Typology and description of the endemic areas with a long-time biggest and smallest colorectal incidence rates in the Silesia voivodeship populations

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3, 20-27 www.medycynasrodowiskowa.pl www.environmental-medicine-journal.eu Typologia i deskrypcja endemii o długotrwale największych i najmniejszych współczynnikach częstości zachorowań na raka jelita grubego w populacjach województwa śląskiego Typology and description of the endemic areas with a long-time biggest and smallest colorectal incidence rates in the Silesia voivodeship populations Brunon Zemła 1 (a, b, e, f), Tomasz R. Banasik 1 (b, d), Zofia Kołosza 1 (b, c), 2 (b, f) Renata Rumińska-Krawczyk 1 Zakład Epidemiologii i Śląski Rejestr Nowotworów. Kierownik: dr hab. n. med. A. Tukiendorf 2 Zakład Radioterapii. Kierownik: prof. dr hab. n. med. L. Miszczyk Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział w Gliwicach (a) koncepcja pracy (b) weryfikacje (typu follow back ) danych wyjściowych (c) obliczenia współczynników wielorakich (d) onkokartografia (grafika komputerowa) (e) analiza danych wynikowych (tekst polsko-angielski) (f) opracowanie piśmiennictwa i tabel STRESZCZENIE Wstęp: Nowotwory jelita grubego (C18-C21, wg Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, X rewizja, tu: rak jelita grubego = RJG), to duży problem społeczno-kliniczny. Na ogół częstość zachorowań na RJG charakteryzuje się w zależności od poszczególnych krajów lub w ich obrębie wielu regionów (dla przykładu: woj. śląskie) dużym zróżnicowaniem. Stąd próba poszukiwania endemii z długotrwale występującymi największymi i najmniejszymi współczynnikami zachorowalności na RJG w mniejszej skali populacyjnej, co ułatwi walkę z tymi nowotworami. Materiał i metody: W latach 1999 2009 na RJG zachorowały ogółem 20 682 osoby. W oparciu o te dane oraz dane demograficzne obliczono wielorakie rodzaje współczynników. Wszystkie procedury statystyczne zostały szczegółowo opisane gdzie indziej [4 6]. Wyniki: W latach 1999 2009 na terenie woj. śląskiego rozpoznano ogółem u obu płci 20 682 przypadki RJG, tj. 53,5% wśród mężczyzn i 46,5% u kobiet. Standaryzowany współczynnik zachorowalności na te nowotwory wyniósł dla mężczyzn w woj. śląskim 31,4/100 tys., a dla kobiet 19,5/100 tys. W porównaniu 2 okresów skrajnych (1999 2002: 2006 2009) zachorowalność wśród mężczyzn wzrosła o 2,9%, a u kobiet obniżyła się o 6,5%. Rozkład standaryzowanych współczynników zachorowalności na RJG w obrębie woj. śląskiego w latach 1999 2009 biorąc pod uwagę 36 powiatów był bardzo nierównomierny, tak wśród mężczyzn jak i kobiet. Ale najważniejszy problem epidemiologiczny stanowią endemie z istotnie największymi współczynnikami zachorowalności wśród mężczyzn: miasta na prawach powiatu: Częstochowa, Katowice, Bielsko-Biała oraz powiaty: mikołowski i wodzisławski; wśród kobiet endemię takiego typu stanowiło miasto Bielsko-Biała oraz powiat bielsko-bialski. Wnioski: 1) Na terenie województwa śląskiego istnieją endemie o statystycznie istotnie wysokich i niskich (długotrwałych) współczynnikach zachorowalności na raka jelita grubego, tak wśród mężczyzn jak i kobiet. 2) Endemie z największymi współczynnikami zachorowalności na raka jelita grubego (ryc. 1D i 2D), to wskazania do priorytetowych działań skryningowych. Słowa kluczowe: rak jelita grubego, woj. śląskie, mężczyźni i kobiety, endemie ABSTRACT Background: The colorectal cancers (C18 C21, by ICD X revision = RJG), it a big social-clinical problem. The high level differentiation (dependent of particular countries and regions within them; for example: Silesia voivodeship) common for frequency of incidence. Therefore an attempt looking for an endemic area with a longtime biggest and smallest incidence rates in the smaller population scale, what a make easy fight against cancers. Materials and methods: In the years 1999 2009 20682 persons were diagnosed for RJG. Basing on the data (as above) and demographic data, the different type of rates Nadesłano: 14.05.2013 Zatwierdzono do druku: 20.05.2013

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 21 were calculated. All statistic procedures were in detail described anywhere [4 6]. Results: In the years 1999 2009, in Silesia voivodeship, 20 682 cases of RJG were diagnosed, i.e. 53.5% among males and 46.5% among females. Age-adjusted rate for the whole Silesia voivodeship is 31.4 per 100 thousands to men and 19.5/100 thousands to women. In comparison between two extremely periods (1999 2009 : 2006 2009), age adjusted incidence rates among men increased about 2.9%, and among women decreased about 6.5%. The distribution of age-standardized colorectal cancer rates within Silesia voivodeship, in the years 1999 2009, taking into account 36 counties was very unequal so among males and at the same among females. But the most important epidemiological problem was the endemic areas with significantly biggest incidence rates among males: towns on the law of county: Częstochowa, Katowice, Bielsko-Biała and counties: mikołowski and wodzisławski; among females the endemic areas of this type were Bielsko-Biała town and his county. Conclusions: 1) Within Silesia voivodeship were revealed the endemic areas at statistically significantly high or low (in a long-time) then the overall incidence rate for the colorectal cancer among men and women. 2) The endemic areas with the biggest incidence colorectal rates (fig. 1D and 2D), it indications to priority screenings. Key words: colorectal cancer, Silesia voivodeship, males and females, endemic areas WSTĘP Nowotwory złośliwe jelita grubego (C18 jelito grube, C19 zgięcie esiczo-odbytnicze, C20 odbytnica, C21 odbyt i kanał odbytu kodyfikacja wg Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych w skrócie: MSKChiPZ, X rewizja: C18 C21 jako rak jelita grubego = RJG) stanowią poważny problem epidemiologiczno-kliniczno-społeczny. Monitorowana ilość zachorowań z powodu raka jelita grubego RJG w świecie cechuje się zróżnicowanym, chociaż najczęściej dynamicznym, wzrostem. U obu płci łącznie zachorowania na RJG między 2002 r. a 2008 r. wzrosły o 20,5% (wśród mężczyzn o 20,4%, a u kobiet o 20,6%) [1,2]. Prawie 60% zachorowań rejestrowano w populacjach krajów (obszarów wielopaństwowych, regionów itp.) rozwiniętych gospodarczo, a stosunek zachorowań wg płci (tj. mężczyzn : kobiet) z reguły wynosi jak 1,4 : 1,0, widać stosunkowo niewielką przewagę zachorowań wśród mężczyzn [2]. W skali makropopulacyjnej świata zachorowalność na RJG jest istotnie zróżnicowana: od ok. 30 50 przypadków na 100 tys. (zapadalność standaryzowana) w populacjach Australii i Nowej Zelandii do ok. 2 5 przypadków na 100 tys. dla ludności Afryki Środkowej i Azji Południowo-Wschodniej, co nie oznacza, że w wielu mikropopulacjach nie mogą wystąpić różnice drastycznie większe [2]. Wpływ na tę sytuację mają niewątpliwie: zróżnicowane sposoby żywienia, poziom profilaktyki pierwotnej, populacyjne skryningi itp. Z reguły też współczynniki zachorowalności, tak wśród mężczyzn jak i kobiet, charakteryzują się dynamiczną progresją [2, 3]. Stąd próba określenia (w oparciu o epidemiologiczne mierniki zachorowalności) endemii raka jelita grubego, co jest istotne zwłaszcza w świetle racjonalizowania działań o charakterze prewencyjnym, sanacyjnym itp. Dotyczy to przede wszystkim endemii o największych i długotrwałych zagrożeniach z powodu RJG. MATERIAŁY I METODY W ciągu 11 lat (1999 2009) w Zakładzie Epidemiologii i Śląskim Rejestrze Nowotworów (Instytut Onkologii, Oddział w Gliwicach) zakodowano, zweryfikowano i elektronicznie zarejestrowano dane z kart typu MzN1a dla 20 682 pacjentów (mężczyzn i kobiet) chorych na raka jelita grubego, C18 C21, wg MSKChiPZ, X-rewizja. Dla tej grupy pacjentów obliczono, zgodnie z procedurami stosowanymi w epidemiologii opisowej, wielorakie współczynniki zachorowalności: cząstkowe (dla 5-letnich grup wieku, tj. 0 4, 5 9 aż do 85+), intensywności (inaczej surowe ) na 100 tys. oraz standaryzowane na 100 tys. metodą bezpośrednią (wg M. Spiegelmana), przy użyciu struktury wieku populacji świata (wg M. Segi i M. Kurihary) w modyfikacji R. Dolla, co szerzej opisano w innych pracach, np. [4]. Standaryzacja tego typu umożliwia bezpośrednie porównania współczynników zachorowalności w aspekcie populacyjnym, eliminując tym samym zniekształcający wpływ niektórych czynników demograficznych (np. struktury wieku). Do typowania i deskrypcji endemii z największymi i najmniejszymi częstościami zachorowań na RJG użyto procedury porównującej odpowiedni mikroobszar (R 1 powiat) do makroobszaru (R 2 całe woj. śląskie) i oszacowano 95% przedziały ufności dla ilorazu współczynników częstości zachorowań (R 1 /R 2 ) stosując metody O.S. Miettinena i P. Katza [5, 6].

22 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 WYNIKI W okresie 1999 2009 w populacji woj. śląskiego rozpoznano ogółem u obu płci 20 682 przypadki zachorowań na raka jelita grubego. U mężczyzn zdiagnozowano 11 055 przypadków (tj. 53,5%), a u kobiet 9627 przypadków (tj. 46,5%), co daje roczne przeciętne: 1005 i 875 zachorowań wg płci. Z większą częstotliwością chorowali mężczyźni niż kobiety; wg współczynnika standaryzowanego jak 31,4/100 tys. : 19,5/100 tys. (co jest wartością mniejszą w porównaniu do mężczyzn o 39%). Według wartości ryzyka przewidywanego skumulowanego (do 75 lat) również mężczyźni charakteryzowali się mniej korzystnym parametrem (4%) niż kobiety (2,4%). W porównaniu 2 okresów 4-letnich, tj. 1999 2002 : 2006 2009 zachorowalność na RJG wzrosła u mężczyzn z 30,8/100 tys. do 31,7/100 tys., tj. o 2,9%, a u kobiet z 20,1/100 tys. obniżyła się do 18,8/100 tys., tj. o 6,5% (tab. I). Do RJG zaliczono takie rozpoznania jak: C18 (nowotwór złośliwy jelita grubego), C19 (n.z. zgięcia Ta b. I. Liczby bezwzględne zachorowań oraz współczynniki zachorowalności na raka jelita grubego (C18-C21, wg MSKChiPZ, X rewizja) w obrębie woj. śląskiego w latach 1999-2009, mężczyźni i kobiety Ta b. I. Absolute number of ills and the incidence rates for the colorectal cancer (C18-C21, ICD, X revision ) within Silesia voivodeship in the years 1999-2009, males and females Licz by Ry zy ko bez względ ne 1 wsp. wsp. sku mu- La ta Płeć Ab so lu te sur.2 std. 3 lo wa ne num bers (w %) 4 (a) (b) 1999-2009 1999-2002 2006-2009 11055 1005 44,1 31,4 4,0 9627 875 35,9 19,5 2,4 3644 911 39,3 30,8 3,8 3431 858 34,8 20,1 2,4 4348 1087 48,4 31,7 4,0 3570 893 37,0 18,8 2,3 Źródło (source): opracowanie własne (self formulated) Objaśnienia (explanations): 1) a wszystkie przypadki zachorowań w latach 1999-2009 (all cases of ills in the years 1999-2009); 1) b średnie w roku (average in the year); 2) współczynnik surowy na 100 tys. (crude rate per 100 thousands); 3) współczynnik standaryzowany wg struktury wieku populacji świata na 100 tys. (standardized incidence rate by the world population age structure per 100 thousands); 4) ryzyko skumulowane do 75 lat, w % (cumulative risk rate up to 75 years old, in %). esiczo-odbytniczego), C20 (n.z. odbytnicy) i C21 (n.z. odbytu i kanału odbytu). W całym okresie 1999 2009 zdecydowanie u mężczyzn i kobiet dominowały nowotwory z grupy C18 i C20. Układ ten został także odzwierciedlony w porównywalnych standaryzowanych współczynnikach zachorowalności i w porównaniu 2 okresów (zachowane prawie status quo) (tab. II). Dystrybucja wartości współczynnikowych na RJG na terenie woj. śląskiego latach 1999-2009 wskazuje na znaczne zróżnicowane w zakresie zachorowalności wg miejsc zamieszkania chorujących (tj. wg 36 powiatów). Współczynniki surowe wahały się w populacji mężczyzn od 29,4/100 tys. do 57,1/100 tys. (przy średniej dla całego województwa 44,1/100 tys.), natomiast standaryzowane od 24,6/100 tys. (Mysłowice) do 40,3/100 tys. (Bielsko Biała, przy jednocześnie największym, skumulowanym wskaźniku ryzyka do 75 lat 5,1%). Również u kobiet obserwowano znaczne różnice między powiatami: od 21,2/100 tys. do 46,1/100 tys. (przy średniej dla woj. 35,9/100 tys.) w wartościach współczynników surowych, a wielkości standaryzowane mieściły się w granicach od 15,9/100 tys. (pow. zawierciański) do 23,7/100 tys. (pow. bielskobialski), przy średniej dla woj. śląskiego 19,5/100 tys. (tab. III) (ryc. 1C i 2C). W ujęciu dynamicznym/czasowym, tj. w porównaniu 2 skrajnych 4-letnich okresów; tzn. 1999 2002 : 2006 2009, geografia zachorowalności na RJG wg współczynników standaryzowanych różnicowała się znacznie, tak wśród mężczyzn jak i kobiet (ryc.1a, B i ryc. 2A, B). Wśród mężczyzn na 36 powiatów w 21 (58%) zanotowano w latach 2006-2009 wzrost zachorowań na RJG, natomiast u kobiet ten wzrost dotyczył 10 powiatów (28%). Typologię najbardziej zagrożonych rakiem jelita grubego endemii wśród mężczyzn (a także kobiet) oparto o 3-stopniową skalę istotności (95% przedziały ufności). Wartości standaryzowanej średniej (lata 1999 2009) częstości zachorowań 34,1/100 tys. mężczyzn wskazały 5 powiatów (Częstochowa, Katowice, Bielsko-Biała oraz powiaty: mikołowski i wodzisławski), gdzie długotrwale (11 lat) utrzymywały się największe zagrożenia RJG. Wśród kobiet endemię z największymi, przeciętnymi współczynnikami wykryto w powiecie bielsko-bialskim i samym mieście. Były to wartości 23,4/100 tys., pozostałe powiaty i miasta charakteryzowały się statystycznie nieistotnymi różnicami w zachorowalności w porównaniu do przeciętnej dla całego woj. śląskiego, bądź względnie niskimi (statystycznie istotnie niskimi) wartościami tego typu (ryc. 1D i 2D).

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 23 Tabela II. Szczegółowa struktura lokalizacyjna zachorowań na raka jelita grubego (C18 C21, wg MSKChiPZ, X rewizja) wśród mężczyzn i kobiet woj. śląskiego w latach 1999 2009 Table II. A detailed structure of ills for the colorectal cancer (C18 C21, ICD- X revision) among males and females within Silesia voivodeship in the years 1999 2009 Lata (years) Umiejscowienie nowotworu (localized of cancer) Liczba bezwzględna (absolute number) mężczyźni (males) kobiety (females) mężczyźni (males) % kobiety (females) mężczyźni (males) Wsp. std.* kobiety (females) C18 jelito grube 5987 5851 54,2 60,8 17,0 11,8 C19 zgięcie esiczoodbytnicze 643 599 5,8 6,2 1,8 1,2 1999 2009 C20 odbytnica 4261 2939 38,5 30,5 12,1 6,0 C21 odbyt i kanał odbytu 164 238 1,5 2,5 0,5 0,5 C18 C21 11055 9627 100,0 100,0 31,4 19,5 C18 jelito grube 1975 2114 54,2 61,6 16,7 12,4 C19 zgięcie esiczoodbytnicze 189 206 5,2 6,0 1,6 1,2 1999 2002 C20 odbytnica 1400 1010 38,4 29,5 11,9 6,0 C21 odbyt i kanał odbytu 80 101 2,2 2,9 0,7 0,6 C18 C21 3644 3431 100,0 100,0 30,8 20,1 C18 jelito grube 2385 2183 54,9 61,1 17,3 11,5 C19 zgięcie esiczoodbytnicze 231 213 5,3 6,0 1,7 1,1 2006 2009 C20 odbytnica 1688 1088 38,8 30,5 12,3 5,8 C21 odbyt i kanał odbytu 44 86 1,0 2,4 0,3 0,5 C18 C21 4348 3570 100,0 100,0 37,1 18,8 Źródło (source): opracowanie własne (self formulated) Objaśnienie (explanation): * współczynnik standaryzowany wg struktury wieku populacji świata na 100 tys. (standardized incidence rate by the world population age structure per 100 thousands) Priorytetowymi wskazaniami do badań przesiewowych (skryningowych) były by zatem ww. endemie z długotrwale występującymi największymi współczynnikami zachorowalności na raka jelita grubego, tak wśród mężczyzn jak i kobiet. OMÓWIENIE Tło etiologiczne (czynniki ryzyka) raków jelita grubego (okrężnica + odbytnica) nie do końca jest rozpoznane. Dieta ubogoresztkowa, spożywanie w nadmiarze białka zwierzęcego, dziedziczenie określonych onkogenów, polipowatość, otyłość, brak aktywności fizycznej, zaawansowany wiek, większe spożycie alkoholu, palenie tytoniu to bodaj najczęściej wymieniane, np. w metaanalizach, czynniki ryzyka RJG [7 13], a ich przeciwieństwa, tj. np. dieta bogatoresztkowa, ograniczone spożycie mięsa czerwonego, aktywność fizyczna itp. mają sprzyjać redukcji ryzyka zachorowania na RJG. Ale też wyraźnie widoczne w diecie takie substancje jak wapń, witaminy D 3 i B 12, selen, czy też np. regularne zażywanie niesteroidowych leków p-zapalnych (np. aspiryny) to również czynniki ograniczające/obniżające ryzyko zachorowania na RJG. Nie brak jednak w tych analizach niejasności, a nawet kontrowersji [14 18]. Nowotwory złośliwe jelita grubego w populacjach świata w większości przypadków dotyczą osób 50 r.ż. [2,7]; podobnie w Polsce i na Śląsku [4]. Na ogół też ok. 50% chorujących na RJG względnie szybko wymiera, tj. nie przeżywa 5 lat po zakończonym leczeniu (m. in. zaawansowanie diagnozowanego nowotworu, wiek ograniczają efekty leczenia).

24 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 Tab. III. Zachorowania i zachorowalność na nowotwory złośliwe jelita grubego (C18 C21) według płci i powiatów, województwo śląskie, 1999 2009 Tab. III. The ill of cases and incidence rates for colorectal cancer (C18 C21) by sex and counties, Silesia voivodeship, 1999 2009 MĘŻCZYŹNI (males) Liczby bezwzgl. Ryzyko Odsetek w.sur. w.std. a) b) skum% Jedn. administracyjna (administrative unit) KOBIETY (females) Liczby bezwzgl. Ryzyko Odsetek w.sur. w.std. a) b) skum% 422 38 3,8% 53,1 33,1 3,8% 1. Pow. będziński 352 32 3,7% 40,2 19,1 2,2% 369 34 3,3% 46,3 34,4 4,3% 2. Pow. bielski 356 32 3,7% 42,2 23,7 2,9% 405 37 3,7% 45,1 33,7 4,2% 3. Pow. cieszyński 335 30 3,5% 34,8 19,2 2,3% 316 29 2,9% 43,7 29,7 3,8% 4. Pow. częstochowski 261 24 2,7% 34,7 17,3 2,1% 256 23 2,3% 40,9 29,3 3,9% 5. Pow. gliwicki 197 18 2,0% 29,8 18,2 2,1% 192 17 1,7% 41,3 29,1 3,5% 6. Pow. kłobucki 149 14 1,5% 31,2 16,8 2,1% 160 15 1,4% 38,5 29,8 3,9% 7. Pow. lubliniecki 152 14 1,6% 35,4 19,6 2,3% 239 22 2,2% 49,2 36,9 4,7% 8. Pow. mikołowski 202 18 2,1% 39,5 22,3 2,5% 179 16 1,6% 46,4 31,4 4,0% 9. Pow. myszkowski 144 13 1,5% 35,0 18,1 2,2% 173 16 1,6% 30,7 28,8 3,6% 10. Pow. pszczyński 160 15 1,7% 27,3 20,0 2,6% 230 21 2,1% 38,2 28,7 3,5% 11. Pow. raciborski 208 19 2,2% 32,2 17,3 2,1% 177 16 1,6% 44,5 34,7 4,3% 12. Pow. rybnicki 154 14 1,6% 37,7 21,7 2,4% 311 28 2,8% 41,7 28,5 3,6% 13. Pow. tarnogórski 256 23 2,7% 32,6 18,2 2,4% 89 8 0,8% 29,4 25,6 2,9% 14. Pow.bieruńsko-lędziński 85 8 0,9% 27,3 18,3 2,1% 403 37 3,6% 48,4 35,0 4,5% 15. Pow. wodzisławski 340 31 3,5% 38,5 21,8 2,7% 262 24 2,4% 39,0 25,0 3,2% 16. Pow. zawierciański 243 22 2,5% 33,9 15,9 1,9% 293 27 2,7% 36,2 27,3 3,4% 17. Pow. żywiecki 247 22 2,6% 29,3 16,7 1,9% 527 48 4,8% 57,1 40,3 5,1% 18. Bielsko-Biała 473 43 4,9% 46,1 23,4 2,8% 403 37 3,6% 39,4 26,9 3,5% 19. Bytom 346 31 3,6% 31,9 17,4 2,1% 329 30 3,0% 53,9 34,8 4,4% 20. Chorzów 264 24 2,7% 39,5 18,7 2,2% 672 61 6,1% 52,7 35,4 4,4% 21. Częstochowa 622 57 6,5% 43,5 20,9 2,5% 277 25 2,5% 40,0 29,5 3,5% 22. Dąbrowa Górnicza 264 24 2,7% 35,4 19,0 2,3% 492 45 4,5% 46,9 31,0 3,8% 23. Gliwice 405 37 4,2% 35,7 19,0 2,4% 219 20 2,0% 41,2 34,0 4,4% 24. Jastrzębie-Zdrój 162 15 1,7% 30,0 20,6 2,5% 247 22 2,2% 47,6 34,9 4,4% 25. Jaworzno 216 20 2,2% 39,6 21,7 2,5% 912 83 8,2% 54,6 34,1 4,1% 26. Katowice 794 72 8,2% 43,0 20,0 2,3% 128 12 1,2% 31,5 24,6 3,0% 27. Mysłowice 134 12 1,4% 31,4 18,8 2,3% 152 14 1,4% 47,2 33,2 4,3% 28. Piekary Śląskie 138 13 1,4% 39,9 20,6 2,4% 329 30 3,0% 41,1 31,7 4,0% 29. Ruda Śląska 267 24 2,8% 31,8 18,8 2,2% 291 26 2,6% 37,8 30,1 3,8% 30. Rybnik 263 24 2,7% 32,9 20,2 2,4% 176 16 1,6% 45,1 31,0 3,6% 31. Siemianowice Śląskie 155 14 1,6% 36,9 19,7 2,5% 495 45 4,5% 41,1 28,2 3,5% 32. Sosnowiec 483 44 5,0% 36,6 18,7 2,2% 115 10 1,0% 38,6 28,3 3,6% 33. Świętochłowice 119 11 1,2% 37,4 20,9 2,5% 280 25 2,5% 39,6 31,7 3,6% 34. Tychy 259 24 2,7% 34,7 21,9 2,6% 406 37 3,7% 39,4 28,0 3,7% 35. Zabrze 347 32 3,6% 31,7 18,2 2,2% 129 12 1,2% 37,0 37,8 4,6% 36. Żory 75 7 0,8% 21,2 18,4 2,1% 11055 1005 100% 44,1 31,4 3,9% Województwo śląskie 9627 875 100% 35,9 19,5 2,3% Źródło (source): opracowanie własne (self formulated); Liczby bezwzględne (absolute numbers): a) wszystkie przypadki w latach 1999 2009 (all cases in the years 1999 2009), b) średnie w roku (average in the year); w.sur współczynnik surowy na 100 tys. (crude rate per 100 thousands); w.std współczynnik standaryzowany wg struktury wieku populacji świata na 100 tys. (standardized incidence rate by the world population age structure per 100 thousands); ryzyko skum% ryzyko skumulowane do 75 lat w % (cumulative risk up to 75-years old in %)

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 25 30,8 Woj. śląskie 31,7 (A) 1999 2002 33,1 1. Pow. będziński 28,1 35,8 2. Pow. bielski 29,5 34,4 3. Pow. cieszyński 35,2 23,2 4. Pow. częstochowski 33,1 23,1 5. Pow. gliwicki 33,2 26,8 6. Pow. kłobucki 28,4 22,7 7. Pow. lubliniecki 34,0 36,6 8. Pow. mikołowski 37,6 30,4 9. Pow. myszkowski 36,5 30,7 10. Pow. pszczyński 26,9 31,4 11. Pow. raciborski 32,3 38,1 12. Pow. rybnicki 38,3 31,3 13. Pow. tarnogórski 26,2 25,8 14. Pow. bieruńsko-lędziński 28,0 34,4 15. Pow. wodzisławski 37,7 25,5 16. Pow. zawierciański 21,9 25,6 17. Pow. żywiecki 30,6 39,0 18. m. Bielsko-Biała 44,8 21,5 19. m. Bytom 31,5 31,2 20. m. Chorzów 37,1 37,7 21. m. Częstochowa 32,7 33,0 22. m. Dąbrowa Górnicza 27,8 30,8 23. m. Gliwice 30,6 25,5 24. m. Jastrzębie-Zdrój 42,5 37,7 25. m. Jaworzno 32,1 32,1 26. m. Katowice 35,2 21,0 27. m. Mysłowice 23,9 35,2 28. m. Piekary Śląskie 30,0 32,1 29. m. Ruda Śląska 29,2 32,9 30. m. Rybnik 29,1 37,9 31. m. Siemianowice Śląskie 25,6 26,1 32. m. Sosnowiec 27,4 29,9 33. m. Świętochłowice 25,4 40,6 34. m. Tychy 27,4 25,5 35. m. Zabrze 25,7 40,5 36. m. Żory 43,6 (B) 2006 2009 Woj. śląskie 31,4 1. Pow. będziński 33,1 2. Pow. bielski 34,4 3. Pow. cieszyński 33,7 4. Pow. częstochowski 29,7 5. Pow. gliwicki 29,3 6. Pow. kłobucki 29,1 7. Pow. lubliniecki 29,8 8. Pow. mikołowski 36,9 9. Pow. myszkowski 31,4 10. Pow. pszczyński 28,8 11. Pow. raciborski 28,7 12. Pow. rybnicki 34,7 13. Pow. tarnogórski 28,5 14. Pow. bieruńsko-lędziński 25,6 15. Pow. wodzisławski 35,0 16. Pow. zawierciański 25,0 17. Pow. żywiecki 27,3 18. m. Bielsko-Biała 40,3 19. m. Bytom 26,9 20. m. Chorzów 34,8 21. m. Częstochowa 35,4 22. m. Dąbrowa Górnicza 29,5 23. m. Gliwice 31,0 24. m. Jastrzębie-Zdrój 34,0 25. m. Jaworzno 34,9 26. m. Katowice 34,1 27. m. Mysłowice 24,6 28. m. Piekary Śląskie 33,2 29. m. Ruda Śląska 31,7 30. m. Rybnik 30,1 31. m. Siemianowice Śląskie 31,0 32. m. Sosnowiec 28,2 33. m. Świętochłowice 28,3 34. m. Tychy 31,7 35. m. Zabrze 28,0 36. m. Żory 37,8 Rycina przedstawia zróżnicowanie wskaźników zachorowalności pomiędzy powiatami województwa śląskiego i względem czasu kalendarzowego. Dane statystyczne do obliczenia wskaźników zachorowalności pochodziły z Śląskiego Rejestru Nowotworów Centrum Onkologii Instytutu Oddział w Gliwicach. Na mapach przedstawiono średnioroczne standaryzowane wg struktury wieku ludności świata wskaźniki zachorowalności na 100 tys. dla 36 powiatów województwa śląskiego wg skali metodą równych przedziałów tj. w podziale na cztery równe klasy z zakresu wartości między minimum i maksimum. Zmiany wskaźników zachorowalności pomiędzy okresami 1999 2002 (mapa A) i 2006-2009 (mapa B) przedstawiono na wspólnej skali w podziale na cztery równe klasy pomiędzy min. i max. z wartości wskaźników z obu okresów. Na mapie (C) na tej samej skali przedstawiono wskaźniki zachorowalności dla całego badanego 11 letniego okresu 1999 2009. Na mapie (D) przedstawiono wynik statystycznego porównania wskaźników zachorowalności z 36 powiatów (mapa C) do średniorocznego wskaźnika zachorowalności dla całego województwa śląskiego z 11 letniego okresu 1999 2009. Wskaźnik zachorowalności dla powiatu jest Istotnie wysoki/istotnie niski, jeżeli jest istotnie statystycznie wyższy/niższy od wskaźnika umieralności dla całego województwa śląskiego (dla 5% poziomu istotności). This figure presents the results of study of variation in cancer incidence between counties of Silesian Voivodeship and over time. The statistical data for the calculation of incidence rates for the Silesian Voivodeship came from Silesian Cancer Registry Centre of Oncology Institute Gliwice branch. On the maps we present spatial distribution of incidence rates standardized by age according to the distribution of world population. The equal intervals method was used for determining class breaks for each map, ie. class breaks correspond to values that divide the distribution of county-specific rates into 4 equal-width intervals between the range of values (minimum and maximum). To present the variation of incidence rates between two time periods: 1999 2002 (map A) and 2006 2009 (map B), a unique scale was used for values between minimum and maximum of the rates from both periods. Map (C) on the same scale shows the overall distribution of county specific rates for the whole 11 year period 1999 2009. Map (D) shows the results of analysis of cancer rates in each of 36 counties (map C) compared to overall annual average rate over the 11 year period 1999 2009 in the Silesian Voivodeship. Significantly high (Istotnie wysokie) / Significantly low (Istotnie niskie): the county-specific rates are statistically significantly higher or lower than the overall rate). Ryc. 1. Zachorowalność na nowotwory złośliwe jelita grubego (C18-C21 wg MSKCh i PZ X), województwo śląskie, 1999-2009, MĘŻCZYŹNI Fig. 1. Incidence for large bowel cancers (ICD-X C18-C21), Silesian Voivodeship, 1999-2009, MALES (C) 1999 2009 (D) 1999-2009

26 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 Ryc. 2. Zachorowalność na nowotwory złośliwe jelita grubego (C18-C21 wg MSKCh i PZ X), województwo śląskie, 1999-2009, KOBIETY Fig. 2. Incidence for large bowel cancers (ICD-X C18-C21), Silesian Voivodeship, 1999-2009, FEMALES (A) 1999 2002 (B) 2006 2009 (C) 1999 2009 20,1 Woj. śląskie 18,8 20,3 1. Pow. będziński 16,8 22,9 2. Pow. bielski 22,0 19,0 3. Pow. cieszyński 19,6 15,6 4. Pow. częstochowski 19,3 15,7 5. Pow. gliwicki 20,0 15,6 6. Pow. kłobucki 17,6 21,6 7. Pow. lubliniecki 17,5 23,0 8. Pow. mikołowski 22,8 17,2 9. Pow. myszkowski 17,1 22,7 10. Pow. pszczyński 17,0 18,5 11. Pow. raciborski 16,5 30,3 12. Pow. rybnicki 17,2 22,6 13. Pow. tarnogórski 15,1 18,9 14. Pow. bieruńsko-lędziński 17,6 24,8 15. Pow. wodzisławski 20,1 17,0 16. Pow. zawierciański 16,4 15,8 17. Pow. żywiecki 18,0 24,4 18. m. Bielsko-Biała 23,2 16,0 19. m. Bytom 17,0 15,5 20. m. Chorzów 21,3 20,4 21. m. Częstochowa 22,0 19,6 22. m. Dąbrowa Górnicza 17,7 18,9 23. m. Gliwice 16,6 22,0 24. m. Jastrzębie-Zdrój 20,5 22,6 25. m. Jaworzno 19,3 19,8 26. m. Katowice 19,9 20,4 27. m. Mysłowice 18,5 26,2 28. m. Piekary Śląskie 16,4 22,7 29. m. Ruda Śląska 15,9 21,7 30. m. Rybnik 18,3 22,6 31. m. Siemianowice Śląskie16,3 18,4 32. m. Sosnowiec 18,4 20,7 33. m. Świętochłowice 18,0 25,7 34. m. Tychy 17,4 18,4 35. m. Zabrze 19,7 22,7 36. m. Żory 18,5 Rycina przedstawia zróżnicowanie wskaźników zachorowalności pomiędzy powiatami województwa śląskiego i względem czasu kalendarzowego. Dane statystyczne do obliczenia wskaźników zachorowalności pochodziły z Śląskiego Rejestru Nowotworów Centrum Onkologii Instytutu Oddział w Gliwicach. Na mapach przedstawiono średnioroczne standaryzowane wg struktury wieku ludności świata wskaźniki zachorowalności na 100 tys. dla 36 powiatów województwa śląskiego wg skali metodą równych przedziałów tj. w podziale na cztery równe klasy z zakresu wartości miedzy minimum i maksimum. Zmiany wskaźników zachorowalności pomiędzy okresami 1999 2002 (mapa A) i 2006 2009 (mapa B) przedstawiono na wspólnej skali w podziale na cztery równe klasy pomiędzy min. i max. z wartości wskaźników z obu okresów. Na mapie (C) na tej samej skali przedstawiono wskaźniki zachorowalności dla całego badanego 11 letniego z 11 letniego okresu 1999 2009. Na mapie (D) przedstawiono wynik statystycznego porównania wskaźników zachorowalności z 36 powiatów (mapa C) do średniorocznego wskaźnika zachorowalności dla całego województwa śląskiego z 11 letniego okresu 1999 2009. Wskaźnik zachorowalności dla powiatu jest Istotnie wysoki/istotnie niski, jeżeli jest istotnie statystycznie wyższy/niższy od wskaźnika umieralności dla całego województwa śląskiego (dla 5% poziomu istotności). Woj. śląskie 19,5 1. Pow. będziński 19,1 2. Pow. bielski 23,7 3. Pow. cieszyński 19,2 4. Pow. częstochowski 17,3 5. Pow. gliwicki 18,2 6. Pow. kłobucki 16,8 7. Pow. lubliniecki 19,6 8. Pow. mikołowski 22,3 9. Pow. myszkowski 18,1 10.Pow. pszczyński 20,0 11.Pow. raciborski 17,3 12.Pow. rybnicki 21,7 13.Pow. tarnogórski 18,2 14.Pow. bieruńsko-lędziński 18,3 15.Pow. wodzisławski 21,8 16.Pow. zawierciański 15,9 17.Pow. żywiecki 16,7 18.m. Bielsko-Biała 23,4 19.m. Bytom 17,4 20.m. Chorzów 18,7 21.m. Częstochowa 20,9 22.m. Dąbrowa Górnicza 19,0 23.m. Gliwice 19,0 24.m. Jastrzębie-Zdrój 20,6 25.m. Jaworzno 21,7 26.m. Katowice 20,0 27.m. Mysłowice 18,8 28.m. Piekary Śląskie 20,6 29.m. Ruda Śląska 18,8 30.m. Rybnik 20,2 31.m. Siemianowice Śląskie 19,7 32.m. Sosnowiec 18,7 33.m. Świętochłowice 20,9 34.m. Tychy 21,9 35.m. Zabrze 18,2 36.m. Żory 18,4 This figure presents the results of study of variation in cancer incidence between counties of Silesian Voivodeship and over time. The statistical data for the calculation of incidence rates for the Silesian Voivodeship came from Silesian Cancer Registry Centre of Oncology Institute Gliwice branch. On the maps we present spatial distribution of incidence rates standardized by age according to the distribution of world population. The equal intervals method was used for determining class breaks for each map, ie. class breaks correspond to values that divide the distribution of county-specific rates into 4 equal-width intervals between the range of values (minimum and maximum). To present the variation of incidence rates between two time periods: 1999 2002 (map A) and 2006 2009 (map B), a unique scale was used for values between minimum and maximum of the rates from both periods. Map (C) on the same scale shows the overall distribution of county specific rates for the whole 11 year period 1999 2009. Map (D) shows the results of analysis of cancer rates in each of 36 counties (map C) compared to overall annual average rate over the 11 year period 1999 2009 in the Silesian Voivodeship. Significantly high (Istotnie wysokie) / Significantly low (Istotnie niskie): the county-specific rates are statistically significantly higher or lower than the overall rate. (D) 1999-2009

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 3 27 Według badań europejskich (m.in. Europa Zachodnia, Skandynawia), czyli wg danych dla 47 rejestrów nowotworowych, wskaźnik 5-letniego przeżycia dla obu płci łącznie w latach 2000 2002 wyniósł 57% (C18 C21) [19]. W woj. śląskim w porównywalnym okresie (2000 2004) wyniósł dla mężczyzn 44,5%, a dla kobiet 44,3%. Parametry te dla populacji śląskiej poprawiły się w okresie późniejszym (2004 2007) i stanowiły: 46,2% i 46,5% [20]. To obiektywnie pozytywne zjawisko, na które niewątpliwy wpływ miały lepsze procedury i efekty leczenia, skryningi (choć z reguły oportunistyczne) wychwytujące zmiany przedrakowe (np. polipy). Według niektórych ekspertów skryningi mogą zredukować poziom zachorowalności na RJG nawet o ok. 25% [21] i znacznie wpłynąć na wydłużenie wartości estymatorów przeżyć wieloletnich. Na razie, do poziomu przeżyć w USA, tj. 65 68% ( & ) [22] brakuje w 5-letnich przeżyciach u pacjentów chorujących na RJG w woj. śląskim ok. 20%. WNIOSKI Na terenie województwa śląskiego istnieją endemie o statystycznie istotnie wysokich (i względnie niskich), długotrwale występujących, współczynnikach zachorowalności na raka jelita grubego (C18 C21), tak wśród mężczyzn jak i kobiet. Endemie z największymi współczynnikami zachorowalności na raka jelita grubego (ryc. 1D i 2D) są wskazaniami do priorytetowych działań prewencyjnych (zwłaszcza skryningów). Źródło finansowania: środki własne Zakładu Epidemiologii i Śląskiego Rejestru Nowotworów Centrum Onkologii-Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie Oddz. w Gliwicach. PIŚMIENNICTWO 1. Parkin D.M., Bray F., Ferlay J., et al.: Global cancer statistics, 2002. CA Cancer J. Clin. 2005; 55: 74-108. 2. Ferlay J., Shin H.R., Bray F., et al.: Estimates of worldwide burden of cancer in 2008; GLOBOCAN 2008. Int. J. Cancer 2010; 127/12: 2893-2917. 3. Du W., Mah J.T., Lee J., et al.: Incidence and survival of mucinous adenocarcinoma of the colorectum: a population-based study from an Asian country. Dis. Colon Rectum 2004; 47(1): 78-85. 4. Zemła B.F.P., Kołosza Z., Banasik T.R.: Atlas zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe w obrębie województwa katowickiego w latach 1985 1993. Wyd. Zakład Epidemiologii Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddz. w Gliwicach. Gliwice 1999; 8-83. 5. Miettinen O.S., Nurminen M.: Comparative analysis of two rates. Stat. Med. 1985; 4: 213-226. 6. Katz P., Babtista J., Azen S.P., et al.: Obtaining confidence intervals for the risk ratio in cohort studies. Biometrics 1978; 34: 469-474. 7. Beresford S.A., Johnson K.C., Ritenbaugh C., et al.: Low-fat dietary pattern and risk of colorectal cancer: the Women s Health Initiative Randomized Controlled Dietary Modification Trial. JAMA 2006; 295(6): 643-654. 8. Boyle P., Ferlay J.: Cancer incidence and mortality in Europe, 2004. Ann. Oncol. 2005; 16(3): 481-488. 9. Botteri E., Iodice S., Raimondi S., et al.: Smoking and colorectal cancer: a meta-analysis. JAMA 2008; 300(23): 2765-2778. 10. Johns L., Houlston R.: A systematic review and meta-analysis of familial colorectal cancer risk. Am. J. Gastroenterol. 2001; 96(10): 2992-3003. 11. Larsson S.C., Wolk A.: Meat consumpion and risk of colorectal cancer: a meta-analysis of prospective studies. Int. J. Cancer 2006; 119(11): 2657-2664. 12. Moghaddam A.A., Woodward M., Huxley R.: Obesity and risk of colorectal cancer: a meta-analysis of 31 studies with 70 000 events. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 2007; 16(12): 2533-2547. 13. Sandhu M.S., White I.R., McPherson K.: Systematic review of the prospective cohort studies on meat consumption and colorectal cancer risk: a meta-analytical approach. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 2001; 10(5): 439-446. 14. Bingham S.A., Norat T., Moskal A., et al.: Is the association with fiber from foods in colorectal cancer confounded by folate intake? Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 2005; 14(6): 1552-1556. 15. Nelson M.A., Goulet A.C., Jacobs E.T., et. al: Studies into the anticancer effects of selenomethionine against human colon cancer. Ann. N.Y. Acad. Sci. 2005; 1059: 26-32. 16. Norat T., Bingham S., Ferrari P., et al.: Meat, fish, and colorectal cancer risk: the European Prospective Investigation into cancer and nutrition. J. Natl Cancer Inst. 2005; 97(12): 906-916. 17. Peters U., McGlynn K.A., Chatterjee N., et al.: Vitamin D, calcium, and vitamin D receptor polymorphism in colorectal adenomas. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 2001;10: 1267-1274. 18. Ricchi P., Zarrilli R., dipalma A., et al.: Minireview: nonsteroidal anti-inflamatory drugs in colorectal cancer: from prevention to therapy. Br. J. Cancer 2003; 88(6): 803-807. 19. Brenner H., Francisci S., DeAngelis R., et al.: Long-term survival expectations of cancer patients in Europe in 2000-2002. EJC 2009; 45: 1024-1041. 20. Banasik T.R., Kołosza Z., Zemła B.F.P.: Przeżycia chorych na nowotwory złośliwe w województwie śląskim w latach 2000-2007. Wyd. Z-d Epidem. Nowotworów Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddz. w Gliwicach. Gliwice 2010; 7-73. 21. Hewitson P., Galasziou P., Irvig L., et al.: Screening for colorectal cancer using the fecal occult blood test. Hemooccult. Cochrane Database Syst. Review 2007; 1:CD001216. 22. Preston S.H., Ho J.Y.: Low life expectancy in the Unitet States: is the health care system at fault? PSC Working Paper Series, PSC 09-03 2009; 1-46. Adres do korespondencji: Brunon Zemła Zakład Epidemiologii i Śląski Rejestr Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie Oddział w Gliwicach ul. Wybrzeże Armii Krajowej 15 44-101 Gliwice tel./fax +4832 278 97 03, tel. +48 601068 763 e-mail: zemlab@io.gliwice.pl