej woli lub tylko dlatego, Ŝe nie moŝe znaleźć lepszego wyjścia. W sercu Flp 2, i w sercu teologii Pawła oraz ewangelii, znajduje się przesłanie, Ŝe jedyny, prawdziwego Boga przenika pełna poświęcenia miłość. GdyŜ dla tego Boga stać się człowiekiem i umrzeć dla grzeszników, nie było błędem kategorii, czymś czego mądry czy logiczny Bóg by nie uczynił. W punkcie kulminacyjnym Iz 40 55 znajduje się dziwny portret sługi YHWH, który robi dla Izraela i całego świata coś, co tylko sam YHWH moŝe zrobić. Tak, mówi Paweł: Chrystus stał się sługą, i jest teraz wywyŝszony w chwale, którą jedyny Bóg nie będzie się dzielił z nikim, poza samym sobą. Oczywiście, to spowoduje napręŝenia w całym naszym systemie kategorii aŝ do jego załamania i dalej. Lecz jeśli chcemy pozwolić Pawłowi przemawiać w jego kategoriach, nic na to nie poradzimy. Dla niego, znaczenie słowa Bóg obejmuje nie tylko Jezusa, lecz, szczególnie, Jezusa ukrzyŝowanego. I właśnie to znaczenie słowa Bóg umieszcza Pawła, jak widzieliśmy to w poprzednim rozdziale, w sercu bitwy pomiędzy prawdziwym Bogiem a innymi bogami; szczególnie pomiędzy Bogiem Izraela, teraz objawionym w Jezusie z Nazaretu, a władcami i zwierzchnościami ; a zwłaszcza, pogańskimi, imperialnymi roszczeniami Cezara. Trzeci fragment to Kol 1,15-20. 15 On jest obrazem Boga niewidzialnego Pierworodnym wobec kaŝdego stworzenia, 16 bo w Nim zostało wszystko stworzone: i to, co w niebiosach, i to, co na ziemi, byty widzialne i niewidzialne, czy Trony, czy Panowania, czy Zwierzchności, czy Władze. Wszystko przez Niego i dla Niego zostało stworzone. 17 On jest przed wszystkim i wszystko w Nim ma istnienie. 18 On jest Głową Ciała Kościoła. On jest początkiem, Pierworodnym spośród umarłych, aby sam zyskał pierwszeństwo we wszystkim. 19 Zechciał bowiem [Bóg], aby w Nim zamieszkała cała Pełnia, 20 i aby przez Niego znów pojednać wszystko z sobą: przez Niego i to, co na ziemi, i to, co w niebiosach, wprowadziwszy pokój przez krew Jego krzyŝa. Tym razem argumentacja opiera się na paralelizmie pomiędzy dwoma częściami tego wiersza (1,15-18a; 1,18b-20). Jest on klasycznym przykładem Ŝydowskiej, monoteistycznej poezji, takiej z jaką ciągle spotykamy się w Psalmach. śydzi, w obliczu siły i korupcji pogaństwa, wciąŝ podkreślali Ŝe stworzyciel świata jest Bogiem odkupicielem Izraela, i vice versa. JeŜeli stworzyciel nie byłby ich Bogiem, mieliby tylko lokalnego czy plemiennego boga, w którego 5
siłę nie moŝnaby ufać bardziej niŝ w siłę jakiegokolwiek innego lokalnego bóstwa. Określając YHWH jako stworzyciela świata i odkupiciela Izraela, bronili swych trzech, podstawowych doktryn: monoteizmu, wybrania i eschatologii. Jeden Bóg, jeden lud BoŜy, jedna przyszłość dla Izraela i całego świata. I teraz, Paweł napisał wiersz w dokładnie taki sposób; lecz centralną jego postacią nie jest YHWH, lecz Jezus. Lub raczej powinniśmy powiedzieć, centralną postacią jest YHWH teraz rozpoznany w ludzkiej postaci Jezusa. I znowu, język wydaje się znany. Paweł ponownie opiera się na autorach, którzy uwaŝali, Ŝe Bóg stworzył świat poprzez mądrość. Apostoł wyszedł poza Ŝydowskie spekulacje, lecz sam nie spekuluje. Wyciąga wnioski ze śmierci i zmartwychwstania Mesjasza. Te trzy fragmenty mają ogromne znaczenie. Zadają kłam zarówno sugestii, Ŝe w końcu Paweł nie utoŝsamia zbyt blisko Jezusa z jedynym Bogiem Ŝydowskiego monoteizmu, jak teŝ przeciwnej sugestii, Ŝe Paweł był hellenistą, który, ubóstwiając Jezusa, całkowicie odszedł od Ŝydowskiego monoteizmu i stworzył, w efekcie, nową formę pogaństwa. śadna z nich nie jest słuszna. Te trzy fragmenty nie są osamotnione. Gdy juŝ zobaczyliśmy to, co jak myślę, jest w nich bardzo wyraźne, dziesiątki innych danych woła, by je teraz nadmienić. Moglibyśmy szczególnie zwrócić uwagę na wykorzystywanie przez Pawła wyraŝenia Syn BoŜy. W judaizmie, zwykle odnosi się ono do Izraela, a bardziej konkretnie do króla. W Ŝaden sposób nie sugeruje, Ŝe osoba do której się odnosi, jest częścią istoty samego Boga. Dla Pawła równieŝ pozostaje prawdą, Ŝe nadal niesie ona echa mesjańskiej roli króla i toŝsamości Izraela jako prawdziwego Syna YHWH. Lecz tak samo nie powinno być wątpliwości, Ŝe apostoł w nowy sposób przemyślał to wyraŝenie, tak Ŝe teraz, gdy go uŝywa, oznacza ono daleko więcej niŝ wcześniej oznaczało dla śydów. Gdy mówi o Bogu posyłającym swego Syna, w Ga 4 i Rz 8; gdy łączy ze sobą ojca i syna oraz gdy mówi o Bogu jako ojcu w powiązaniu z Jezusem Chrystusem wydaje się wtedy, Ŝe dla niego, Syn BoŜy stał się technicznym terminem o nowym znaczeniu. Jestem przekonany, Ŝe jeśli pozwolimy, by Paweł wykorzystywał uŝywane przez siebie określenia na swój sposób, będziemy musieli dojść do wniosku, iŝ wyraŝenie to oznaczało zarówno Mesjasza, w którym los Izraela znalazł swe podsumowanie, jak i tego, który został, podobnie jak Mądrość, posłany przez stwórcę, by wypełnić Jego zbawcze plany. Paweł odkrył, Ŝe w pojęciu Mesjasza leŝy ukryty, stąd teŝ niewykorzystany potencjał. Dla niego, nie istnieje napięcie pomiędzy Jezusem jako w pełni Mesjaszem człowiekiem, reprezentującym Izrael, a tym, który został posłany od Boga, by uczynić to, co moŝe uczynić tylko Bóg oraz być tym, kim moŝe być tylko Bóg. Krótko mówiąc, Paweł wyznaje coś, co pokolenia egzegetów uwaŝały za niemoŝliwe; w pełni inkarnacyjną teologię, opartą na całkowicie Ŝydowskim światopoglądzie. Te same wnioski moŝna wyciągnąć na podstawie słowa Kyrios, Pan. Podkreślałem w poprzednim rozdziale, Ŝe nazywanie Jezusa Kyrios, było policzkiem wymierzonym bezpośrednio w roszczenia Cezara. Jasno teŝ wynika z wielu fragmentów, gdzie Paweł uŝywa tego słowa w odniesieniu do Jezusa (włączając w to oczywiście dwa przykłady, które właśnie omówiliśmy), Ŝe jest to dla niego sposób powiązania osoby Jezusa ze słowem Kyrios w Septuagincie (greckie tłumaczenie hebrajskiej Biblii), gdzie często zastępuje ono YHWH, imię Boga, którego nie naleŝy wymawiać. Albowiem kaŝdy, kto wezwie imienia Pańskiego, będzie zbawiony. Werset ten (Rz 10,13) wyraźnie odnosi się do imienia Jezusa, do wyznawania Jezusa właśnie jako Kyrios (10,9) i wiary, Ŝe Bóg wzbudził Go z martwych. A jest to bezpośredni cytat z proroka Joela (2,32, lub 3,5 w wersji greckiej), gdzie naturalnym załoŝeniem jest, Ŝe Pan, Kyrios, oznacza samego YHWH. Paweł nie jest głupi. WciąŜ 6
tajemniczo mówi o tym, co staje się bardziej widoczne w trzech fragmentach, które właśnie przeanalizowaliśmy oraz w tak bardzo zaskakujących, rzuconych jakby od niechcenia linijkach, jak Rz 9,5, który wprowadza i zapowiada główną myśl 10,9-13: z nich [śydów] jest równieŝ Chrystus według ciała, który jest ponad wszystkim, Bóg błogosławiony na wieki. (Próby zaniepokojonych uczonych, by znaleźć alternatywne sposoby zrozumienia tego wersetu pozostają dalece nieprzekonujące.) Zatem Paweł był przekonany, Ŝe w sercu Ŝydowskiego monoteizmu w jedności jedynego Boga leŝy wielość, wzajemna relacja. To czywiście, stwarzało ogromny nacisk na granice ludzkiego języka, nawet danego przez Boga języka Biblii; lecz moŝna wyraźnie ujrzeć chwałę BoŜą na obliczu Chrystusa (2 Kor 4,6). Tak więc, Paweł pozostał Ŝydowskim monoteistą. Nadal demaskował pogańskie bałwochwalstwo jako bluźnierczy nonsens. WciąŜ uwaŝał pogańskie Ŝycie za niemoralne i pozbawiające człowieczeństwa. WciąŜ opierał się pochlebstwom dualizmu, który sugerował, Ŝe pewne części stworzenia (na przykład, pewne pokarmy i napoje, czy pewne zachowania, na przykład seks) są złe same w sobie. Wszystko twierdził zostało dane przez Boga i jest dobre, i naleŝy się tym cieszyć, jeśli tylko korzystamy z tego we właściwy sposób i we właściwym kontekście (Rz 14,24.20). Innymi słowy, pozostał w centrum mapy Ŝydowskiego monoteizmu. Lecz wewnątrz samego monoteizmu, odkrył Jezusa ukrzyŝowanego, zmartwychwstałego i osadzonego na tronie Jezusa, Pana całego świata. I, pragnąc pozostać najwierniejszym z śydów, oddając cześć jedynemu Bogu Abrahama, Izaaka i Jakuba, oddawał cześć temu właśnie Jezusowi. Paweł widział w człowieku Jezusie objawienie jedynego Boga. WaŜnym było dla niego to, Ŝe ten człowiek Jezus pozostał człowiekiem teraz, gdy zasiadł na tronie jako Pan całego świata. Lecz Ŝydowski monoteizm mówił o jedynym Bogu zamieszkującym wśród swego ludu, oŝywiającym i podtrzymującym go, dającym mu Ŝycie i nadzieję. Przyczyny teologiczne, jak teŝ głębokie osobiste doświadczenie, przywiodły zatem Pawła do dalszego odkrycia w sercu Ŝydowskiego monoteizmu: odkrycia Ducha BoŜego, nazywanego teŝ Duchem Jezusa. Duch w Ŝydowskim monoteizmie Pawła I znowu mamy trzy fragmenty, w których wyraźnie pojawia się ta myśl. Gdybyśmy mieli więcej miejsca, dosłownie dziesiątki innych moŝnaby przytoczyć w naszej argumentacji. Zacznijmy od znanego nam juŝ fragmentu z Ga 4,1-7 (zob. powyŝej, str. 34). Paweł opowiada tutaj historię Izraela w niewoli oraz tego w jaki sposób zdobył wolność. Tłem jego opowieści jest eksodus, czas kiedy YHWH objawił się Izraelowi w nowy sposób. Na pierwszym planie natomiast mamy powrót z niewoli, kiedy Izrael, po okresie pobytu w Babilonie i innych miejscach, zostaje w końcu uwolniony, co znowu łączy się ze wspaniałym objawieniem suwerenności i zbawiającej mocy YHWH. W obu przypadkach objawienie YHWH ukazuje małość i znikomość pogańskich bogów, za pierwszym razem egipskich, za drugim Babilońskich i innych. Paweł, opowiadając historię odkupienia, przywołuje echa obu historii. Wyraźnie na nowo opowiada historię tego, jak jedyny, prawdziwy Bóg ocalił dla siebie swój lud. Lecz, gdy ją opowiada, pojawia się ona w trzyczęściowej formie. Jedyny, prawdziwy Bóg posłał swego Syna; następnie posłał Ducha swego Syna. Skutkiem tego (wersety 8-11), teraz ten odkupiony lud prawdziwie zna prawdziwego Boga, czy raczej został przez Niego poznany; innymi słowy, połączenie Ojciec Syn Duch stanowi prawdziwe objawienie tego, kim jest jedyny, prawdziwy Bóg, który usuwa w cień wszelkich innych pretendentów. Oczywiście, Paweł 7
wykorzystuje tutaj nie tylko Ŝydowskie pojęcie mądrości, tej która została posłana przez stwórcę, lecz takŝe język związany z samym Duchem, z róŝnych Ŝydowskich pism, poczynając od Księgi Rodzaju (1,2). Duch nie jest istotą oddzielną od jedynego, prawdziwego Boga; gdy mówimy o Bogu działającym przez swego Ducha, mówimy o samym Bogu. Drugi fragment, w którym idea Boga została zredefiniowana w powiązaniu z Duchem, to 1 Kor 12,4-6. Jego kontekst jest zupełnie inny, lecz przesłanie to samo. Paweł pragnie wytłumaczyć Koryntianom, Ŝe pomimo róŝnorodności funkcji i darów w kościele, istnieje tylko jeden Bóg. Tematem jest jedność, i ją podkreśla w całym rozdziale. Gdy jednak rozpoczyna ten temat, mówi o potrójnej jedności: RóŜne są dary łaski, lecz ten sam Duch; róŝne teŝ są rodzaje posługiwania, ale jeden Pan; róŝne są wreszcie działania, lecz ten sam Bóg, sprawca wszystkiego we wszystkich. Uwypuklając jedność, Paweł potrafi zasugerować, Ŝe istnieje ona w potrójnej formie, a tymi trzema elementami są Duch, Pan i Bóg. Lecz nie powinniśmy popełniać błędu myśląc, Ŝe Duch i Pan nie są dla niego w pewnym sensie Bogiem, jak juŝ to zauwaŝyliśmy. Apostoł operuje na granicy języka i odzwierciedla to sposób uŝywania przez niego jego własnych terminów. Im bardziej zbliŝamy się do nich, tym wyraźniej odkrywamy, Ŝe widzi on w Bogu (musimy albo uŝyć tego słowa albo znaleźć jego odpowiednik) trójcę. Z pewnością nie jest tryteistą; istnieje tylko jeden Bóg, jak w Ŝydowskim monoteizmie. Na pewno, nie jest teŝ panteistą; Bóg nie jest toŝsamy ze światem. Ani teŝ nie jest Deistą; Bóg nie jest kimś dalekim, bez związku z tym światem, lecz jest blisko w niego zaangaŝowany. Nie jest teŝ modalistą; tych troje jest rzeczywiście kimś róŝnym od siebie wzajemnie, skoro środkowy termin odnosi się do człowieka Jezusa, który modlił się do Ojca jako Ojca, i który, dla Pawła, nie jest juŝ fizycznie obecny w taki sam sposób, jak to było kiedyś. Paweł nie rozwiązuje zagadki, w jaki sposób Bóg moŝe być jednocześnie trzema i jednym. Lecz, dla niego, takie właśnie jest znaczenie słowa Bóg. Nawet gdy uŝywa terminu Bóg na określenie pierwszego z trzech, jest on określony w (i przez) swej bliskiej relacji z pozostałymi dwoma. Stwórca jest Ojcem Jezusa i Tym, który posłał Ducha. Trzeci i ostatni fragment odnoszący się do Ducha, wprowadza do całej dyskusji inny istotny czynnik. W Rz 8,1-11, jednym z najwaŝniejszych fragmentów dla całej teologii Pawła, znajdujemy Chrystusa i Ducha razem czyniących to, czego Tora nie mogła dokonać (w. 3). Musimy jednak sobie przypomnieć, Ŝe judaizmie, jak i dla Pawła, Tora nie była jedynie zapisem prawa. Było to Ŝywe tchnienie Ŝywego Boga, przez niektórych utoŝsamiane z Mądrością, która była wraz ze stwórcą, działając jako Jego posłannik, od początku świata. Jednak w miarę czytania tego fragmentu, pojawia się inny aspekt złoŝonego, Ŝydowskiego rozumienia Boga działającego w świecie. Bóg posłał swego Syna i swego Ducha (jak Mądrość w Księdze Syracha 24), by dokonali tego, czego Tora nie mogła dokonać (Tora jest utoŝsamiona z Mądrością w tym samym fragmencie z Księgy Syracha). Skutek jest taki, Ŝe teraz Duch zamieszkuje w tych, którzy są w Chrystusie (Rz 8,5-11). Lecz to pojęcie zamieszkiwania pochodzi bezpośrednio od trzeciego elementu z tego samego fragmentu z Księgi Syracha. Tam, Mądrość i Tora są utoŝsamione z Szekiną, obecnością Ŝywego Boga w miejscu najświętszym w jerozolimskiej Świątyni, zamieszkującą pośród swego ludu. Teraz Paweł przypisuje Duchowi to, co było powiedziane o samym YHWH, zamieszkującym w Świątyni. Paweł wziął trzy sposoby, na jakie dobry Ŝydowski monoteista pojmował jedynego, prawdziwego Boga działającego w świecie, a zwłaszcza w Izraelu; i właśnie je wykorzystał dla opisania tego, co Bóg uczynił w Jezusie i Duchu. 8
Staje się to jeszcze bardziej uderzające, gdy weźmiemy pod uwagę spojrzenie Pawła na chrześcijanina czy Kościół, które tutaj, jak i w innych tekstach apostoła stają się nową Świątynią. Lecz w tej chwili musimy zauwaŝyć, Ŝe fragment ten zabrania nam powiedzieć o Duchu mniej niŝ to, Ŝe podobnie jak Syn, naleŝy On do poddanego radykalnej korekcie, Ŝydowskiego obrazu jedynego, prawdziwego Boga. Kiedy Paweł chce mówić o relacji pomiędzy Synem i Duchem a transcendentnym Bogiem, który jest poza czasem i przestrzenią, uŝywa dokładnie tych systemów językowych, które rozwinęły się w pewnych obszarach judaizmu w celu mówienia w ramach monoteizmu o sposobach, na jakie ten jedyny, prawdziwy Bóg działał w świecie. Paweł pozostaje w pełni Ŝydowskim monoteistą; lecz jedyny Bóg dał się teraz poznać jako Bóg, Pan i Duch; lub Ojciec, Pan i Duch; lub Bóg, Syn i Duch; lub róŝne inne kombinacje. Dla Pawła, samo znaczenie pojęcia Bóg zostało ujawnione i zredefiniowane w powiązaniu z wydarzeniami i, jeśli wolisz, osobami Jezusa i Ducha. Paweł, Jezus i Bóg Powinno juŝ być jasne, Ŝe kiedy Paweł poszedł do pogańskiego świata z ewangelią, poszedł jak śyd do pogan, by opowiedzieć pogańskiemu światu to, w co śydzi zawsze wierzyli: Ŝe wszyscy bogowie pogan to ułuda, a Pan uczynił niebiosa (Ps 96,5). Lecz porwała nas teraz nowa wizja Boga, co oznacza Ŝe starych twierdzeń nie moŝna wypowiadać niedbale i od niechcenia, z poczuciem wygodnej rasowej wyŝszości. Jedyny Bóg, stwórca, objawił się teraz w (i jako) Jezusie z Nazaretu, ukrzyŝowanym i zmartwychwstałym Mesjaszu, Panu całego świata. Oblicze, które powołało świat do istnienia, w końcu odwróciło się ku niemu w samoobjawieniu, ratunku, miłości. Wiatr, który poruszył wody stworzenia znów powiał, by przynieść Ŝycie temu, co było martwe, by powołać do istnienia rzeczy, które nie istniały. Było to przesłanie, w pełni Ŝydowskie przesłanie, które pogański świat musiał szybko usłyszeć. Paweł wierzył, Ŝe został powołany do tego właśnie zadania. 9
-10-