Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej Timothy Snyder Zachodni Europejczycy patrzyli na historię XX wieku jak na arytmetyczne równanie: jeden minus jeden. Nazistowski horror został w ich mniemaniu zneutralizowany przez komunizm. Tymczasem wschodni Europejczycy rozumieją to równanie inaczej: jeden plus jeden. Sowieci byli dalecy od niwelowania działań nazistów: najpierw prowokowali je, potem imitowali, aż wreszcie zwielokrotnili dzieło zniszczenia, które rozpoczęli Niemcy. Pojęcie Europa Wschodnia stało się powszechne w Europie i w Stanach Zjednoczonych dopiero jako wynik podziałów z czasów zimnej wojny, tymczasem termin ten powinien bardziej wiązać się z czasem, gdy hitlerowskie Niemcy i Związek Radziecki walczyły o panowanie nad tym terytorium. To nie zimna wojna i rywalizacja Zachód-Wschód, lecz następujące po sobie triumfy obu totalitaryzmów oddzieliły Europę Wschodnią od reszty kontynentu. Dlatego pojęcie Europa Wschodnia ma głębsze historyczne znaczenie niż się powszechnie sądzi, a pewne różnice w pamięci historycznej między wschodem i zachodem kontynentu po prostu przetrwały czasy zimnej wojny. Najlepszym dowodem na to jest II wojna światowa. W dużej części Wschodniej Europy oznaczała ona następujące po sobie, a w pewnym sensie wzajemne zwycięstwa sowieckiego i nazistowskiego totalitaryzmu. II Rzeczpospolita jest tu przykładem najbardziej uderzającym najechana we wrześniu 1939 roku zarówno przez III Rzeszę, jak i ZSRR, została podzielona przez obie potęgi na okres dwudziestu miesięcy. W tym czasie Sowieci i Niemcy prowadzili bardzo podobną politykę. Wystarczy przytoczyć tylko jeden dramatyczny fakt: 5 marca 1940 roku Ławrientij Beria i Józef
Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej Historia 57 Stalin zdecydowali o egzekucji dwudziestu dwóch tysięcy polskich oficerów, zaś trzy dni wcześniej Hans Frank rozkazał przeprowadzenie AB-Aktion, której celem była eksterminacja polskiej inteligencji w Generalnym Gubernatorstwie. Między kwietniem a czerwcem 1940 roku w obu strefach okupacyjnych eksterminowano znaczną część wykształconej warstwy polskiego społeczeństwa. Jeszcze trudniejsze było doświadczenie Ukrainy, która przystąpiła do wojny jako republika sowiecka, potem została zamieniona w Reichskommissariat, by wkrótce znów stać się częścią sowieckiego imperium. Podobnie Węgry, które na początku wojny były sojusznikiem III Rzeszy, w 1944 roku stały się ofiarą niemieckiej inwazji, by w 1945 roku popaść pod radziecką okupację. Landy, które po wojnie weszły w skład Wschodnich Niemiec, w 1939 roku były częścią Rzeszy, następnie trafiły pod panowanie sowieckie i stały się z czasem niepodległą, choć niesuwerenną Niemiecką Republiką Demokratyczną. Także Austria przystąpiła do wojny jako część Rzeszy, by potem na dziesięć lat znaleźć się pod okupacją czterech potęg, zanim ostatecznie osiągnęła suwerenność za cenę neutralności. Rywalizacja w okrucieństwie Doświadczenia następujących po sobie dwóch (czasami nawet naprzemiennie trzech: sowieckiej, hitlerowskiej i znów sowieckiej) okupacji były oczywiście bardzo różne, ale wszystkie miały wspólne trzy główne cechy. Po pierwsze, w tej części Europy porównywanie dwóch systemów było w codziennym życiu konieczne i przez to czasem wręcz banalne. Na przykład w latach 1939-41 Polacy musieli decydować, czy uciekać przed Niemcami do strefy sowieckiej, czy przed Sowietami do strefy niemieckiej, czy może pozostać na miejscu. W latach 1941-44 na terenach dzisiejszej Ukrainy i Białorusi lokalna społeczność często musiała wybierać między pracą przymusową dla Rzeszy a ruchem oporu w lesie i sowiecką partyzantką. Po wojnie te dylematy dość szybko przekształciły się z przedmiotu codziennych rozmów w tabu. Kompleks hitlerowskich ministerialnych budynków przy Wilhelmstrasse został wyburzony, a miejsce po nim wyłożono brukiem. Kamienie ze zniszczonych żydowskich cmentarzy w Galicji posłużyły do budowy cokołów pod pomniki Lenina i ostateczny triumf Związku Sowieckiego mógł wydawać się pewny. Z drugiej jednak strony zwyczaj porównywania tych wydarzeń nigdy nie wygasł. Jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku ukraińscy wieśniacy komentowali przysyłanie członków Komsomołu do pomocy w żniwach stwierdzeniem: Najpierw byli Niemcy, teraz przyszli studenci. Drugą, obok konieczności porównań, cechą wspólną Europy Wschodniej były kumulujące się cierpienia i zniszczenia. Jak już wspomniano, Polska w latach 1939-41 przeżyła zagładę elit, której sprawcami byli zarówno Sowieci, jak i Niemcy. W tym
58 Historia Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej samym czasie deportowano dodatkowo ponad pół miliona ludzi. Oba systemy sowiecki i nazistowski prowadziły swoistą rywalizację, który osiągnie wyższy poziom okrucieństwa na tych terenach. Stalin na przykład rozkazał członkom komunistycznej partii rozpocząć partyzancką wojnę na okupowanych ziemiach Białorusi i Ukrainy, wiedząc doskonale, że Niemcy odpowiedzą egzekucjami sowieckich obywateli i rzeczywiście tak zrobili. Z kolei sowiecka partyzantka musiała terroryzować cywili, by zdobyć zaopatrzenie. Jej obecność sprowokowała powstanie dwóch partyzanckich armii: jednej na Białorusi, wspomaganej przez Niemców, i drugiej nacjonalistycznej na Ukrainie. Wojna domowa Holokaust był wydarzeniem wschodnioeuropejskim. Większość Żydów między partyzantami sowieckimi i nacjonalistycznymi powodowała dalsze zniszczenia pochodziła ze Wschodniej Europy kraju. Radziecka taktyka wojny partyzanckiej rzeczywiście uderzyła w Niemców, ale i wszystkie obozy zagłady były tam rozlokowane. Więcej: połowa Żydów, można dowieść, że jednocześnie uczyniła niemiecką okupację jeszcze bardziej krwawą. Ta współpraca w zniszczeniu miała którzy zginęli w Holokauście, straciła życie podczas egzekucji na Ukrainie, miejsce zarówno w miastach, jak i na wsiach. na Białorusi, w Rosji i w Polsce. Niemcy zamienili takie miasta jak Wrocław czy Budapeszt w twierdze, które Armia Czerwona następnie zniszczyła. Najbardziej dobitnym przykładem wspólnego dzieła zniszczenia jest zapewne Warszawa. W sierpniu 1944 roku Sowieci nie pomogli Armii Krajowej w walce z Niemcami. Przekroczyli Wisłę dopiero, gdy Niemcy pokonali Powstanie, zabili co najmniej sto tysięcy cywili, ewakuowali resztę i zamienili miasto w ruiny. Zagłada Warszawy była tak kompletna, że po wojnie poważnie myślano o odbudowaniu miasta w innym miejscu. Po trzecie wreszcie, nałożenie się na siebie dwóch okupacji, a zwłaszcza moment przejścia jednej w drugą, zmusiło wschodnich Europejczyków do dokonywania dramatycznych wyborów i przyjmowania postaw, które nigdzie indziej nie byłyby zrozumiałe. Na przykład wszystkie antyżydowskie pogromy z lata 1941 roku miały miejsce na terenach, które ledwie co znalazły się pod panowaniem niemieckim, a wcześniej były okupowane przez Sowietów. Ukraińska nacjonalistyczna partyzantka przeprowadzała w 1943 roku etniczne czystki Polaków, ponieważ chciała się ich pozbyć, zanim Sowieci wrócą na Ukrainę; zaś polscy patrioci walczyli w sierpniu 1944 roku w Warszawie, gdyż chcieli zaakcentować swoją polityczną obecność w stolicy, zanim przybędą Sowieci (i co tragiczne, to pragnienie stało w sprzeczności z oczekiwaniem na militarną pomoc Sowietów). Wszystkie te decyzje, jakkolwiek byłyby straszne lub zasługujące na chwałę, zostały sprowokowane przez trwającą lub mającą nastąpić niemiecką lub
Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej Historia 59 sowiecką okupację. Także kraje Europy Środkowej po 1945 roku nie dostałyby się tak łatwo pod panowanie komunistów, gdyby nie wcześniejsza niemiecka okupacja. W 1939 roku przejęcie władzy przez komunistów nie byłoby możliwe ani w Polsce, ani na Węgrzech, ani w Czechosłowacji. Zanim zapadła kurtyna Niemiecka i sowiecka przemoc podzieliły kontynent, jeszcze zanim termin Europa Wschodnia został powszechnie przyjęty. W latach 1931-33 sowiecka polityka rolna skazała na śmierć kilka milionów ludzi: ponad dwa i pół miliona na Ukrainie, półtora miliona w Rosji i półtora miliona w Kazachstanie. Między 1934 a 1936 rokiem Sowieci prowadzili politykę czystek etnicznych Polaków i Niemców na zachodnich terenach ZSRR; z czasem przystąpili do deportacji całych narodów. Wielki sowiecki terror z lat 1937-38 kosztował życie prawie miliona osób, wliczając w to około stu dwunastu tysięcy ludzi skazanych na śmierć po oskarżeniu ich o szpiegostwo na rzecz Polski. W latach 1939-41 Sowieci i Niemcy wspólnie deportowali około miliona ludzi i zabili dziesiątki tysięcy w prostym celu zniszczenia elity polskiego społeczeństwa. Po ataku na ZSRR w czerwcu 1941 roku Niemcy zamorzyli głodem około trzech milionów sowieckich więźniów wojennych. Również niemieckie akcje represyjne przeciwko partyzanckim armiom na Białorusi, na Ukrainie, w Polsce i w Jugosławii pochłonęły życie setek tysięcy przemilczanych ofiar. Także Holokaust pod trzema względami był przede wszystkim wydarzeniem wschodnioeuropejskim. Po pierwsze, zdecydowana większość europejskich Żydów pochodziła właśnie z Europy Wschodniej z ziem II Rzeczpospolitej i z terenów Związku Sowieckiego. Po drugie, wszystkie obozy śmierci (Vernichtungslager) były rozlokowane na terenie okupowanej Polski, ale to po trzecie i równie ważne połowa Żydów, którzy zginęli w Holokauście, straciła życie nie w tych obozach, lecz podczas licznych egzekucji. Większość z tych miejsc kaźni znajdowała się na Ukrainie, na Białorusi, w Rosji i w Polsce. Koniec wojny nie oznaczał końca okrutnych doświadczeń. Komuniści, by umocnić swoją władzę, dalej deportowali miliony Polaków, Ukraińców, Białorusinów oraz Żydów. Ponad dziesięć milionów Niemców opuściło swoje domy zostali do tego zmuszeni przez Armię Czerwoną lub obawę przed rewanżem. W Polsce w 1947 roku doszło do masowych przesiedleń Ukraińców w ramach akcji Wisła. W nowych komunistycznych państwach satelickich tysiące ludzi skazano na śmierć. Węgry zostały najechane czołgami w 1956 roku, Czechosłowacja w 1968 roku, a polscy liderzy komunistyczni dokonali samoinwazji, wprowadzając w 1981 roku stan wojenny.
60 Historia Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej Wszystkie te wydarzenia sprawiły, że doświadczenia wschodnich Europejczyków są zupełnie inne od tych, które stały się udziałem mieszkańców zachodniej części kontynentu zwłaszcza jeśli zamordowanych we Wschodniej Europie Żydów i wysiedlonych Niemców także uznamy za wschodnich Europejczyków. Praktycznie wszystkie akty politycznego terroru w XX wieku miały więc miejsce w krajach, które znalazły się za żelazną kurtyną, ale do większości z nich doszło, zanim owa kurtyna zapadła. Właśnie dlatego, że kraje te około roku 1945 zostały odcięte od reszty kontynentu, ich doświadczenie nie mogło stać się częścią wspólnego europejskiego doświadczenia i wspólnej historii. Holokaust i wypędzenia Niemców są wyjątkami, które potwierdzają regułę. Dzieje zagłady zostały bowiem napisane przez tych, którym udało się ze Wschodniej Europy uciec, a historię wypędzeń pisali Niemcy z RFN. Jednak większość najbardziej okrutnych wydarzeń XX wieku w Europie nie istniała w głównej narracji historycznej. Tymczasem skala zbrodni, jakich dopuścili się na Wschodzie Niemcy i Sowieci, wymaga, by zdarzenia te znalazły właściwe miejsce: w samym centrum opowieści o historii Europy. Różne perspektywy Przemawia za tym także geografia. Doświadczenia Wschodniej Europy są ważne dla całego kontynentu. Bądź co bądź to właśnie Europejczycy od Ukrainy po Ural, od Morza Arktycznego po Kaukaz cierpieli pod rządami komunistycznej dyktatury od mniej więcej 1917 roku po rok 1991. Także Polska, Czechosłowacja, Węgry, Wschodnie Niemcy, Jugosławia, Albania, Rumunia i Bułgaria mniej więcej w latach 1945-89 znajdowały się pod rządami komunistów. Jednak do tej pory komunizm jako zjawisko geograficzne nie został w pełni zrozumiany ani przez jego zwolenników, ani przez burzycieli. Przez większość czasu istnienia Związku Sowieckiego miliony Europejczyków wierzyły, że komunizm rozszerzy się na całą Europę. Najbardziej zorganizowanym przejawem takiego myślenia były komunistyczne partie we Włoszech i w Niemczech. Przez ponad połowę XX wieku panowało uporczywe przekonanie, że sowiecki komunizm był w jakiś sposób alternatywą dla faszyzmu. A ponieważ faszyzm (czy narodowy socjalizm) był zły, znaczyło to, że komunizm musi być dobry. Ta akceptacja komunizmu podczas wielu dyskusji w powojennej Europie Zachodniej czyniła dialog z Europą Wschodnią trudniejszym. Problem był fundamentalny i tacy ludzie, jak Czesław Miłosz, Václav Havel czy Andriej Sacharow poświęcali mu wiele uwagi. Wielu zachodnich Europejczyków patrzyło na historię XX wieku jak na arytmetyczne równanie: jeden minus jeden. Nazistowski horror (i ogólnie kapitalizm) został (lub mógł zostać) zneutralizowany przez komunizm. Tymczasem wschodni Euro-
Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej Historia 61 pejczycy rozumieli to równanie inaczej: jeden plus jeden. Sowiecka polityka, bardzo daleka od niwelowania działań nazistów, najpierw je prowokowała, potem imitowała, aż wreszcie zwielokrotniła dzieło zniszczenia, które rozpoczęli Niemcy. Dlatego zimna wojna, chociaż w pewnym sensie stanowiła wspólne doświadczenie Zachodu i Wschodu, stworzyła bardzo różne perspektywy. Pierwszym i dramatycznym przykładem odmiennego postrzegania rzeczywistości była możliwość III wojny światowej w późnych latach czterdziestych XX wieku. Ci, którzy patrzyli, jak Stalin przejmuje po Hitlerze panowanie nad ich ziemiami, nie Zimna wojna stworzyła różne perspektywy. Ci, którzy patrzyli, jak Stalin mogli uwierzyć, że Brytyjczycy i Amerykanie pozwolili przybrać sprawom taki obrót. Polacy, Ukraińcy i Bałtowie, którzy walczyli przejmuje po Hitlerze panowanie nad z Sowietami, wierzyli w brytyjską lub amerykańską interwencję ze zwykłej desperacji, wą za potrzebną. Tymczasem w Za- ich ziemiami, uważali III wojnę świato- widząc, jak ich sprawa przegrywa. Milionom wschodnich Europejczyków III wojna wydawała się zarówno prawdopodobna, była powszechnie odpychająca. chodniej Europie taka perspektywa jak i potrzebna. Tymczasem w Zachodniej Europie, która ucierpiała znacznie mniej i nie znała wojennych doświadczeń Europy Wschodniej, perspektywa kolejnej wojny była niemal powszechnie odpychająca. W miarę jak zimna wojna przeciągała się i nie dochodziło do wybuchu prawdziwej, krzepł historyczny podział kontynentu. i różne opowieści Zachodnia Europa pozostała fizycznie oddzielona od obszaru, który Niemcy uczynili obozem pracy, oraz od niemieckich i sowieckich miejsc zagłady zlokalizowanych na Białorusi, na Ukrainie, w Polsce i w Rosji. Dyskusje o niedawnej przeszłości odbywały się w dziwnie narodowej atmosferze. Niemiecka Historikerstreit mówiła o narodzie niemieckim i jego poczuciu odpowiedzialności, ale nie o ziemiach, na których Niemcy popełniali te okropne zbrodnie. Debaty we Francji i Włoszech sprowokowane przez Le Passé d une Illusion Françoisa Fureta (polskie wydanie: F. Furet, Przeszłość pewnego złudzenia; esej o idei komunistycznej w XX wieku, Warszawa 1996) skupiły uwagę Francuzów i Włochów na ich zobowiązaniach. Tymczasem rok 1945 mógł być dla Zachodniej Europy czymś w rodzaju Stunde Null, nie tylko dlatego, że upadł wówczas reżim Hitlera, ale także dlatego, że w tym roku duża część Europy stała się komunistyczna. Mówiąc bardzo ogólnie, mamy do czynienia z trzema opowieściami o dyktaturach w Europie. Jest zachodnioeuropejska historia o wyzwoleniu spod niemieckiej
62 Historia Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej okupacji czy też narodowego socjalizmu, po której nastąpiła integracja europejska, ekonomiczna odbudowa i pokój. Jest też opowieść sowiecka znamienne, że niemal analogiczna: zwycięstwo nad Niemcami, wyzwolenie, reintegracja Związku Sowieckiego oraz ekonomiczna odbudowa i pokój. Ale jest i trzecia historia, która przez dwa pokolenia nie miała zinstytualizowanego wsparcia. Brakuje w niej wyzwolenia, jest natomiast totalitaryzm i wiara w powrót do Europy (osiągnięty po kilku dekadach). Tymczasem nawet po tym, jak wiele krajów Wschodniej Europy odzyskało wolność i możliwość swobodnego mówienia o historii, a część z nich weszła do Unii Europejskiej w 2004 i 2007 roku, ich narodowe historie współtworzące tę trzecią narrację ciągle nie zostały zaakceptowane przez ogół Europejczyków i nie zdołały przebić się do świadomości mieszkańców reszty kontynentu. Nawet w przypadkach, gdy przeszłość stawała się wydarzeniem medialnym (choćby po wejściu na ekrany kin filmu Andrzeja Wajdy Katyń), pozostawała niezrozumiała dla każdego, kto nie zna polskiej historii. Losy Wschodniej Europy nie będą zrozumiałe dla ludzi o zachodnioeuropejskiej świadomości i wiedzy. Wszystkie jej elementy są po prostu obce i niepojęte: skala zbrodni, skala oporu wobec sowieckich oraz nazistowskich rządów i oczywiście podobieństwa między obydwoma systemami. Zarazem momenty, które można by uznać za wspólne dla tych trzech narracji, okazują się niewygodne. Wypędzenia Niemców i Ukraińców przypominają wcześniejsze wysiedlenia przeprowadzane przez Niemców, a stosunek do Żydów i postawa wobec Holokaustu zbliża część mieszkańców Europy Wschodniej i Europy Środkowej do Sowietów. Łatwiej było przyjąć sowiecką perspektywę, z punktu widzenia której tak wielu nie-żydowskich wschodnich Europejczyków zostało zabitych przez Niemców, że mordowani Żydzi byli po prostu mordowanymi obywatelami, niczym nie odróżniającymi się od innych nacji. Wschodnioeuropejska wizja historii różni się od wizji sowieckiej, najbardziej w kwestii wyzwolenia w maju 1945 roku. Z sowieckiego (dziś często rosyjskiego i białoruskiego) punktu widzenia nie ma nic bardziej oczywistego od stwierdzenia, że Armia Czerwona wyzwoliła Europę Wschodnią. Z punktu widzenia wschodnioeuropejskiego płynne przejście spod władzy niemieckiej pod sowiecką nie miało nic wspólnego z odzyskaniem wolności. Wyzwolenie jest jednak punktem stycznym dla historii sowieckiej i zachodnioeuropejskiej. Dlatego zachodnioeuropejscy liderzy polityczni nie mają problemów z przyswajaniem sobie tej wersji zakończenia II wojny światowej, czego przykładem były uroczystości rocznicowe w Moskwie w maju 2005 roku. Wschodnioeuropejska wizja powrotu do Europy nie miała też szczególnego rezonansu w krajach, które nigdy nie opuściły kontynentu. Wschodni Europejczycy nie mają też własnej historii postępu, który mogliby porównać z dziejami zachodnioeuropejskiej integracji. Mają tylko historię cierpienia. Być może właśnie z tego
Timothy Snyder, Obca i niezrozumiała historia Europy Wschodniej Historia 63 powodu, z częściowym wyjątkiem Polski i debaty na temat Jedwabnego, wschodni i środkowi Europejczycy, myśląc o historii, nie zastanawiają się nad własną odpowiedzialnością za jej przebieg w XX wieku. W ich wizji historii centralną rolę wciąż odgrywają dyktatury i dlatego powszechna historia Europy musi opowiadać o łzach, krwi i popiołach. Przełożył Andrzej Brzeziecki Timothy Snyder jest profesorem historii w Yale University. Specjalizuje się w historii Europy Środkowej i Wschodniej. Autor Nationalism, Marxism and Modern Central Europe: A Biography of Kazimierz Kelles-Krauz (1997); Sketches from a Secret War: A Polish Artist s Mission to Liberate Soviet Ukraine (2005), The Red Prince: The Secret Lives of a Habsburg Archduke (2008). W Polsce ukazała się jego książka Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa, Białoruś, 1569-1999 (2006). Jesienią, nakładem wydawnictwa Znak, ukaże się książka Sketches from a Secret War... pod tytułem Tajna wojna. Henryk Józewski i rozgrywka polsko-sowiecka o Ukrainę.