Bułgarska kronika apokryficzna. Opowieść proroka Izajasza o tym, jak został przez anioła wyniesiony do siódmego nieba Przekład wg wydania: Й. Иванов, Богомилски книги и легенди, София 1970 (репринт 1925), s. 280-187, na podstawie XVII-wiecznego odpisu (ts. odpis w: Lj. Stojanović, Spomenik, 3/1890, s. 190-193), za: Apokryfy i legendy starotestamentowe Słowian południowych, wyb. i red. G. Minczew, M. Skowronek, Kraków 2006, s. 62-69. Oto ja 1, prorok Izajasz, umiłowany przez Boga, Pana naszego Jezusa Chrystusa, z bożego nakazu przybyłem, by opowiedzieć o ostatnich dniach rodu ludzkiego na ziemi. Nie ja to mówię, bracia, lecz Ojciec Niebieski przez swego Ducha Świętego mnie powiedział. Wtedy [bowiem] posłał do mnie swego świętego anioła, który pojął mnie z ziemi na wysokość niebiańską, gdzie widziałem aniołów śpiewających i sławiących Pana. I poprowadził mnie do drugiego nieba, gdzie ujrzałem ład [wszelaki], i uradowałem się wielce na ten widok, choć zadrżały wszystkie moje kości. Powiedział mi prowadzący mnie anioł: Nie lękaj się, Izajaszu, oglądać chwały bożej, wielkiej i niewypowiedzianej. Stamtąd wprowadził mnie do trzeciego nieba, i do czwartego, i do piątego, i szóstego, a nawet siódme niebo osiągnęliśmy. Tam zobaczyłem sędziego siedzącego na wysokim, wyniesionym tronie, a wokół niego rwącą rzekę ognistą, wrzącą, i tysiące tysięcy służących mu, i miriady stojących przed nim aniołów. Po prawicy jego usłyszałem pienia anielskie, a po lewej stronie płacz grzeszników. Poprosiłem wówczas prowadzącego mnie anioła tymi słowy: Panie, ukaż mi mego Pana [Boga], który powołał mnie z łona matki mojej. I odpowiedział mi anioł mocy Pańskiej: Słuchaj, wybrany boży proroku Izajaszu, nie jest rzeczą możliwą widzieć Pana swego w postaci cielesnej, ale usłyszysz głos Jego mówiący do ciebie. A po tym usłyszałem głos Pana Boga mojego mówiący do mnie: Izajaszu, Izajaszu, umiłowany mój, idź i powiedz rodzajowi ludzkiemu na ziemi wszystko to, coś widział i słyszał, i to, co zdarzy się ostatniemu pokoleniu w ostatnim czasie. Ja zaś powiedziałem Mu: Panie, dobrze mi tu jest, i nie każ mi powracać tam, skąd przyszedłem. I usłyszałem głos Pana mówiący do mnie: Izajaszu, proroku mój umiłowany, jak mają poznać to [co zobaczysz] żyjący na ziemi ludzie? Nie będzie po tobie ani po nich innego proroka, nie wzniesie się nikt [na niebiosa], i nikt inny nie powtórzy im tego, co ja rzekłem tobie. Potem zniósł mnie anioł Pański z nieba i postawił na ziemi. 1 Pierwszy akapit tekstu jest przeróbką oryginalnego utworu starobułgarskiego Opowieść Izajasza z XII-XIII w.
Następnie usłyszałem głos mówiący do mnie w te słowa: Izajaszu, mój proroku umiłowany, idź na zachód od Rzymu 2, oddziel trzecią część [ludu] Kumanów, zwanych Bułgarami, i zasiedl nimi Ziemię Karwuńską 3, którą Hellenowie i Rzymianie opuścili. Wtedy ja, bracia, z bożego nakazu, przybyłem na zachodnie obrzeża Rzymu i wziąłem trzecią część Kumanów, i trzciną wskazywałem im drogę, i doprowadziłem do rzeki nazywanej Zetust 4, i do drugiej, imieniem Ereusa. Były tam trzy wielkie rzeki. [Tak] zaludniłem Ziemię Karwuńską, nazywaną przeze mnie Bułgarską, która wcześniej została opuszczona przez Hellenów na sto trzydzieści lat. Między Dunajem a morskim brzegiem pozostawiłem mnóstwo ludzi, i ustanowiłem carem jednego spośród nich, imieniem Sław 5, który zasiedlał prowincje i miasta. Część zaś spośród tych ludzi była poganami. Car ten usypał w Ziemi Bułgarskiej sto wzniesień, skąd też zwano go Carem stu pagórków 6. Były to w owym państwie stu wzniesień czasy powszechnego dostatku. [Sław] był pierwszym władcą Ziemi Bułgarskiej, i panował sto dziewiętnaście lat, i zmarł. Po nim nastąpił w Ziemi Bułgarskiej inny car, dziecię noszone trzy lata w kołysce 7, nazwane Ispor 8, które przejęło Carstwo Bułgarskie. Car ów wzniósł wielkie miasta: nad Dunajem Dorostorium, fortyfikacje od Dunaju do morza, a także miasto Pliskę 9. Pokonał też niezmierzone ilości Izmaelitów 10. Zaludnił był również Ziemię Karwuńską, gdzie wcześniej mieszkali Etiopczycy. Ispor zrodził jednego syna i nazwał go Izotem 11. Car Ispor panował w Ziemi Bułgarskiej sto osiemdziesiąt dwa lata, po czym zginął nad Dunajem z rąk Izmaelitów. Po śmierci bułgarskiego cara Ispora Kumanowie, którzy dotąd byli poganami i bezbożnikami, i żyli nieczysto, i przez długie lata byli wrogami Cesarstwa Greckiego, nazwali się Bułgarami 12. Po carze Isporze przejął Carstwo Bułgarskie syn jego imieniem Izot. On to ze swym wojskiem pokonał króla Ozjasza ze Wschodu i Goliada, Franka z Pomorza 13. Za czasów cara 2 Chodzi najprawdopodobniej o Nowy Rzym, Konstantynopol. 3 Średniowieczna nazwa Dobrudży. 4 Rzeka mityczna; nazwa być może pokrewna rzece Izotios. 5 Władca legendarny, symbolizujący słowiański początek narodu bułgarskiego. 6 O takich wzniesieniach wspominają greckie źródła historyczne. 7 Aluzja do Mojżesza i roli obu przywódców: Mojżesz przeprowadza Izrael przez Morze Czerwone, Asparuch przez Dunaj. 8 Asparuch (680-700), założyciel państwa bułgarskiego. 9 Pierwsza stolica Bułgarii. 10 Tj. Arabów. 11 Niektórzy autorzy utożsamiają go z bułgarskimi chanami Krumem lub Omurtagiem, ale być może jest to bohater fikcyjny. 12 Interpretacja niejednoznaczna. Być może Kumanowie to Protobułgarzy, utożsamieni tak ze względu na politykę antybizantyńską. 13 Wg W. Beszewliewa Frankiem może być Ludwik I Pobożny (814-840); Ozjasz jest zapewne postacią legendarną.
bułgarskiego Izota miasta jaśniały czystością. Car Izot zrodził dwóch synów: jednego nazwał Borysem, a drugiego Symeonem. Car Izot panował sto lat i trzy miesiące, a zmarł w mieście Plisce. Po śmierci cara Izota przejął Carstwo Bułgarskie syn jego, Borys 14, a był on wielce pobożny i prawowierny. On właśnie ochrzcił całą Ziemię Bułgarską 15 ; i na Ziemi Bułgarskiej, i nad rzeką Bregałnicą 16 wznosił cerkwie. Posiadłszy carstwo, pobudował białe cerkwie i na Owczym Polu 17. Przybył i do [miasta] Dobricz 18, gdzie zakończył życie. Panował szesnaście lat, bezgrzesznie i bezżennie 19. Carstwo jego było błogosławione, a sam car zmarł w pokoju Pańskim. Później zaś przejął Carstwo Bułgarskie brat jego Symeon 20. Wzniósł nad brzegiem morza miasta wielkie, i sławne miasto Presław 21, i w nim sprawował rządy [nad ziemiami] od miasta Zwieczana po Sołuń. Budowa Presławia trwała dwadzieścia osiem lat. Wiele cudów uczynił car Symeon. Panował sto trzydzieści lat i zrodził świętego Piotra, cara bułgarskiego, męża najdoskonalej świętego i sprawiedliwego. I kiedy car Symeon panował, pobierał daniny od wszystkich swoich ziem, wszystkich krain: trochę sukna, łyżkę masła i jajko na rok. To był podatek od jego ziem, od jego ludzi; i nic więcej. W owym czasie, za cara Symeona, żyło się dostatnio 22. Po jego śmierci przejął Carstwo Bułgarskie syn jego car Piotr, który był władcą Bułgarom i Grekom 23. Panował on w Ziemi Bułgarskiej dwanaście lat, bezgrzesznie i bezżennie, a carstwo jego było błogosławione. Wtedy, w dni i lata panowania świętego cara bułgarskiego Piotra, panował powszechny dostatek, tak więc zboża i masła, miodu, mleka i wina, i każdego daru bożego pełno było, aż wrzało nim i kipiało, i nie brakowało niczego, a z łaski bożej panowała wszystkiego sytość i bogactwo. Wtedy to, w latach świętego Piotra cara bułgarskiego, pojawiła się w Ziemi Bułgarskiej pewna niewiasta, wdowa, młoda i niezwykłej mądrości i sprawiedliwości wielkiej, imieniem Helena 24. Zrodziła ona cesarza Konstantyna, męża świętego i sprawiedliwego. Był to syn Konstantyna Zielonego, z matki 14 Książę bułgarski Borys-Michał (852-889). 15 865 r. 16 W Macedonii; rzeka wspomniana w Legendzie sołuńskiej (Słowo Cyryla Filozofa o tym, jak ochrzcił Bułgarów). 17 Miejscowość związana z działalnością ks. Borysa-Michała, wspomniana w tzw. Widzeniu Daniela. 18 W Bułgarii Południowo-wschodniej. 19 Borus był żonaty, miał dwóch synów i córkę; bezżenność nawiązuje do ostatnich lat życia księcia, które spędził w klasztorze. 20 Symeon I zwany Wielkim (893-927) był synem, nie bratem Borysa. 21 Druga stolica Bułgarii od 893 r. 22 Wspomnienie tzw. Złotego wieku I Carstwa, okresu największej potęgi I Carstwa Bułgarskiego. 23 Tak tytułował się Symeon, a nie jego syn Piotr (927-967). 24 Matka Konstantyna I Wielkiego (ok. 247-327).
Heleny, Konstantyn nazywany Porfirogenetą, cesarz rzymski 25. Matka jego Helena, ponieważ okazała się być brzemienną, przez zawiść rzymskich Hellenów zmuszona była uciekać do miasta Wizy 26, i tam urodziła cesarza Konstantyna. Tam też pojawił się anioł Pański i zwiastował im święty krzyż na Wschodzie. Car Piotr i cesarz Konstantyn miłowali się wzajemnie. Ten ostatni zebrał wojsko, zabrał swą matkę, i ruszył morzem na Wschód, do miejsca zwanego Krajniewo 27. Tam, dokąd trafił cesarz Konstantyn, leżało małe miasto, Bizantia. Dotarłszy tam, ujrzał pustkowie od morza do morza, i pomyślał: Jeśli dojdę do Krajniewa i znajdę święty krzyż Pański, na którym rozpięto Chrystusa, powrócę na to pustkowie i zbuduję miasto, które nazwę Nową Jerozolimą, przystań świętych, ozdobę cesarzy. Podczas gdy cesarz Konstantyn przebywał w Krajniewie, przybyli podobni olbrzymom najeźdźcy i najechali od morza Ziemię Bułgarską 28, a car bułgarski Piotr, mąż sprawiedliwy, porzucił swe carstwo i zbiegł na Zachód, do Rzymu, i tam zakończył życie 29. Po nim nastąpił inny car, imieniem Seleukos, przezwany Symeklitem 30. Wyruszył spod góry nazywanej Witoszą i dotarł do miejsca zwanego Romanią 31, i tam przyjął cesarstwo. W Ziemi Bułgarskiej wybudował on pięć miast: pierwsze Płowdiw, drugie Srem, trzecie Breznik, czwarte Sredec 32, i piąte Nisz. Car Seleukos panował w mieście Sredcu i Ziemi Bułgarskiej lat trzydzieści siedem, a zakończył życie pod miastem Breznik. Podczas gdy Seleukos wznosił na Ziemi Bułgarskiej tych pięć miast, car Konstantyn odnalazł święty krzyż Chrystusowy. Powrócił tedy do miasta Bizantii i pomyślawszy, rzekł: Cóż po pustkowiu? Wzniosę gród i nazwę go Miastem Konstantyna. I wysłał do Rzymu złego zarządcę, mówiąc mu: Idź; daję ci sześć lat na przegnanie wojsk rzymskich. Ten zaś wyruszył i pozbył się ich w trzy lata. Zły to był zarządca, znosił się z Hellenami, by doprowadzić do zguby cesarza Konstantyna i jego matki Heleny. Widząc ich pychę, Pan ugodził ich niewidzialnym berłem i zniknęli. Zły namiestnik nie miał ani dzieci, ani żony. I pochwyceni zostali [w niewolę] Rzymianie w Nowej Jerozolimie. Wtedy święty Konstantyn pobudował pięknie całe Królestwo Jerozolimskie, cesarskie pałace, i wyruszył z wojskami nad Dunaj, gdzie wzniósł miasto Bdin 33, nazywane Babilonem siedmiu wzgórz. Konstantyn zasiedlił także Ziemię 25 Ma tu miejsce kontaminacja kilku postaci. Konstancjusz I Chlorus był cesarzem rzymskim w latach 305-306; Konstantyn VII Porfirogeneta panował w Bizancjum w latach 913-959. 26 Miasto we wschodniej Tracji; tu prawdopodobnie doszło do kontaminacji z Konstantynopolem. 27 Chodzi o Golgotę. 28 Świadectwo najazdu wojsk ruskich księcia Światosława (971 r.), który przyczynił się do upadku I Carstwa. 29 Legenda o śmierci Piotra w Rzymie pozostaje żywa przez całe średniowiecze. Zapewne pod koniec życia car przeniósł się do monasteru pod Presławiem. 30 O pewnym Seleukosie wspomina pop Jeremiasz w Opowieści o drzewie krzyżowym. I. Dujčev wiąże to imię z bułgarskim carem Samuelem (976-1014). 31 Chodzi o Trację. 32 Słowiańska nazwa Sofii. 33 Widyń, miasto nad Dunajem w Bułgarii Północno-zachodniej.
Bułgarską ludźmi z ziem zachodnich; zbudował też na swoich ziemiach dziewięć miast nazwanych jego własnym imieniem. Tam, w cesarstwie, przebywał sześćdziesiąt dwa lata i zmarł. Po nim zaś powstał w Ziemi Bułgarskiej inny car, imieniem Symeon 34, i panował lat dwanaście, i zmarł. Po tym zaś nastąpił inny cesarz, imieniem Nikifor 35, i przejął Carstwo Bułgarskie. On to pokonał bezbożnego cesarza Maksymiana i jego wojsko. Pobudował [miasta] Motik, Murenec i Sjar, na Zachodzie Belgrad i Kostur, a nad Dunajem Nikopolis. Panował lat czterdzieści trzy, po czym zginął. Syn jego nazywał się Symeon Przemądry. Przejąwszy Carstwo Bułgarskie, był dla ludzi zły i niesprawiedliwy, i stracił Ziemię Bułgarską, Jerozolimską i Rzymską, dziedzictwo cesarza Konstantyna. Wtedy zakrzyknął lud do cara Symeona tymi słowy: O, gorze nam, bracia, od tego władcy. Symeon przeżył w swym carstwie cztery lata i zmarł. Po nim nastąpił cesarz z innego rodu, imieniem Bazyli 36. Wtedy to przypadł jego głowie wieniec bogobojnego i miłującego Chrystusa cesarza Konstantyna. Przyjął Bazyli cesarstwo i jako mąż dzielny obrócił w perzynę ziemie pogańskie. W dni Bazylego dobrobyt panował wśród ludzi. Przeżył w swym cesarstwie Bazyli lat trzydzieści, ni żony, ni grzechów nie mając, a państwo jego było błogosławione 37. W czasach cesarza Bazylego żyło trzech królewskich braci, synów wdowy prorokini: Mojżesz, Aron i Samuel 38. Żył też syn Samuela, imieniem Augustian 39, który przejął Carstwo Bułgarskie i Greckie, i panował lat trzydzieści siedem. Później powstał inny władca, wdowiec, i przyjąwszy carstwo, panował w nim trzy lata i zmarł. A potem nastąpił inny cesarz, imieniem Roman 40, z tego samego rodu, który posiadł Carstwo Bułgarskie. Zebrał swoje wojska i rozgniewawszy się na króla ze Wschodu, wyruszył morzem na Wschód, i tam pokonał dwóch władców, ale i wojsko swoje stracił. I powróciwszy ze Wschodu do miasta Presławia, przeżył Roman w swym cesarstwie dziewięć lat i zmarł. 34 Postać legendarna; wspomina go Opowieść Izajasza. 35 Nicefor II Fokas (963-969). 36 Bazyli II Bułgarobójca (976-1025). 37 Zdaniem I. Venedikova ma to świadczyć o lojalności autora Bułgarskiej kroniki apokryficznej do władzy bizantyńskiej. 38 Postaci historyczne: Samuel z rodu Komitopulów i jego bracia. 39 Zdaniem I. Dujčeva Alusijan. 40 Roman III Argyros (1028-1034).
Później nastąpił inny cesarz, syn sprawiedliwej Teodory 41, monarcha prawowierny i bogobojny. W Ziemi Bułgarskiej i Greckiej pobudował on wielkie monastery, a w cesarstwie jego panował dobrobyt. Ów władca sprawował rządy w cesarstwie swoim dwadzieścia trzy lata do swego końca. Później powstał inny car, imieniem Gagan, nazywany Delianem 42, wielkiej urody, i przyjął Carstwo Bułgarskie i Greckie. I zniszczył w Kumidzie dwa miasta, i pobudował w Ziemi Bułgarskiej trzy miasta: pierwsze Czerwen, drugie Nesebyr i trzecie Sztip, i panował lat dwadzieścia osiem, i został ścięty z ręki niewiernego na Owczym Polu. A potem nastąpił inny cesarz z Miasta Konstantyna, imieniem Arew 43, i zasiadł na tronie cesarza Konstantyna, i panował lat siedem do swej śmierci. А potem powstał inny car z południowych stron, imieniem Turgij 44. I weźmie [on] wieniec cesarza Konstantyna, i zawładnie całym Carstwem Bułgarskim i Greckim, i będzie panował do swego końca lat siedemnaście. A po nim znów nadejdą prześladowcy i kusiciele, nazywani Pieczyngami 45, niewierni i bezbożni, naruszający prawa. przeł. Małgorzata Skowronek 41 Prawdopodobnie Teodory Kosary, córki Samuela i żony księcia Zety Iwana Władymira. 42 Piotr Delian, przywódca powstania antybizantyńskiego (1040-1041). 43 Postać legendarna. 44 Postać legendarna. 45 Pierwsze najazdy Pieczyngów na południe od Dunaju miały miejsce w I poł. XI w.