3 Leksykon socjologii moralności Podstawy teorie badania perspektywy pod redakcją Janusza Mariańskiego
4 2015 Copyright by Janusz Mariański & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: dr hab. Adam A. Szafrański dr hab. Andrzej Tarczyński, prof. UKW Redakcja wydawnicza: Jadwiga Nagły Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Korekta: Anna Zaremba Projekt okładki: Michał Dziadkowiec ISBN 978-83-7688-370-0 KRAKÓW 2015 Zakład Wydawniczy»NOMOS«31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
5 Pamięci Profesor Marii Ossowskiej
6
7 Spis treści Przedmowa... 11 Absolutyzm moralny... 15 Adamczyk Grzegorz... 20 Adamski Franciszek... 21 Adiaforyzacja moralna...22 Ambiwalencja moralna...23 Anomia moralna...25 Antropologiczne podstawy moralności...28 Autonomia moralna...33 Autorytet moralny...36 Baniak Józef... 40 Bauman Zygmunt... 42 Bezład moralny...45 Bezradność moralna...47 Bioetyka...50 Biologiczne podstawy moralności...56 Biznes a moralność...60 Bon ton i moralność...68 Borowik Irena...73 Budzyńska Ewa Anna...75 Chałasiński Józef...76 Ciało jako wartość...79 Cipriani Roberto...85 Czabański Adam...87 Czarnowski Stefan Zygmunt...88 Czeżowski Tadeusz Hipolit...91 Czynniki demograficzne a moralność...93 Dekalog...100 Destrukcja normatywności...105 Detradycjonalizacja...107 Dewiacja moralna...110 Dezinstytucjonalizacja...114 Dialog obywatelski...117 Dogmatyzm etyczny...125 Doktór Tadeusz Grzegorz...127 Doradztwo społeczne/moralne...128 Doświadczenie moralne...129 Dupréel Eugène...138 Durkheim David Émile...141 Dyferencjacja funkcjonalna...146 Dyspozycja etyczna...149 Edukacja i moralność...154 Egoizm...160 Etos...165 Etos robotników...169 Etos światowy a religie...180 Etnografia moralności...184 Etyka...187 Etyka empatyczna...191 Etyka sytuacyjna...194 Eutanazja...196 Event a moralność...201 Fakt moralny...207 Fragmentaryzacja moralności...211 Fundamentalizm religijny i moralny...213 Geneza moralności...216 Globalizacja i moralność...219 Glock Charles Young...224 Godność ludzka...225 Gospodarka i moralność...230 Gurvitch Georges...236 Heretycki imperatyw...239 Heterodoksja religijna i moralna...240 Hobhouse Leonard Trelawny...241 Honor...244 Ideały moralne...247 Indywidualizacja i moralność...250 Inteligencja i moralność...254 Inteligencja moralna...261
8 Jacher Władysław...267 Jasińska-Kania Aleksandra...269 Kapitał społeczny i moralność...272 Katecheza i moralność...277 Kiciński Krzysztof...284 Klages Helmut...285 Kompetencje moralne...288 Konflikt moralny...295 Konformizm społeczny...297 Konsens aksjonormatywny...299 Konsens moralny...301 Konsumpcja i moralność...302 Konsumpcjonizm...309 Konwersja moralna...312 Kopka Jolanta...316 Korupcja...318 Kościół katolicki jako instancja moralna. 325 Krzywicki Ludwik...329 Kultura moralna...333 Kultura obyczajowa...338 Kurczewski Jacek...344 Kwestia kulturowa jako przejaw kultury moralnej...345 Le Bras Gabriel...350 Lévi Strauss Claude...353 Lévy-Bruhl Lucien...355 Libiszowska-Żółtkowska Maria Antonina 357 Lojalność...359 Luckmann Thomas...364 Luhmann Niklas...368 Ład moralny...371 Majka Józef...379 Malinowski Bronisław Kasper...382 Mariański Janusz...385 Marksistowska teoria moralności...387 Mauss Marcel...391 Media i etyka...392 Metody socjologii moralności...396 Mielicka-Pawłowska Halina...401 Migracje a wartości i normy...403 Misztal Wojciech...409 Modele badania moralności...410 Modernizacja społeczna a moralność...416 Morale grupowe...420 Moralność kościelna...420 Moralność...422 Moralność chłopów...428 Moralność chrześcijańska...433 Moralność kościelna...439 Moralność pracy...446 Moralność religijna...452 Moralność w czasach finansjalizacji...457 Moralność w społeczeństwie sieci...464 Moralność wzajemnościowa...469 Mózg i moralność...472 Neutralność aksjologiczna...475 Norma moralna...485 Nowa duchowość i moralność...488 Nowe ruchy społeczne i moralność...496 Obyczaj i moralność...502 Oceny moralne...510 Ochocki Andrzej...514 Orientacje moralne...516 Osobowość i moralność...519 Ossowska Maria...524 Panika moralna...532 Parafia jako środowisko wychowania moralnego...538 Parsons Talcott...540 Partycypacja społeczna i moralność...543 Patologie społeczne a moralność...547 Pawełczyńska Anna...550 Pawlik Wojciech...552 Pedagogika moralności...554 Permisywizm moralny...561 Petrażycki Leon...565 Pharo Patrick...569 Piwowarski Władysław...572 Pluralizm moralności...575 Pluralizm społeczno-kulturowy a moralność...581 Podgórecki Adam...586 Polityka i moralność...590 Postawy zasadnicze i celowościowe...599 Pozytywiści warszawscy...603 Praca socjalna i etyka...606 Prawa człowieka i moralność...612
9 Prawo i etyka...618 Prawo naturalne...626 Problemy społeczne a moralność...630 Prüfer Paweł...635 Prywatyzacja moralności...637 Psychologia moralności...643 Refleksyjność a moralność...647 Relatywizm moralny...654 Religia i moralność...659 Rodzina i moralność...666 Ryczan Kazimierz...674 Rytuał...676 Sakowicz Tadeusz Mirosław............ 682 Samobójstwa a moralność...683 Scenariusze przemian moralności....... 688 Scheler Max...698 Schöllgen Werner...702 Sekularyzacja moralności...703 Simmel Georg...709 Socjalizacja moralna...711 Socjobiologia i moralność...714 Socjologia ciała jako nauka...721 Socjologia grzechu...726 Socjologia medycyny a moralność...729 Socjologia moralności................. 734 Socjologia moralności a katolicka nauka społeczna...744 Socjologia religii...751 Socjologia zła...758 Socjologiczne typologie moralności...762 Socjologizm moralny...766 Społeczeństwo doznań...768 Społeczeństwo obywatelskie i moralność. 772 Społeczeństwo ryzyka...777 Społeczeństwo samorealizacji...781 Społeczeństwo tradycyjne...783 Sport i moralność...787 Sprawiedliwość społeczna...793 Sroczyńska Maria Agnieszka...801 Stark Rodney...802 Starość i moralność...804 Sumienie...809 Štefaňak Ondrej...814 Sumner William Graham...815 Swadźba Urszula...817 Sztuczne zapłodnienie...819 Sztuka a moralność...822 Szymański Antoni...830 Świadomość moralna...833 Świda-Ziemba Hanna...837 Tabu i moralność...838 Tarczyński Andrzej...843 Technika i wartości...844 Teoria moralności Niklasa Luhmanna...849 Teoria moralności Talcotta Parsonsa...853 Teoria racjonalnego wyboru i moralność. 857 Terroryzm i moralność...861 Tolerancja...867 Utz Arthur Fridolin...874 Walczak-Duraj Danuta...875 Wartość/wartości...877 Wartości moralne...882 Wartości osobowe i społeczne...886 Wartości ostateczne...889 Wartości podstawowe...893 Wartości religijne...898 Wartości uroczyste...904 Weber Max...906 Westermarck Alexander Edward........ 910 Wiedza i moralność................... 913 Wielokulturowość i moralność...919 Więzi moralne...926 Więźniowie i moralność...929 Wojsko i moralność...934 Wychowanie moralne...940 Wzór osobowy...944 Zachowania moralne...949 Zaręba Sławomir Henryk...952 Zaufanie...954 Zdaniewicz Witold...961 Zemło Mariusz...963 Znaniecki Florian Witold...964 Życie publiczne i moralność...966 Lista autorów... 974
10
11 Przedmowa Moralność była bardzo ważnym tematem badawczym od początku powstania socjologii i jest, jednak w znacznie mniejszym zakresie, w obecnych czasach. Od samego początku istnienia socjologii moralności dochodziło i dochodzi jeszcze dzisiaj chociaż sporadycznie do kontrowersji między etyką i teologią moralną a socjologią moralności. Polska socjologia moralności jest znana w świecie głównie dzięki pracom naukowym Marii Ossowskiej i Zygmunta Baumana. W wydanym w Stanach Zjednoczonych w 2013 roku podręczniku socjologii moralności Gabriel Abend zaznaczył, że w 1970 roku w książce Social Determinants of Moral Ideas (Philadelphia 1970) Ossowska nawoływała do szerszego i głębszego zajęcia się socjologią moralności. Abend pozytywnie ocenił jej wkład w ustalanie uwarunkowań społecznych moralności (np. czynniki demograficzne, ekonomiczne, polityczne, wpływ rodziny, ale także czynniki środowiska fizycznego i czynniki biologiczne, np. rasa, płeć). Władysław Piwowarski już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku pisał pozytywnie o socjologii moralności jako nowej subdyscyplinie socjologicznej; pierwszy w KUL podjął wykłady z socjologii moralności i opracował skrypt do swoich wykładów (nie ukazał się on drukiem). Podkreślał, że etyka i socjologia moralności mają odmienny punkt wyjścia, operują różnymi metodami i pod różnymi aspektami zajmują się moralnością. Etyka normatywna podkreśla to, co być powinno, nauki o moralności zajmują się tym, co jest. Socjologia moralności, jako należąca do nauk socjologicznych, nie zamierza eliminować etyki normatywnej, co więcej, może oddać jej ważne usługi, m.in. w zakresie poznania przedmiotu materialnego uprawianej przez nich nauki, tj. moralności. Za Marią Ossowską podkreślał, że socjologia pozwala uchwycić zróżnicowanie ocen i norm moralnych obiegowych w danym środowisku społecznym, uwarunkowania moralności, to, co nazywa się etosem czy fizjonomią moralną grup społecznych. Od Émile a Durkheima ukształtowała się w pełni tradycja wyjaśniania moralności za pomocą czynników społecznych i uznawanie moralności za zjawisko dające się wyprowadzić z warunków społecznych. Przesunięto akcent z potrzeb indywidualnych na potrzeby społeczne, a raczej na najważniejszą z nich, jaką jest potrzeba integracji społecznej. Postrzeganie norm moralnych jako wytworów społecznych oznacza, że społeczeństwo posiada taką moralność, jakiej potrzebuje, a człowiek jest istotą moralną tylko dzięki temu, że żyje w społeczeństwie. Moralność była ważnym faktem społecznym i przedmiotem badań socjologicznych w pracach szkoły socjologicznej Durkheima. W Polsce rozwój socjologii moralności wiąże się z działalnością naukową Marii Ossowskiej. Pragnęła ona zachować postawę badacza faktów z dziedziny moralności, opisując i wyjaśniając to wszystko, co w przekonaniach ludzi należy do dziedziny moralności. Nie uprawiała etyki normatywnej, lecz naukę o moralności, postulując jej programową bezzałożeniowość. W opisowym badaniu moralności chciała rozpoznać faktyczny stan rzeczy, a więc analizować i wyjaśniać panujące w danym środowisku społecznym oceny moralne i obowiązujące normy, ustalić motywy działań zarówno aprobowanych, jak i dezaprobowanych
12 PRZEDMOWA w danym środowisku. Nauka o moralności, w tym i socjologia moralności, ogranicza się do opisu, systematyzacji oraz analizy panujących poglądów moralnych i faktycznego postępowania ludzi. Jako dyscyplina opisowa jest wolna od ocen i zaleceń w zakresie moralności. W zasadzie Ossowska nie dążyła do zbudowania jednolitej i spójnej teorii ogólnej w zakresie moralności, lecz raczej do podważania prawomocności teorii już istniejących. Socjologia moralności, jako jeden z działów nauki o moralności, zajmuje się badaniem zjawisk moralnych, czyli rozumienia ocen i uznawanych norm odnoszących się do faktycznie podejmowanych decyzji i postępowania ludzkiego, od strony ich uwarunkowań różnymi czynnikami społecznymi oraz związków zachodzących między zjawiskami moralnymi i innymi. Jeżeli nawet socjologia moralności u Ossowskiej nie została ostatecznie ukonstytuowana, to z pewnością stworzono dla niej, jako odrębnej dyscypliny naukowej, ważne podwaliny, co gwarantowało jej dalszy rozwój. Poprzez swój program nauki o moralności, która nic nie zaleca i niczego nie gani, przyczyniła się do wyraźnego postępu w zakresie badań nad moralnością. Można by nawet powiedzieć, że Leksykon socjologii moralności ma swoje praźródła w pracach socjologicznych Marii Ossowskiej. Socjologia moralności jako nauka empiryczna bada moralność od strony jej społecznego tworzenia się i funkcjonowania (moralność jako społeczny konstrukt), od strony społecznych uwarunkowań tych wszystkich zjawisk, które składają się na dziedzinę moralności. Diagnozuje społeczne warunki jej rozwoju, zróżnicowania lub regresu. Moralność rozumiana jako zewnętrznie funkcjonujący zespół wartości, norm i wzorów zachowań oraz wewnętrzny składnik indywidualnej świadomości jest empirycznie dostępna i stanowi właściwy przedmiot badań dla socjologii, a także innych dyscyplin empirycznych, np. psychologii. Polska psychologia moralności rozwijała się systematycznie ze zróżnicowaną intensywnością od połowy lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Po okresie szybkiego rozwoju w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, dzięki inspiracjom wynikającym z prac Marii Ossowskiej, w okresie późniejszym poszła częściowo w zapomnienie. To prawda, że literatura socjologiczna powiększała się stopniowo o wiele cennych artykułów i książek, ale brakowało syntetycznych opracowań, straciły na dynamice badania empiryczne. Nowy, ważny etap rozpoczął się od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Ten rozwój obrazują dziesiątki książek i setki artykułów podejmujących problematykę socjomoralną wprost lub w kontekście szerszych problemów badawczych. Ważnym wymiarem nowego rozwoju socjologii moralności była ekspertyza opracowana w ramach prac Komitetu Socjologii PAN (Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, red. Janusz Mariański, Kraków 2002), sympozja i konferencje poświęcone socjologicznej problematyce moralnej oraz publikacje wygłoszonych referatów, grupy tematyczne na Ogólnopolskich Zjazdach Socjologicznych, Sesja Plenarna pt. Wartości w czasie kryzysów na XV Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym w Szczecinie w 2013 roku, księgi jubileuszowe poświęcone nestorom polskiej socjologii moralności. Warto jeszcze podkreślić, że w latach 1984 2012 istniała w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II Katedra Socjologii Moralności (obecnie Katedra Socjologii Prawa i Moralności). W Uniwersytecie Łódzkim istnieje i działa bardzo dynamicznie Katedra Socjologii Polityki i Moralności, w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego Katedra Socjologii Moralności i Aksjologii Ogólnej. Polska socjologia moralności jest dyscypliną naukową teoretycznie i badawczo na tyle rozwiniętą być może najbardziej w Europie że inicjatywa wydania Leksykonu socjologii
moralności była nie tylko możliwa, ale i realna. Włączyło się w nią wielu socjologów pracujących niemal we wszystkich ośrodkach akademickich w kraju. Autorami haseł jest 87 pracowników naukowych, głównie socjologów, ale i psychologów, pedagogów, filozofów, religioznawców i teologów reprezentujących różne podejścia teoretyczne, metodologiczne i empiryczne w badaniach nad moralnością. Różnią się oni zarówno warsztatem badawczym, przyjmowanymi teoriami, definiowaniem podstawowych pojęć, interpretacją i wyjaśnianiem złożonych zjawisk moralnych. Dobór autorów haseł reprezentujących pozasocjologiczne dyscypliny naukowe gwarantuje wieloaspektowe ujęcie problematyki socjomoralnej, poszerza niekiedy w sposób znaczący ujęcie stricte socjologiczne o nowe treści, a korzystającym z tej publikacji czytelnikom daje możliwość zaznajomienia się ze zróżnicowanymi wyjaśnieniami problematyki moralnej. Leksykon socjologii moralności zawiera kilkaset haseł. Każde z nich pełni rolę klucza, umożliwiającego dotarcie do poznania innych pojęć i teorii oraz zróżnicowanych społecznych wymiarów moralności. W hasłach rzeczowych skoncentrowano się głównie na problemach z zakresu socjologii moralności. Można je podzielić na kilka grup: a) definiowanie podstawowego przedmiotu badań socjologicznych, jak moralność, wartości, normy i oceny moralne, wzory osobowe, więzi (relacje) moralne, ideały etyczne, zachowania moralne; b) kluczowe kategorie pojęciowe służące interpretacji zjawisk moralnych, jak absolutyzm moralny, godność ludzka, permisywizm i relatywizm moralny, dewiacje moralne, indyferentyzm moralny, etos, ład moralny, zaufanie moralne, anomia moralna, zło; c) socjologiczne teorie moralności i założenia metodologiczne, jak socjologia moralności jako subdyscyplina socjologiczna, biologiczne podstawy moralności, funkcjonalne teorie moralności, teoria racjonalnego wyboru, chrześcijańska teoria moralności, marksistowska teoria moralności, personalistyczna socjologia moralności, katolicka nauka społeczna a socjologia moralności, psychologia i pedagogika moralności, scenariusze przemian moralności, modele badania moralności, metody badań socjologii moralności; d) życie społeczne i moralność oraz związane z tym różnorodne zjawiska, jak detradycjonalizacja, dezinstytucjonalizacja, prywatyzacja, duchowość, terroryzm, wielokulturowość, tolerancja, kryzysy w biznesie i finansach, prospołeczność i egoizm; e) relacje między moralnością a różnymi działami życia społecznego, jak gospodarka, sztuka, media, edukacja, praca, polityka oraz relacje między instytucjami społecznymi i moralnością, jak rodzina, prawo, religia, wojsko, życie publiczne. Hasła osobowe odnoszą się do najbardziej znaczących socjologów zachodnich, ze szczególnym uwzględnieniem klasyków socjologii moralności i ich współczesnych kontynuatorów oraz polskich socjologów moralności ze stopniem doktora habilitowanego. Biogramy uczonych ukazują drogi ich kariery naukowej oraz najważniejsze publikacje, z których wiele weszło do kanonu lektur socjologicznych. Tworzą one również swoistą minihistorię socjologii moralności w Polsce i w świecie. W opracowaniu nie znalazły się biogramy niektórych socjologów zachodnich i polskich, ponieważ nie zostały one w odpowiednim czasie przesłane do Redakcji. Zapewne zostaną one uwzględnione we wznowionym wydaniu Leksykonu. Dodana do haseł rzeczowych i osobowych literatura przedmiotu dokumentuje stan wiedzy światowej i polskiej socjologii moralności. Hasła osobowe i rzeczowe zawierają bogactwo materiału zawartego na blisko 1 000 stronach wydruku komputerowego. Jeżeli nawet poziom naukowy poszczególnych haseł jest 13
14 PRZEDMOWA nieco zróżnicowany, to nie ulega wątpliwości, że publikacja ta jest oryginalna w polskim piśmiennictwie naukowym, a także o ile mi wiadomo niemająca odpowiednika w zagranicznej literaturze socjologicznej. Dotychczas bowiem zagadnienia i pojęcia właściwe socjologii moralności były umieszczane w książkach i artykułach poświęconych socjologii moralności, lub ubocznie w kompendiach, encyklopediach czy słownikach socjologii ogólnej. Leksykon socjologii moralności dobrze koresponduje z Leksykonem socjologii religii (Warszawa 2004) i Leksykonem pedagogiki religii (Warszawa 2007). Leksykon socjologii moralności jest dziełem zbiorowym, w którym fantazja twórcza, temperament naukowy, osobiste opcje i preferencje nadają nie tylko autorski koloryt opracowanym hasłom, ale i tłumaczą pewne dysproporcje pomiędzy poszczególnymi hasłami (hasła krótkie i rozbudowane). Opracowanie haseł ma charakter wielowymiarowy, zarówno od strony treściowej, jak i metodologicznej. Pomaga właściwie zrozumieć, interpretować i wyjaśniać moralność zmieniającą swoje formy i miejsce w społeczeństwie. Systematyzuje ono dotychczasową refleksję socjomoralną i wzmacnia status socjologii moralności na gruncie polskim, jako nauki autonomicznej od strony teoretycznej i metodologicznej. Leksykon jest adresowany nie tylko do socjologów, ale i do reprezentantów pokrewnych dziedzin naukowych, także do tych wszystkich, którzy interesują się problematyką moralną i etyczną, moralnością jako zjawiskiem indywidualnym i społecznym, oddziaływaniem społeczeństwa na moralność i moralności na społeczeństwo, lub jeszcze szerzej do wszystkich, którzy przejawiają w swoim myśleniu i działaniu zainteresowania moralne. Być może trafi on zarówno do bibliotek naukowych, jak i publicznych oraz prywatnych. Można wyrazić pragnienie, by Leksykon przyczynił się do popularyzacji socjologii moralności, która, choć nie jest dyscypliną naukową na dorobku, jednak nie jest dobrze znana wśród socjologów czy reprezentantów innych nauk społecznych. Być może stanie się on inspiracją i zachętą do zintensyfikowania badań empirycznych nad moralnością w szybko zmieniającym się społeczeństwie polskim. Redaktor Leksykonu dokonał doboru haseł, korzystając z konsultacji kilku znaczących polskich socjologów. Z pewnością dobór ten nie jest ani zamknięty, ani kompletny, może być on uzupełniony innymi hasłami, być może niektóre z zamieszczonych w nim haseł są zbędne lub niekonieczne. Z pewnością należałoby poszerzyć listę haseł osobowych. Socjologia moralności jest dyscypliną naukową rozwijającą się, pojawiają się w niej wciąż nowe zagadnienia. Zwiększa się dynamicznie sektor badań empirycznych. Zmienia się społeczeństwo, zmienia się także funkcjonująca w jego ramach moralność, wciąż pojawiają się nowe dylematy moralne w niepewnym i ambiwalentnym świecie współczesnym. Zespół redaktorski będzie wdzięczny za wszelkie uwagi będące pomocą w opracowaniu nowej wersji Leksykonu. Redaktor Leksykonu socjologii moralności wyraża w imieniu własnym i zespołu autorów haseł serdeczne podziękowanie Dyrektorowi Zakładu Wydawniczego NOMOS, prof. dr hab. Irenie Borowik za życzliwe wsparcie inicjatywy wydania Leksykonu oraz pracownikom Zakładu Wydawniczego NOMOS za profesjonalizm i szczególne zaangażowanie w redakcyjne opracowanie całości. Leksykon dedykujemy Profesor Marii Ossowskiej, która stworzyła polską socjologię moralności i przyczyniła się do jej rozwoju oraz pozycji w światowej socjologii moralności. Janusz Mariański Lublin, lipiec 2015