PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DO PROJEKTU ZMIANY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA Częstochowa

PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DO PROJEKTU ZMIANY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA Częstochowa dzielnica Mirów Opracowanie: mgr inż. Sylwia Długosz Olsztyn, 2013/2014

SPIS TREŚCI 1 WSTĘP...4 1.1 Cel i podstawa prawna opracowania...4 1.2 Metoda zastosowana przy sporządzaniu prognozy...4 2 INFORMACJE O ZAWARTOŚCI, GŁÓWNYCH CELACH PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ JEGO POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI...5 2.1 Charakterystyka ustaleń projektu zmiany SUiKZP miasta Częstochowa...5 2.2 Powiązania z innymi dokumentami...9 3 CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO...10 3.1 Położenie terenu objętego analizą...10 3.2 Budowa geologiczna...10 3.2.1 Warunki geologiczno-inżynierskie...11 3.3 Formy rzeźby terenu...13 3.4 Gleby...14 3.5 Szata roślinna...15 3.6 Fauna...29 3.7 Wody powierzchniowe i podziemne...30 3.7.1 Zagrożenie powodziowe na terenie opracowania...32 3.8 Klimat...32 3.9 Tereny objęte ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody...34 3.9.1 Park Krajobrazowy Orlich Gniazd...34 3.9.2 Natura 2000...39 3.10 Powiązania przyrodnicze/korytarze ekologiczne tereny proponowane do objęcia ochroną przyrodniczą...41 4 STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO...44 4.1 Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych...44 4.2 Zanieczyszczenia powietrza...45 4.3 Stan gleb...47 4.4 Pole elektromagnetyczne...50 5 OKREŚLENIE, ANALIZA ORAZ OCENA STANU ŚRODOWISKA NA OBSZARACH OBJĘTYCH PRZEWIDYWANYM ZNACZĄCYM ODDZIAŁYWANIEM...51 6 ANALIZA ISTNIEJĄCYCH PROBLEMÓW OCHRONY ŚRODOWISKA ISTOTNYCH Z PUNKTU WIDZENIA REALIZACJI PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU, W SZCZEGÓLNOŚCI DOTYCZĄCE OBSZARÓW PODLEGAJĄCYCH OCHRONIE NA PODSTAWIE USTAWY O OCHRONIE PRZYRODY Z DNIA 16 KWIETNIA 2004 R...52 7 RZEWIDYWANE SKUTKI DLA ŚRODOWISKA I JEGO KOMPONENTÓW WYNIKAJĄCE Z PROJEKTOWANEGO PRZEZNACZENIA TERENU...53 2

7.1 Prognozowany wpływ na komponenty środowiska w tym zdrowie i życie ludzi wynikające z projektowanych zmian...53 7.2 Rozbudowa cmentarza...60 7.3 Rozbudowa linii energetycznej (przebudowa istniejącej 220kV do 400kV)...60 7.4 Prognozowany wpływ na obszary chronione (Ustawa o ochronie przyrody)...61 7.4.1 Park Krajobrazowy Orlich Gniazd analiza zgodności ustaleń projektu zmiany dokumentu z zakazami i celami ochrony tego obszaru...61 7.4.2 Biorąc pod uwagę cele i geograficzny zasięg dokumentu oraz cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru prognozowane skutki realizacji postanowień projektu zmiany dokumentu, rozwiązania alternatywne do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie...61 7.4.3 Gatunki chronione roślin i zwierząt...63 7.5 Wpływ na korytarze/powiązania ekologiczne...63 7.6 Potencjalne zmiany stanu środowiska w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu...63 7.7 Wskazanie zagrożeń wynikających z potencjalnych skumulowanych oddziaływań planowanego i istniejącego zagospodarowania analizowanego terenu...64 8 ROZWIĄZANIA MAJĄCE NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO W TYM OBSZARÓW OBJĘTYCH OCHRONĄ NA MOCY USTAWY O OCHRONIE PRZYRODY, MOGĄCYCH BYĆ REZULTATEM PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU...65 8.1 Ochrona obszarów przyrodniczo cennych...65 8.1.1 Ochrona systemu terenów otwartych, powiązań ekologicznych...66 8.2 Ochrona wód podziemnych...67 8.3 Ochrona powietrza atmosferycznego...69 8.4 Kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej...69 8.5 Zasady ochrony krajobrazu kulturowego...70 8.6 Realizacja inwestycji mogących znacząco oddziaływać na środowisko...70 9 CELE OCHRONY ŚRODOWISKA USTANOWIONE NA SZCZEBLU MIĘDZYNARODOWYM, WSPÓLNOTOWYM I KRAJOWYM, ISTOTNE Z PUNKTU WIDZENIA PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU...72 10 PROPOZYCJE DOTYCZĄCE PRZEWIDYWANYCH METOD ANALIZY SKUTKÓW REALIZACJI POSTANOWIEŃ PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ CZĘSTOTLIWOŚCI JEJ PRZEPROWADZANIA...75 11 INFORMACJA O MOŻLIWYM TRANSGRANICZNYM ODDZIAŁYWANIU NA ŚRODOWISKO...76 12 STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM...77 3

1 WSTĘP 1.1 Cel i podstawa prawna opracowania Niniejsza prognoza oddziaływania na środowiska dotyczy zmiany Studium i Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Częstochowy. Celem prognozy jest określenie skutków wpływu realizacji projektu zmiany studium na środowisko, a także przedstawienie rozwiązań eliminujących negatywne skutki ustaleń na poszczególne elementy środowiska. Podstawa prawna opracowania: Ustawa z dn. 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199 poz. 1227 z późń. zm.). 1.2 Metoda zastosowana przy sporządzaniu prognozy Obecnie nie funkcjonują powszechnie ujednolicone metody wykonywania strategicznych ocen oddziaływania na środowisko, dlatego też Prognozę sporządzono przy zastosowaniu metod opisowych, analiz jakościowych wykorzystujących dostępne wskaźniki stanu środowiska oraz identyfikacji i wartościowania skutków przewidywanych zmian w środowisku, na podstawie których wyciągnięto określone wnioski. Ze względu na powszechną ogólność zapisów Studium (nie zawierającego konkretnych rozwiązań realizacyjnych poszczególnych inwestycji, a jedynie przypisującego terenom określone funkcje) brak tu jest informacji o charakterze ilościowym, a Prognoza ma jedynie charakter jakościowy. Wykorzystane materiały: Opracowanie ekofizjograficzne dla miasta Częstochowy, Biuro Rozwoju Regionu Sp. z o.o.; Opracowanie Przyroda Częstochowy 2008, 2009 r. J. Zygmunt, S. Cabała, K. Pierzgalski, C. Gębicki, Z. Szeląg; Aktualizacja programu ochrony środowiska dla miasta Częstochowy z uwzględnieniem lat 2010-2014 z perspektywą do roku 2017, EKO-LOG Sp. z o.o.; Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla miasta Częstochowy; Wody podziemne miast Polski Częstochowa.- A. Pacholewski, M. Zembal, A. Wantuch; Stan środowiska w województwie śląskim, WIOŚ Katowice; Strony internetowe: www.czestochowa.pl, www.katowice.rdos.gov.pl; www.natura2000.mos.gov.pl, www.geoportal.gov.pl, www.geosilesia.pl 4

2 INFORMACJE O ZAWARTOŚCI, GŁÓWNYCH CELACH PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ JEGO POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI 2.1 Charakterystyka ustaleń projektu zmiany SUiKZP miasta Częstochowa Zmiana studium została podjęta uchwalą Nr 712/LXII/2010 Rady Miasta Częstochowy z dnia 28 czerwca 2010r. Zgodnie z przyjętą uchwałą, zakres przestrzenny zmiany studium dotyczy dzielnicy Mirów, w szczególności terenu ograniczonego ulicami Legionów i Brzyszowską na południu, granicą administracyjną miasta na wschodzie i północy oraz projektowaną ulicą G.32 na zachodzie. Obejmuje obszar ok. 1280 ha (12,8 km 2 ). Zmiana studium obejmuje część graficzną i tekstową, a jej przedmiotem jest weryfikacja przyjętych kierunków przekształceń pod kątem udostępnienia nowych terenów pod zabudowę mieszkaniową jednorodzinną o niskiej intensywności, wskazania terenów chronionych na podstawie przepisów o ochronie przyrody oraz na podstawie przepisów szczególnych z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju przy uwzględnieniu unikatowych wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Zmiany w projektowanym dokumencie polegały przede wszystkim na rozszerzeniu zasięgu zabudowy mieszkaniowej oraz zwiększeniu rezerwy terenu pod budownictwo mieszkaniowe. Wprowadzono nową funkcję terenu MN I tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności oraz RIII/MN - tereny rolne - perspektywiczne rezerwy rozwoju na cele inwestycji budownictwa mieszkaniowego. Przedmiotem zmiany SUiKZP miasta Częstochowa są następujące zmiany kierunków przeznaczenia terenów:: na terenach L-1.ZU (tereny zieleni urządzonej) wprowadzono L-3.ZL (tereny leśne oraz strefa zwiększania lesistości) oraz L-1.ZE (tereny otwarte w ciągach dolin/pasma ekologiczne/ oraz tereny cenne pod względem przyrodniczokrajobrazowym wymagające ochrony), na terenach L-8.RII (tereny rolne o obniżonym potencjale produkcyjnym) wprowadzono L-9.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), oraz L-11.RIII/MN (tereny rolne perspektywiczne rezerwy rozwoju na cele inwestycji budownictwa mieszkaniowego. na terenach L-13.RII (tereny rolne o obniżonym potencjale produkcyjnym) wprowadzono L-12.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), oraz L-9.RIII/MN (tereny rolne perspektywiczne rezerwy rozwoju na cele inwestycji budownictwa mieszkaniowego), na terenach L-14.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) wprowadzono L-9.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), na terenach L-15.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) - wprowadzono L-12.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), 5

na terenach L-28.ZU (tereny zieleni urządzonej) wprowadzonol-23.ur/mn (tereny zabudowy mieszkaniowo-usługowej o niskiej intensywności) i L-24.ZU, L-21.ZU (tereny zieleni urządzonej) oraz L-19.ZL i L-20.ZL (tereny leśne oraz strefa zwiększania lesistości), na terenach L-36.U/ZU (tereny usług z zielenią urządzoną) wprowadzono L- 35.UR/MN (tereny zabudowy mieszkaniowo-usługowej o niskiej intensywności) oraz L-44.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), zmieniono nazwę jednostki L-20.MN na L-27.MN I i nieznacznie ją rozszerzono (tereny zabudowy jednorodzinnej), zmieniono nazwę jednostki L-38.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L.37- MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) i nieznacznie ją rozszerzono, zmieniono nazwę jednostki L-37.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L.36- MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) i nieznacznie ją rozszerzono, zmieniono nazwę jednostki L-22.ZC na L-28.ZC i nie znacznie ją powiększono (tereny cmentarza), na terenach L-46.RI (tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej) wprowadzono L- 44.MN I, L-37.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), L-44.ZE (tereny otwarte w ciągach dolin/pasma ekologiczne/ oraz tereny cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym wymagające ochrony), oraz L-45.RIII/MN (tereny rolne perspektywiczne rezerwy rozwoju na cele inwestycji budownictwa mieszkaniowego), na terenach L-47.ZL (tereny leśne oraz strefa zwiększania lesistości) wprowadzono L-47.ZE (tereny otwarte w ciągach dolin/pasma ekologiczne/ oraz tereny cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym wymagające ochrony), zmieniono nazwę jednostki L-52.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L- 54.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) i ją rozszerzono, na terenach L-48.RI (tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej) wprowadzono L- 54.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), oraz L-47.RIII/MN (tereny rolne perspektywiczne rezerwy rozwoju na cele inwestycji budownictwa mieszkaniowego. 6

na terenach L-49.ZL (tereny leśne oraz strefa zwiększania lesistości) wprowadzono L-54.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), zmieniono nazwę jednostki L-53.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L- 53.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), na terenach L-54.RI (tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej) wprowadzono L- 53.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) oraz L-52.ZU (tereny zieleni urządzonej), zmieniono nazwę jednostki L-55.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L.56- MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) i nieznacznie ją rozszerzono, na terenach L-58.RI (tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej) wprowadzono L- 56.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) i L-58.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), zmieniono nazwę jednostki L-59.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L.58- MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności) i nieznacznie ją rozszerzono, zmieniono nazwę jednostki L-60.MN (tereny zabudowy jednorodzinnej) na L.60- MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), na terenach L-43.ZE (tereny otwarte w ciągach dolin/pasma ekologiczne/ oraz tereny cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym wymagające ochrony) wprowadzono L-60.MN I (terenu zabudowy jednorodzinnej o niskiej intensywności), L-40.MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), na terenach L-45.RII (tereny rolne o obniżonym potencjale produkcyjnym) wprowadzono L-32.UR/MN (tereny zabudowy mieszkaniowo-usługowej o niskiej intensywności), L-42.MN (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej), (L- 40-MN I (tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej o niskiej intensywności), L-39.ZE i L-41.ZE (tereny otwarte w ciągach dolin/pasma ekologiczne/ oraz tereny cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym wymagające ochrony), na terenach L-61.ZL oraz L-62.ZL zachowano tereny leśne, na terenach L-41.U/ZU (tereny usług z zielenią urządzoną) wprowadzono L- 31.UR/MN I (tereny zabudowy mieszkaniowo-usługowej o niskiej intensywności), L-39.ZE (tereny otwarte w ciągach dolin/pasma ekologiczne/ 7

oraz tereny cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym wymagające ochrony). oprócz powyższych zmian część jednostek zmieniła numerację. Pozostałe obszary zachowują dotychczasowe funkcje. 8

2.2 Powiązania z innymi dokumentami Obowiązujące Studium Uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego ujednolicony tekst studium przyjęty uchwałą Nr 825/LI/2005 Rady Miasta Częstochowy z dnia 21 listopada 2005 r., z uwzględnieniem zmian wprowadzonych: uchwałą Nr 795/LXVII/2010 Rady Miasta Częstochowy z dnia 8 listopada 2010 r., uchwałą Nr 38/V/2011 Rady Miasta Częstochowy z dnia 15 lutego 2011 r.; Opracowanie ekofizjograficzne, Katowice-Częstochowa 2004; Aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Miasta Częstochowy z uwzględnieniem lat 2010 2013 2014 z perspektywą do roku 2017; Aktualizacja Planu Gospodarki Odpadami dla Miasta Częstochowy z uwzględnieniem lat 2010-2014 z perspektywa do roku 2017; Przyroda Częstochowy, Częstochowa 2008, 2009 Strategia rozwoju miasta, Częstochowa 2009 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego, Uchwała Nr II/21/2/2004 Sejmiku województwa Śląskiego z dnia 21 czerwca 2004 r. 9

3 CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 3.1 Położenie terenu objętego analizą Analizowany obszar położony jest na terenie miasta Częstochowa, w jego zachodniej części. Obszar zajmuje ok. 1280 ha i położony jest w dzielnicy Mirów. Zabudowania dzielnicy Mirów położone w bliskim sąsiedztwie rzeki Warty. Dzielnica ta pomimo włączenia do miasta i bliskiego sąsiedztwa Huty, stanowi teren o charakterze rekreacyjnym i podmiejskim. Oprócz występującego tutaj malowniczego przełomu rzeki Warty z towarzyszącymi wychodniami wapiennymi, charakter nadaje szereg wzgórz stanowiących świetne punkty widokowe. Najwyższym z nich jest Góra Ossona o wysokości 316,7 m n.p.m. (najwyższy szczyt w mieście Częstochowa). W bezpośrednim sąsiedztwie od strony północnej i wschodniej występują kompleksy leśne, wkraczają one w obszar opracowania w części południowej (bory za Hutą). W środkowej części obszaru zmiany występują zwarte kompleksy rolnicze, jednak o niskiej przydatności. 3.2 Budowa geologiczna Podłoże skalne obszaru pracowania stanowią utwory: jury górnej oraz czwartorzędu. Osady jurajskie stanowią bezpośrednie podłoże utworów czwartorzędowych w rejonie Częstochowy. Miąższość skał jury jest zmienna, generalnie szybko rośnie w kierunku północno-wschodnim. Na południe od Sobuczyny wynosi ok. 100 m, poza północnowschodnią granica miasta przekracza 500 m. Kontakt między osadami triasu i jury ma charakter erozyjny. Jurę górną reprezentują skały węglanowe oksfordu. Starsze ogniwo budują wapienie scyfiowe z przeławiceniami margli - warstwy prędziszowskie. Budują większość ostańców denudacyjnych oraz dolną część progu denudacyjnego. Osady oksfordu górnego tworzą jasne wapienie skaliste i detrytyczne. Budują najwyższe wzniesienia (Góra Ossona, szczytowe partie Góry Kamyk oraz wzgórza wzdłuż przełomowego odcinka doliny Warty i kulminacje w północnej części miasta. Miąższość osadów oksfordu górnego sięga w północnej Częstochowie 100 m. Osady wyższych ogniw jury zostały zerodowane podczas neokimeryjskich ruchów górotwórczych, przypadających na przełom jury i kredy. Powierzchnia skał uległa skrasowieniu. Po kolejnym okresie sedymentacji osadów morskich w górnej kredzie (cenoman), nastąpiły laramijskie, a następnie mioceńskie ruchy górotwórcze, podczas których ukształtowała się monoklina skrzydła Niecki Mogileńskiej oraz powstał system uskoków prostopadłych do biegu warstw mezozoicznych. Uformowały się wówczas progi denudacyjne na granicy wychodni osadów jury środkowej i górnej, intensywnie oddziaływały procesy krasowe i erozji dolinnej. Rozcięcia erozyjne dolin: Warty (odcinki konsekwentny 10

i subsekwentny), Konopki oraz dolina kopalna Gnaszyn - Biała sięgają ok. 45-60 m głębokości. Intensywna erozja trwała w eoplejstocenie. Rynny dolinne wypełniają zróżnicowane osady staroplejstoceńskie. W dnie kopalnej doliny Warty lokalnie zalegają preglacjalne mułki rzeczne oraz osady zlodowacenia południowopolskiego, wykształcone jako piaski i żwiry fluwioglacjalne oraz gliny morenowe. Wyżej zalega szerzej rozprzestrzeniona warstwa piasków i żwirów rzecznych, usypanych podczas interglacjału mazowieckiego, o miąższości od kilku do ok. 20 m. Na powierzchni terenu największy zasięg mają osady piaszczysto-żwirowe wodnolodowcowe. Ich powstanie wiązane jest z sedymentacją pokryw sandrowych, kemów, teras kemowych oraz form akumulacji szczelinowej zlodowacenia środkowopolskiego. Są to utwory różnoziarniste, z domieszkami frakcji pyłowej i otoczakami. Zróżnicowane są struktury sedymentacyjne. Generalnie są to piaski grube i żwiry w części spągowej. Wyżej wzrasta udział piasków średnich z przewarstwieniami piasków drobnych oraz soczewkami piasków gliniastych. Na terenie opracowania większość obszaru pokrywają utwory piaszczyste i spoiste akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej. Niewielkie płaty piasków eolicznych, osadzonych na przełomie plejstocenu i holocenu, znajdują się w rejonie Góry Ossona. Dolinę holoceńską Warty budują dwa piaszczyste poziomy terasowe. W obrębie dolin dopływów tej rzeki, piaszczysta jest wyższa (1,5-2,5 m nad poziom cieku) terasa, natomiast dno doliny pokrywają namuły. 3.2.1 Warunki geologiczno-inżynierskie Warunki geologiczno-inżynierskie obszaru Częstochowy określa, w stopniu szczegółowym, Mapa Geologiczno - Inżynierska Miasta Częstochowy w skali 1 : 10 000, opracowana w 1997 r. przez zespół pod kierunkiem S. Hermańskiego. Dokonano oceny warunków geologicznych na głębokości 2,0-2,5 m, na jakiej najczęściej posadowia się budynki, dokonano podziału obszaru miasta na jednostki reprezentowane typowymi profilami przypowierzchniowych warstw skalnych. Warunki posadowienia obiektów na terenie opracowania zaliczono do średnich i złych (w dolinie Warty). Średnie warunki geologiczno-inżynierskie cechują duże obszary we wschodniej części miasta, gdzie występują utwory piaszczyste i spoiste akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej zalegające na wapieniach warstwą kilkumetrowej miąższości. Zwierciadło wody gruntowej zalega na głębokości 10 m p.p.t. i większej. Warunki posadowienia obiektów budowlanych są miejscowo gorsze ze względu na znaczne nachylenie powierzchni terenu. Grunty spoiste mają konsystencję zmienną od półzwartej i twardoplastycznej do miękkoplastycznej. 11

Złe warunki geologiczno-inżynierskie występują w obrębie utworów piaszczystych, luźnych w warstwie stropowej (do 4 m p.p.t.), głębiej średniozagęszczonych, które wypełniają doliny Warty. Lokalnie występują przewarstwienia plastycznych gruntów pylastych. Zwierciadło wody gruntowej występuje się na głębokości do 1,0 m p.p.t. Rysunek 1 Warunki geologiczno-inżynierskie. Źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie ekofizjograficzne dla miasta Częstochowy Biuro Rozwoju Regionu Sp. z o.o., Katowice 2004r. 12

3.3 Formy rzeźby terenu Według regionalizacji geomorfologicznej S. Gilewskiej, teren opracowania położony jest na terenie mezoregionu Płaskowzgórze Częstochowskie, natomiast obszar położony na północ od Warty zaliczany jest do mezoregionu Wyżyna Wieluńska. Zasadniczy charakter rzeźby obszaru miasta ukształtowany został w plejstocenie w związku z działalnością erozyjno-akumulacyjną wód subglacjalnych i proglacjalnych oraz lądolodu podczas zlodowacenia odry (stadiał maksymalny zlodowacenia środkowopolskiego). Rzeźbę starszą reprezentują powierzchnie ostańców denudacyjnych oraz (częściowo) powierzchnia progu strukturalnego, młodszą - poziomy erozyjno-akumulacyjne terasy aluwialne. Falista powierzchnia stanowiąca część Płaskowzgórza Częstochowskiego, jest obniżona w rejonie Mirowa do wysokości ok. 270-280 m n.p.m. Ponad powierzchnią tą wznoszą się ostańce denudacyjne o wysokości względnej do 20-30 m. Największy z nich to Góra Ossona sięgająca 316 m n.p.m. Powierzchnia progu strukturalnego powstała zasadniczo w trzeciorzędzie. Ostańce o charakterze mogotów sąsiadowały z kotłami i zapadliskami krasowymi wypełnionymi zwietrzeliną i rumoszem wapiennym. W plejstocenie rzeźba uległa przemodelowaniu i złagodzeniu przez lądolód oraz pokrywowe osady wodnolodowcowe. Na powierzchni rzeźba krasowa zaznacza się głównie w obrębie ostańców: Góry Ossona, Góry Kamyk. Próg strukturalny stanowiący zachodnią granicę Wyżyny Krakowskiej, jest obniżony w Częstochowie do ok. 40 m wysokości względnej. Południowa część Wyżyny Wieluńskiej jest wyodrębniana pod nazwą Pagóry Kłobuckie. Ponad poziom zasypania osadami wodnolodowcowymi wznoszą się tu jedynie odosobnione pagóry ostańców denudacyjnych. Bardzo słabo zaznaczone w rzeźbie są ostańce będące lokalnymi kulminacjami kuesty górnojurajskiej. Ze względu na pogrzebanie kuesty górnojurajskiej na omawianym obszarze pod formami czwartorzędowymi (za wyjątkiem krótkiego odcinka wzdłuż ul. Ikara), granica pomiędzy Wyżyną Wieluńską a Doliną Górnej Warty jest słabo czytelna w terenie. Przez Wyżynę Krakowską przełamuje się Warta. Jej dolina na odcinku przełomowym ma szerokość 200-300 m i strome, czasem skaliste zbocza, wcinające się w powierzchnię wyżyny na głębokość 20-40 m. W granicach Częstochowy znajduje się górna część tego odcinka o długości ok. 4,5 km. 13

Rysunek 2 Formy rzeźby terenu. Źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie ekofizjograficzne dla miasta Częstochowy Biuro Rozwoju Regionu Sp. z o.o., Katowice 2004r. 3.4 Gleby Gleby na terenie Częstochowy wytworzyły się na zróżnicowanym podłożu skalnym. Na zachodzie (rejon Mirowa) podłoże skalne jest dość luźne, z przewagą piasków słabo gliniastych. Dość duży udział przypada tu również na podłoże rędzin, przeważnie lekkich. Na lżejszym podłożu - piasków i glin lekkich - wykształciły się przeważnie gleby bielicowe. Dla wychodni wapieni jurajskich charakterystyczne są rędziny brunatne. W dolinie Warty występują mady. W wschodniej części miasta gdzie położony jest analizowany teren większość gleb należy do kompleksów rolniczej przydatności żytnich dobrych lub słabych. 14

W opracowaniu ekofizjograficznym sporządzonym dla całego miasta Częstochowy przeprowadzono ocenę przydatności rolniczej m.in. obszaru objętego opracowaniem. W przyjętej ocenie, w której brano pod uwagę jakość gleb, kulturę rolną oraz stopień degradacji, teren opracowania został sklasyfikowany jako teren o mocno ograniczonej przydatności rolniczej, gleby są na ogół bardzo słabe lub nieco lepsze, ale źle utrzymane lub częściowo zdegradowane (zanieczyszczenie metalami ciężkimi). 3.5 Szata roślinna Na terenie miasta przez dwa lata prowadzono rozpoznanie przyrodnicze, wynikiem tych badań było powstanie następujących opracowań: Przyroda Częstochowy strefy ochronne i stanowiska cenne przyrodniczo z 2008 roku, rok później powstało kolejne opracowanie Przyroda Częstochowy strefy ochronne i stanowiska cenne przyrodniczo będące rozszerzeniem poprzednio prowadzonych badań. W oparciu o uzyskane wyniki zostały wyznaczone strefy ochronne i cenne przyrodniczo stanowiska na terenie miasta. Dla stref przyjęto trzystopniową skalę cenności przyrodniczej. Na terenie opracowania występują tereny zaliczone do następujących stref: I Strefa ekosystemy o charakterze naturalnym lub półnaturalnym, charakteryzujące się bardzo wysoką bioróżnorodnością oraz udziałem rzadkich biocenoz, rzadkich i regionalnie rzadkich oraz chronionych prawnie gatunków oraz elementów kierunkowych. Do strefy tej kwalifikowane są lasy o naturalnym charakterze, łąki i murawy, reprezentujące zanikające typy fitocenoz, chronione dyrektywami międzynarodowymi. Na terenie opracowania do strefy tej zaliczono: Jar w Mirowie W dzielnicy Mirów Hektary, koło ulicy Skalnej i Hektarowej, znajduje się głęboko wcięty wąwóz, rozdzielający dwa jurajskie wzgórza. Na stromych zboczach wąwozu zachował się las. Ma on charakter grądowy, jednak w stopniu znacząco zdegenerowanym. Drzewostan tworzą głównie całkiem okazałe dęby szypułkowe oraz w mniejszej liczbie brzoza brodawkowata, lipa drobnolistna i sosna zwyczajna. Sporadycznie trafia się grab i czeremcha amerykańska, tworząc dolną warstwę drzew. Podszyt jest w wielu miejscach zdominowany przez robinię akacjową; tylko w niektórych miejscach rośnie trzmielina brodawkowata, wiciokrzew suchodrzew, kruszyna, leszczyna, porzeczka agrest i jałowiec. O przynależności do zespołu, w dużym stopniu, obok odpowiedniej struktury, siedliska i fizjonomii, świadczy skład gatunkowy runa. Geofity są reprezentowane przez przylaszczkę. Poza tym stwierdzono występowanie m.in. kokoryczki wonnej, konwalii majowej, rutewki orlikolistnej, konwalijki dwulistnej, dąbrówki rozłogowej, bodziszka cuchnącego i paprotnicy kruchej. Z gatunków borowych występuje borówka czarna i kosmatka gajowa. Rośliny chronione są reprezentowane przez lilię złotogłów Lilium martagon, miodownika melisowatego Melittis melissophyllum i paprotkę zwyczajną Polypodium vulgare. 15

W czasie jesiennych oględzin stwierdzono w tym lesie zaskakująco dużą ilość grzybów, w tym gatunki chronione: ozorka dębowego Fistulina hepatica - rzadkiego pasożyta dębów, i gwiazdosza frędzelkowatego. Ponadto z grupy tej występują: gąsówka mglista (masowo), czernidlak kołpakowaty (masowo) i dzieżka pomarańczowa. Jar w Mirowie przedstawia się jako miejsce godne ochrony. Rosnący tu las, aktualnie znacząco zdeformowany i słabo pod względem fitosocjologicznym czytelny, ma szansę na szybką ewolucję w kierunku grądu. Poza tym stabilizuje strome zbocza wąwozu i stwarza możliwość egzystencji dla wielu chronionych gatunków. Góra Kokocówka Jest to wapienne wzgórze, wyraźnie zaznaczone w krajobrazie. Od wschodu Kokocówka przylega do zwartej ściany sosnowych borów i dzięki obecności liściastego lasu, doskonale się wyróżnia. Wzgórze jest w całości zajęte przez grądowe zbiorowiska leśnozaroślowe, o naturalnym charakterze. Stanowią inicjalną formę grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum, bardzo podobnego do lasu w uroczysku Gąszczyk. Drzewostan tworzy głównie dąb szypułkowy, grab pospolity i lipa oraz w mniejszym stopniu buk zwyczajny i klon pospolity. Rodzaj Tilia jest tu reprezentowany przez dwa gatunki lipę drobnolistną i lipę szerokolistną. Drzewa są dość młode, najwyżej 50- letnie i nie tworzą jeszcze charakterystycznego dla lasów liściastych zwarcia koron. Dzięki temu do dna lasu dociera sporo światła, przyczyniając się do bujnego rozwoju podszytu i runa. Bardzo pospolita jest leszczyna. Z innych krzewów występuje jeszcze, choć w mniejszej liczbie: trzmielina brodawkowata, dereń świdwa i wiciokrzew suchodrzew. Pnącza to bluszcz pospolity. Bardzo bujne i bogate w gatunki jest runo, reprezentowane przez przylaszczkę pospolitą, marzankę wonną, miodunkę ćmą, zawilca gajowego, groszek wiosenny i czerniejący, czerniec gronkowy oraz rutewkę orlikolistną. Oprócz geofitów, rosną również: kopytnik pospolity, szczyr trwały, pszeniec gajowy, piżmaczek wiosenny, marzanka wonna, konwalia majowa, dzwonek brzoskwiniolistny, gajowiec żółty, podagrycznik pospolity, fiołek leśny, żywokost sercowaty, kokoryczka wonna i perłówka zwisła. Na uwagę zasługuje liczne występowanie chronionego gatunku - lilii złotogłów Lilium martagon. Na wychodniach skalnych, w zależności od wystawy i ocienienia, rosną cieniolubne paprocie: paprotka zwyczajna i zanokcica skalna oraz heliofilne elementy muraw: ciemiężyk białokwiatowy, przetacznik kłosowy, wilczomlecz sosnka, czyścica storzyszek i pierwiosnka lekarska. Na obrzeżach kompleksu leśnego wytworzyło się wielogatunkowe, zaroślowe zbiorowisko otulinowe, z dominującym udziałem śliwy tarniny, głogu, derenia świdwy, trzmieliny brodawkowatej oraz kruszyny pospolitej. Towarzyszą im liczne byliny np. przetacznik ożankowy, groszek czerniejący, bodziszek łąkowy, poziomka pospolita, szczodrzeniec czerniejący, lnica pospolita i wiele innych. W czasie jesieni stwierdzono tutaj masowe występowanie bardzo drobnego i nieczęstego grzyba buławniczki sitowatej. Dzięki obecności dobrze wykształconego lasu grądowego oraz występowaniu gatunków chronionych Góra Kokocówka już od wielu lat była wykazywana jako obiekt godny ochrony. 16

Gąszczyk Rośnie tu rzadko obecnie spotykany typ lasu - grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum. Zajmuje on powierzchnię 7 ha. W drzewostanie licznie występuje lipa szerokolistna Tilia platyphyllos. Oprócz niej są tu także inne gatunki drzew: grab, buk, dąb szypułkowy i klon zwyczajny. Ich korony tworzą zwarty dach, słabo przepuszczający światło słoneczne. Dlatego krzewów praktycznie tu nie ma, z wyjątkiem pojedynczych okazów trzmieliny brodawkowatej i wiciokrzewu suchodrzewu. Pnącza są reprezentowane przez bluszcza pospolitego Hedera helix, zwykle płożącego się po ziemi. Natomiast stosunkowo bogate jest runo, w tym interesująca grupa geofitów. Należą do nich: groszek wiosenny, miodunka ćma, przylaszczka, wawrzynek wilczełyko, zawilec gajowy i zdrojówka rutewkolistna. Oprócz nich rosną: czerniec gronkowy, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, zerwa kłosowa, konwalijka dwulistna, kopytnik pospolity, marzanka wonna, perłówka zwisła, piżmaczek, podagrycznik, sałatnik leśny, szczawik zajęczy i szczyr trwały. Do osobliwości przyrodniczych należy niezwykle rzadko spotykany groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus, który ma na Gąszczyku jedno z trzech istniejących na Wyżynie Ślasko- Krakowskiej stanowisk. Spośród gatunków rzadkich i chronionych występują: lilia złotogłów Lilium martagon, skrzyp zimowy Equisetum hyemale, storczyki buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium i kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine; oraz gatunki górskie: przewiercień długolistny Bupleurum longifolium i parzydło leśne Aruncus sylvestris. Rośliny te również podlegają ochronie. Ptaki reprezentowane są przez kilka pospolitych gatunków, takich jak: bogatka, cierniówka, drozd śpiewak, gajówka, kapturka, kos, modraszka, pierwiosnek, świstunka i zięba. Regularnie patrolują ten teren zalatujące kruki i myszołowy i krogulce. Na uwagę zasługuje malakofauna wilgotnych i cienistych wychodni skalnych. Szczególnie cennym gatunkiem jest tu chroniony ślimak ostrokrawędzisty Helicigona lapicida, umieszczony na Czerwonej Liście gatunków ginących i zagrożonych w Polsce. U podnóża wychodni skalnych spotkać można chronionego w Polsce ślimaka winniczka Helix pomatia. Bezpośrednio nad tym zalesionym zboczem znajduje się starożytne grodzisko. Dookoła ciągną się dobrze widoczne podwójne wały obronne. Są one porośnięte drzewami, głównie dorodnymi grabami, choć także trafiają się lipy, buki i dęby. W środkowej części grodziska jeszcze do niedawna była łąka, podkreślająca swym kształtem i formą specyfikę tego miejsca. Obecnie, gdy zaniechano wypasu i koszenia, łąka dość szybko zarasta krzewami, głównie leszczyną, polną różą i krzewiastymi wierzbami oraz niedostępnymi chaszczami malin. Pojawiły się też drzewa, takie jak grusza polna, jabłoń, wierzba iwa, głóg, brzoza brodawkowata i klon jesionolistny. W odległości około 200 metrów na wschód od grodziska, tuż za granicą miasta, jest ukryte oczko wodne. Na tej wysokości, blisko wierzchołka Przeprośnej Górki, stanowi wyjątkowe zjawisko geomorfologiczne. Woda występuje tu przez cały rok. Oczko ma powierzchnię około 100 m² i jest częściowo zarośnięte roślinnością wodną. U podnóża Gąszczyka znajduje się starorzecze, które od kilku lat jest zasiedlone przez bobry. 17

Tereny zaliczone do strefy I. GĄSZCZYK JAR W MIROWIE GÓRA KOKOCÓWKA Źródło: opracowanie własne na podstawie Przyroda Częstochowy 2009 r. II Strefa ekosystemy półnaturalne lub powstałe w wyniku naturyzacji obszarów antropogenicznie przekształconych, charakteryzujące się wysoką bioróżnorodnością oraz udziałem gatunków rzadkich, regionalnie rzadkich, chronionych prawnie oraz osiągających skraj zasięgu. Do strefy tej kwalifikowane są łąki, młaki, murawy, zbiorniki wodne, lasy noszące wyraźne ślady antropogenicznych przekształceń. W większości przypadków biocenozy te wymagają ochrony czynnej, polegającej na koszeniu lub przebudowie drzewostanu. Na terenie opracowania do strefy tej zaliczono: Mirowski Przełom Warty Strefa obejmuje leżący w granicach miasta fragment Mirowskiego Przełomu Warty na odcinku między ulicą Drogowców na zachodzie i wzgórzem Gąszczyk na wschodzie. W skład strefy wchodzą leżące po obu stronach Warty wzgórza: Rodzik, Sołek, Skałki i Gąszczyk oraz tzw. Popławski Dół. Jest to cenny pod względem przyrodniczym obszar. W skład tej strefy wchodzi także teren ograniczony ulicami Mstowskiej, Turystycznej i Bursztynowej oraz wschodnią granicą Częstochowy. Występuje tu krajobraz o charakterze wiejskim, częściowo zalesiony, z zachowanymi fragmentami pól uprawnych. Większość znajdujących się tu lasów i zarośli pełni funkcję otuliny dla najcenniejszych przyrodniczo obiektów. O wysokiej wartości przyrodniczej Przełomu Warty decyduje duże zróżnicowanie biotopów oraz występowanie siedlisk o charakterze pierwotnym, takich jak naturalne wychodnie skalne i starorzecza. Roślinność murawowa, porastająca wapienne wzgórza Sołek i Skałki, sąsiaduje z podmokłymi łąkami, zaroślami łęgowymi i roślinnością szuwarową wokół starorzeczy. Występowanie chronionych gatunków roślin niemal całkowicie ogranicza się do kilku enklaw leśnych zachowanych w najmniej zmienionym stanie. Murawy naskalne zajmują bardzo niewielkie powierzchnie. Dodatkowo ich roślinność jest niszczona w wyniku wydeptywania przez ludzi, licznie odwiedzających ten rejon. Obiektem o najwyższych walorach przyrodniczych, w obrębie nie tylko Przełomu Warty ale całej 18

Częstochowy, jest Przeprośna Górka, z położonym na jej północnym zboczu uroczysku Gąszczyk. Jego wartość przyrodniczą podnosi także sąsiedztwo starorzecza Warty. Bory za Hutą Bory sosnowe świeże zajmują największą część strefy. Są to zarówno drzewostany starsze (80-120 letnie) jak też drzewostany młode, posadzone na siedliskach pierwotnie zajmowanych przez bory sosnowe lub na gruntach porolnych. Mają charakter borów świeżych Leucobryo-Pinetum, zbudowanych przez sosnę, z domieszką brzozy brodawkowatej. Na powierzchniach starych drzewostanów występuje niemal komplet gatunków charakterystycznych dla zespołu, z dobrze wykształconą warstwą mszystą. Miejscami występują także fragmenty zbliżone do boru suchego Cladonio-Pinetum, które tworzą mozaikę z borem świeżym. Z gatunków chronionych występują tu storczyki: kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis rubens, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine oraz pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata. Bory te kontynuują się także na południe od linii kolejowej Częstochowa Kielce, w kierunku wschodnim i południowym aż do granic miasta. Dominuje tam bór mieszany. Mimo że jest użytkowany gospodarczo, posiada on charakter naturalny. Drzewostan tworzy sosna zwyczajna, w wieku od 40 do 80 lat, oraz w domieszce brzoza brodawkowata i omszona oraz dąb szypułkowy. W podszycie występuje kruszyna, jarzębina i dąb. Runo jest słabo wykształcone i ubogie florystycznie, utworzone przez śmiałka pogiętego, borówkę czarną, konwalijkę dwulistną i siódmaczka leśnego. W sąsiedztwie występują różnego rodzaju uprawy leśne, utworzone przez brzozę, dąb i sosnę. W niektórych miejscach, na siedliskach łęgowo-grądowych występują silnie zdegenerowane zbiorowiska leśne, utworzone przez olchę czarną i brzozę brodawkowatą. Ponadto w domieszce występuje nielicznie lipa drobnolistna i grab. W bardzo bujnie rozwiniętym podszyciu liczna jest trzmielina, jarzębina, kalina, leszczyna i świerk. W słabo wykształconym runie rośnie perłówka zwisła, trzęślica modra, kokoryczka wielokwiatowa, konwalia majowa, tojeść zwyczajna, borówka czarna i szczawik zajęczy. Las ten jest silnie zdegenerowany, o charakterze przejściowym pomiędzy Tilio- Carpinetum a Fraxino-Alnetum. Tereny zaliczone do strefy II. MIROWSKI PRZEŁOM WARTY BORY ZA HUTĄ Źródło: opracowanie własne na podstawie Przyroda Częstochowy 2009 r. 19

III Strefa obszary o podwyższonej bioróżnorodności, odznaczające się mozaikowością ekosystemów oraz istnieniem stref ekotonowych, które stanowią o ich dużych walorach krajobrazowych i zróżnicowaniu występowania gatunków. Należą tu zadrzewienia, przekształcone lasy, zbiorniki wodne, kamieniołomy, agrocenozy, remizy śródpolne, ugory ulegające sukcesji w kierunku ciepłolubnych muraw. Właściwą formą gospodarowania na tych terenach jest ekstensywne rolnictwo, a w niektórych przypadkach zagospodarowanie parkowe lub turystyczno-rekreacyjne. Na terenie opracowania do strefy tej zaliczono: Mirowski Przełom Warty Strefa obejmuje całą przełomową dolinę Warty, na odcinku od Częstochowy aż do granic miasta. Opisana została powyżej. Oprócz miejsc zaliczonych do strefy II i I rozszerzono ją nieco o tereny dawnych i obecnych pól ornych. Jurajskie Pagóry Należą tu następujące wzgórza jurajskie: Kamyk, Ossona, Kokocówka i Prędziszów, oraz cała wierzchowina pomiędzy nimi. Ciepłolubna roślinność murawowa związana z jurajskimi wzgórzami stanowi charakterystyczny element szaty roślinnej Wyżyny Częstochowskiej. Na obszarze omawianej strefy występują największe w Częstochowie powierzchnie muraw węglanowych, zlokalizowane na południowych i zachodnich zboczach Góry Ossona i Góry Prędziszów, znanej też jako Góra Kamieniołom. Jest to zbiorowisko roślinne o charakterze półnaturalnym, które rozwija się na bezleśnych zboczach. Zarówno na Górze Ossona jak i na Górze Prędziszów najbogatsze florystycznie murawy występują w sąsiedztwie dawnych kamieniołomów. Ciepłolubne murawy są miejscem występowania chronionego dziewięćsiła pospolitego Carlina acaulis i zawilca wielkokwiatowego Anemone sylvestris. Jako zbiorowisko półnaturalne, ciepłolubne murawy powstały i utrzymują się dzięki działalności człowieka. Decydujące znaczenie miał zaniechany obecnie wypas bydła i owiec, ograniczający rozwój krzewów. W obrębie tej strefy do najcenniejszych przyrodniczo miejsc należy Góra Kokocówka i Jar w Mirowie. 20

Oprócz wyróżnionych stref, na mapie miasta wytypowano także tzw. stanowiska. Są to miejsca cenne przyrodniczo, znajdujące się na obszarze całego miasta, zarówno w obrębie wyznaczonych stref, jak i poza nimi. Na terenie opracowania zlokalizowano następujące stanowiska: GÓRA SOŁEK STARORZECZE POD GASZCZYKIEM ŁĄKI W WYCZERPACH POPŁAWSKI DÓŁ BRAMA MIROWSKA SKARPA W MIROWIE GĄSZCZYK MURAWA W MIROWIE JAR W MIROWIE GÓRA KOKOCÓWKA GÓRA KAMYK GÓRA OSSONA GÓRA PRĘDZISZÓW BORY ZA HUTĄ Źródło: opracowanie własne na podstawie Przyroda Częstochowy 2009 r. Łąki w Wyczerpach Tuż pod zachodnim zboczem Góry Sołek, na południe od Wyczerp, rozciągają się rozległe połacie podmokłych łąk oraz ukryte wśród trzcinowisk starorzecza. Starorzecza są pozostałością po dawnym biegu Warty, widocznym wyraźnie na przedwojennych mapach. Obecnie są one pofragmentowane i na różnych etapach zarastania. Dzięki temu można tutaj zobaczyć różnego rodzaju szuwary i przykłady roślinności wodnej. Rosną tutaj m.in.: kosaciec żółty, pałka szerokolistna i wąskolistna, rdestnica pływająca, rzepicha ziemnowodna, tatarak, trzcina i żabieniec babka wodna. 21

Starorzecza te, oraz nieduże oczka wodne powstałe na wyrobiskach piaskowych, są porozrzucane wśród rozległych łąk. Łąki te nie są aktualnie użytkowane. W większości są porośnięte przez rozległe szuwary mozgi trzcinowatej, z dużym udziałem pokrzywy i kupkówki. W miejscach wilgotniejszych, na znacznie mniejszej powierzchni, występują płaty słabo wykształconego szuwaru trzcinowego. Na uwagę zasługują tutaj zróżnicowane bagienne zespoły roślinne oraz stanowiska rzadko spotykanych zwierząt, takich jak kumak nizinny, błotniak stawowy, kszyk, przepiórka i brodziec krwawodzioby. Góra Sołek Góra Sołek, zwana także Górą Sotek, ma wysokość 254 m npm i znajduje się na lewym, północnym brzegu Warty, w pobliżu Wyczerp Dolnych. Jest w przeważającej części porośnięta lasem, złożonym głównie ze sztucznych nasadzeń sosny i modrzewia. W domieszce występuje ponadto brzoza brodawkowata, czeremcha amerykańska, dąb czerwony, jarząb pospolity, klon zwyczajny, lipa drobnolistna, orzech włoski, robinia akacjowa i topola osika. W podszycie rośnie głównie bez czarny i chmiel zwyczajny. W górnej części północnego zbocza zachował się stary sad jabłoniowy i to chyba właśnie on przedstawia najciekawszy w tym lesie obraz, zwłaszcza w okresie kwitnienia. Przyległe do rzeki zbocza w wielu miejscach są rozryte przez dzikie wyrobiska piasku i wapienia. W pobliżu wyrobisk, na piaszczystych, słabo wykształconych glebach rozwinęły się murawy psammofilne. Są one typowo rozwinięte i należą do zespołu murawy goździkowozawciągowej Diantho-Armerietum elongatae. Oprócz charakterystycznych dla zespołu roślin (goździk kropkowany, lepnica zwisła, rozchodnik ostry, szczaw polny, zawciąg) występuje tu także pięciornik pagórkowaty Potentilla collina. Fragment południowo-zachodniego zbocza jest odkryty i zajęty przez nawapienne murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla. Spośród wielu gatunków rosną tu: czyściec prosty, dąbrówka kosmata, komonica zwyczajna, krwiściąg mniejszy, kupkówka, krzyżownica., macierzanka zwyczajna, posłonek rozesłany, poziomka twardawa, przetacznik kłosowy, zaraza Orobanche sp., złocień pospolity, żmijowiec zwyczajny Echium vulgare. W miejscu tym rosną też krzewy i młode drzewa, reprezentowane przez gruszę polną i głogi. Z tego punktu roztacza się rozległy widok na rozlewiska Wyczerp i Aniołowa, na wzgórze Skałki i bardziej odległe: Górę Ossona, Hutę Częstochowa, stumetrowy komin WPEC i katedralne wieże. Góra Sołek jest bardzo dobrym punktem widokowym. Popławski Dół W dzielnicy Mirów, między korytem Warty a ulicą Falistą znajduje się godny uwagi kompleks przyrodniczy, na który składają się: rozległe, ciągnące się z północnego zachodu na południowywschód starorzecze; łąki użytkowe, oraz fragment opadającego ku starorzeczu stoku doliny. Całość tworzy malowniczą mozaikę ekosystemów. Jedna z części starorzecza jest zasilana wodami wysiękowymi. Płat łąki w zachodniej części Popławskiego Dołu jest koszony na początku lata. Ta forma użytkowania doprowadziła do wykształceniu się na silnie próchniczej glebie zbiorowiska z klasy Molinio-Arrhenatheretea. 22

W sąsiedztwie starorzecza roślinność łąkowa przechodzi w zbiorowiska szuwarowe. Przy brzegu starorzecza wykształcony jest wąskim pasem szuwar z mozgą trzcinowatą i jeżogłówką gałęzistą. Obecne są również płaty tataraku i manny mielec. Wypłycenia w środkowej części zbiornika porasta pałka wąskolistna. Nad brzegiem występują też drzewa: wierzba krucha i olsza czarna, tworzące w niektórych miejscach skupienia. Stok doliny nad starorzeczem porasta mozaika muraw napiaskowych i kserotermicznych. Występują tu m.in. następujące gatunki roślin: zawciąg pospolity, jastrzębiec kosmaczek, lnica pospolita, lepnica rozdęta, rzepik pospolity, starzec Jakubek, dziurawiec zwyczajny, wilczomlecz sosnka, babka lancetowata, koniczyna polna, świerzbnica polna i przetacznik kłosowy. Opisane wyżej biotopy stanowią również dogodne miejsce bytowania dla niektórych gatunków ptaków, wśród nich rzadkiego rycyka, którego można zaobserwować żerującego na łące. Na zwieszających się nad starorzeczem gałęziach drzew buduje swoje gniazda remiz. Skarpa w Mirowie Przy ulicy Skarpowej znajduje się charakterystyczna forma geomorfologiczna, od której pochodzi nazwa tej ulicy. Jest to stroma skarpa opadająca ku terasie rzeki zaledwie kilkanaście metrów od koryta. Z górnej części stoku wystają okazałe wychodnie wapienne. Ze szczytu roztacza się widok na dolinę Warty i uregulowane na tym odcinku koryto rzeki. W odległości ok. 500 m w górę rzeki znajduje się betonowy jaz. Skarpę porasta murawa kserotermiczna z klasy Festuco- Brometea. Ma ona zubożały skład, co może w pewnym stopniu wynikać z północnej ekspozycji stoku. Stwierdzono w niej następujące gatunki: rajgras wyniosły, przelot pospolity, macierzanka zwyczajna, jastrzębiec kosmaczek, kostrzewa czerwona i kostrzewa owcza. Z gatunków rzadkich odnotowano chabra nadreńskiego Centaurea rhenana i skalnicę granulkowatą Saxifraga granulata. Skarpa jest bardzo interesującym elementem morfologicznym doliny Warty. Znakomicie ilustruje proces kształtowania się przełomu rzeki. Brama Mirowska Brama Mirowska jest utworzona przez dwa dobrze wyodrębnione, wapienne ostańce: Skałę Balikową od północy i skałki Jasia i Małgosi od południa. Balikowa Skała jest masywną wychodnią wapienną, o płaskim wierzchołku, podciętym 20-metrową, częściowo przewieszoną ścianką. Część skałek jest ukryta pod koroną drzew, tworzących tu grądowy, bogaty w gatunki roślin zagajnik. Obok pospolitych grabów, dębu szypułkowego i brzozy brodawkowatej rośnie tu także grusza polna, jesion i rzadki gdzie indziej wiąz szypułkowy, zwany także limakiem. W podszycie występuje również sporo gatunków krzewów, w tym szakłak, trzmielina brodawkowata i europejska, leszczyna, wiciokrzew suchodrzew i na skraju lasu tarnina. Runo jest bardzo zróżnicowane. W zagajniku rośnie m.in. glistnik jaskółcze ziele, jasnota purpurowa i perłówka zwisła. Na wychodniach skalnych rośnie roślinność murawowa, reprezentowana m.in. przez rozchodniki, macierzanki i ciemiężyka białokwiatowego. W pobliżu znajduje się nieduża Jaskinia w Balikowej 23

Skale. W dalszej części tego płaskowyżu rośnie zagajnik brzozowo-sosnowy. W wielu miejscach występują skalne wychodnie, ale o małych rozmiarach. Skałka po drugiej stronie Bramy Mirowskiej (Jaś i Małgosia) jest mniejsza, nie przekracza 10 metrów wysokości, i w połowie jest przecięta charakterystyczną rysą, na której wewnątrz wykształciło się podskalne, wielootworowe schronisko, tzw. Schronisko w Skale Jasia i Małgosi, o długości 5 m. W Bramie Mirowskiej, po obydwu stronach rzeki, rozciągają się podmokłe łąki, ubogie gatunkowo, z dominującym trzcinnikiem piaskowym w składzie. Jeszcze do niedawna były koszone. Po powodzi w 1997 roku w wielu miejscach powstały zagłębienia ze stagnującą wodą, a w ślad za nimi rozległe łany trzcinowo-pałkowych szuwarów. Zachowała się w nich liczna kolonia kumaków nizinnych Bombina bombina. Z grupy ptaków zaobserwować można łozówkę i pliszkę siwą. Tu też występuje derkacz Crex crex. Brama Mirowska posiada wyjątkowo duże wartości, przede wszystkim krajobrazowe. Jest ona istniejącym i dobrze widocznym dowodem przeszłości geologicznej tej ziemi. Starorzecze pod Gaszczykiem W dolinie Warty pod uroczyskiem Gąszczyk znajduje się długie starorzecze wraz z kilkoma odnogami. Brzegi zbiorników są porosłe szuwarami pałki szerokolistnej, mozgi trzcinowatej, trzciny, kosaćca żółtego, tataraku, turzycy zaostrzonej i skrzypu błotnego oraz pojedynczo porozrzucanymi zaroślami wierzbowymi z wierzbą kruchą w składzie. Rozwinął się też znacznych rozmiarów las łęgowy Salici-Populetum. Rozlewiska pod Gąszczykiem zamieszkuje wiele gatunków zwierząt, zwłaszcza z grupy wodno-błotnych. Żyją tu ryby, głównie płocie, tworzące niekiedy duże ławice. Dobre warunki do bytowania i rozmnażania mają też płazy. Każdej wiosny godują one w ogromnych ilościach, przede wszystkim żaby trawne i wodne, ropuchy szare, rzekotki i kumaki nizinne. Ze środowiskiem wodnym ściśle jest związany bóbr Castor fiber, od niedawna zamieszkujący ten teren. Najlepszym dowodem jego występowania są ścięte drzewa, w wielu miejscach przewrócone do wody. Najbardziej widowiskowymi zwierzętami wodnymi są jednak ptaki. Od kilku lat lęgną się tu: łabędź niemy Cygnus olor i bąk Botaurus stellaris, ponadto: łyska, kaczka krzyżówka i perkozek. Na okolicznych łąkach gniazduje brzęczka Locustella luscinioides, przepiórka Coturnix coturnix i derkacz Crex crex, w licznych kępach wierzb i trzcinowisk trzciniaki, rokitniczki, potrzosy i łozówki oraz słowik szary. Na rozlewiskach często zatrzymują się ptaki przelotne lub zalatujące, jak np. brodźce, niektóre gatunki kaczek i mew. Gąszczyk Na stromym zboczu Przeprośnej Górki rośnie rzadko spotykany typ lasu - grąd subkontynentalny. W drzewostanie licznie występuje lipa szerokolistna, osiągająca tu północną granicę występowania, oraz grab, buk, dąb szypułkowy i klon zwyczajny. Bogate jest runo, reprezentowane przez geofity, takie jak: groszek wiosenny, miodunka ćma, przylaszczka, wawrzynek wilczełyko, zawilec gajowy i zdrojówka rutewkolistna, oraz inne: czerniec gronkowy, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, zerwa kłosowa, konwalijka dwulistna, kopytnik pospolity, marzanka wonna, 24

perłówka zwisła, piżmaczek, podagrycznik, sałatnik leśny, szczawik zajęczy i szczyr trwały. Do osobliwości należy groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus, lilia złotogłów Lilium martagon, skrzyp zimowy Equisetum hyemale, storczyki buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium i kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, przewiercień długolistny Bupleurum longifolium i parzydło leśne Aruncus sylvestris. Jedną z ostatnich ostoi znalazł tu ginący ślimak ostrokrawędzisty Helicigona lapicida, żyjący w szczelinach skalnych. Bezpośrednio nad tym zalesionym zboczem znajduje się starożytne grodzisko, z podwójnymi wałami obronnymi. W środkowej części grodziska jeszcze do niedawna była łąka, podkreślająca swym kształtem i formą specyfikę tego miejsca. Murawa w Mirowie Jest to niewysokie wzgórze jurajskie, malowniczo dominujące nad okolicznymi polami ornymi i ugorami. W partiach wierzchołkowych występują nieduże wychodnie wapienne. Tereny poniżej wzgórza zajmują rozległe powierzchnie dawnych pól uprawnych i łąk, aktualnie odłogowane. Partie szczytowe wzgórza porasta murawa kserotermiczna z dominacją pajęcznicy gałęzistej Anthericum ramosum, w której rośnie m.in. szałwia łąkowa Salvia pratensis. Niżej położone partie stoku zajmują duże powierzchniowo łąki rajgrasowe. Wzgórze ma dużą wartość krajobrazową oraz przyrodniczą, stanowi miejsce występowania wielu rzadkich gatunków bezkręgowców. Jar w Mirowie Jar w Mirowie, także nazywany Susków Dołem, jest to głęboko wcięty wąwóz, rozdzielający dwa jurajskie, bezimienne wzgórza. Na stromych zboczach wąwozu zachował się las o charakterze dobrze wykształconego grądu. Drzewostan tworzą całkiem okazałe dęby szypułkowe oraz w mniejszej liczbie brzoza brodawkowata, lipa drobnolistna i sosna zwyczajna. Sporadycznie trafia się grab i czeremcha amerykańska, tworząc dolną warstwę drzew. Podszyt jest w wielu miejscach zdominowany przez robinię akacjową; tylko w niektórych miejscach rośnie trzmielina brodawkowata, wiciokrzew suchodrzew, kruszyna, leszczyna, porzeczka agrest i jałowiec. Bogate jest runo, w którym występują geofity: przylaszczka, kokoryczka wonna, konwalii majowej, rutewka orlikolistna, konwalijka dwulistna, dąbrówka rozłogowa i bodziszek cuchnący. Rośliny chronione są reprezentowane przez lilię złotogłów Lilium martagon, miodownik melisowaty Melittis melissophyllum i paprotkę zwyczajną Polypodium vulgare. W czasie jesieni rośnie tu duża ilość grzybów, w tym bardzo rzadki pasożyt dębów, będący pod ochroną - ozorek dębowy Fistulina hepatica oraz gwiazdosz frędzelkowaty Geastrum fimbriatum. Ponadto z grupy tej występują: gąsówka mglista (masowo), czernidlak kołpakowaty (masowo) i dzieżka pomarańczowa. Obecnie Jar w Mirowie przedstawia się jako miejsce godne ochrony. Rosnący tu las rozwija się w kierunku grądu. Poza tym stabilizuje strome zbocza wąwozu i stwarza możliwość egzystencji dla wielu chronionych gatunków. 25