PRACE ORYGINALNE Joanna WRÓBLEWSKA Marek KLOCEK Danuta CZARNECKA Ocena spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych wśród młodych kobiet i mężczyzn chorujących na nadciśnienie tętnicze Consumption of polyunsaturated fatty acids by young hypertensive adults I Klinika Kardiologii, Elektrokardiologii Interwencyjnej oraz Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Kierownik: Prof. dr hab. med. Danuta Czarnecka Dodatkowe słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze młodzi pacjenci wielonienasycone kwasy tłuszczowe zespół metaboliczny Additional key words: arterial hypertension young patients polyunsaturated fatty acids metabolic syndrome Adres do korespondencji: Dr hab. med. Marek Klocek I Klinika Kardiologii i Elektrokardiologii Interwencyjnej oraz Nadciśnienia Tętniczego Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński Ul. Kopernika 1, 31-1 Kraków Tel. 12 424 3 email: marek.klocek@wp.pl Wstęp: Prawidłowo zbilansowana dieta stanowi kluczowy element prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego oraz może wspomagać leczenie wielu jednostek chorobowych. Wyniki badań wskazują na korzystny wpływ produktów będących źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na obniżanie ciśnienia tętniczego krwi i poprawę profilu lipidowego. Cel: Ocena rodzaju i ści spożycia wybranych grup produktów żywnościowych, które stanowią źródło wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz grup produktów będących źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych przez młodych dorosłych chorujących na pierwotne nadciśnienie tętnicze. Określenie różnic w ści spożycia produktów zawierających kwasy wielonienasycone i nasycone w zależności od płci, wieku, wykształcenia, zamieszkania, wskaźnika BMI, czasu trwania choroby i liczby stosowanych leków przeciwnadciśnieniowych. Materiał i metody: Badaniem objęto osób chorujących na pierwotne nadciśnienie tętnicze, 6 mężczyzn i 4 kobiet, w wieku 33,4±6,6 lat, bez innych chorób współistniejących. Narzędzie badawcze stanowił autorski kwestionariusz, wypełniany samodzielnie przez badanych dotyczący wybranych grup produktów żywnościowych spożywanych w czasie ostatniego miesiąca. Spośród nich wybrano po produktów do koszyka korzystnych dla zdrowia i produktów do koszyka niekorzystnych dla zdrowia. Wyniki: Badani częściej sięgali po produkty bogate w nasycone kwasy tłuszczowe niż w kwasy wielonienasycone, zawierające kwasy omega-3, zwłaszcza mężczyźni. W diecie badanych osób dominowały produkty mięsne oraz nabiał. Najczęściej spożywanym produktem korzystnym dla zdrowia była oliwa z oliwek (42% badanych spożywało ją przynajmniej 1 raz w tygodniu). Osoby mieszkające w mieście częściej spożywały ryby oraz produkty roślinne ogółem niż mieszkający na wsi, ale spożywanie różnych gatunków ryb co najmniej 1 raz w Background: A properly balanced diet is a key factor in preventing the development of diet-related diseases and may assist the pharmacological treatment of many conditions. Some studies indicate on relationship between consumption of polyunsaturated fatty acids (PUFA) and positive health outcomes. Aim: to evaluate sources in diet and frequency of consumption of PUFA by young adults suffering from arterial hypertension and to identify differences in PUFA and saturated fatty acids intake de-pending on gender, age, education, BMI, history of hypertension, BP values and the number of an-tihypertensive drugs used. Material and methods: The study group consisted of hypertensive patients, 6 males and 4 females, aged 2 4 years (mean age 33.4±6.6 years), without concomitant diseases. Study tool constituted the self-reported questionnaire of food products intake, its frequency and intensity assessed during last one month period. The questionnaire involved groups of typical food products, which were also divided into 2 baskets: basket of healthy and basket of unhealthy products. Results: Patients more often consumed products containing saturated fatty acids than PUFA. In the study group dairy products and meat dominated the diet, especially in hypertensive men. Olive oil was the most popular healthy product consumed by patients (42% of responders). People living in the city ate more often fish and plant products than those from rural areas, but overall fish consump-tion was low only 6 to 12% of patients consumed omega-3 rich fish at least once a week. Regard-less of gender, place of living, education and other clinical factors our hypertensive patients choose more products from the unhealthy than healthy basket in the last month. Conclusions: Young people suffering from hypertension are characterized by unfavorable eating habits, especially low frequency of PUFA 382 J. Wróblewska i wsp.
tygodniu deklarowało tylko 6-12% badanych. Niezależnie od płci, miejsca zamieszkania, wykształcenia i innych ocenianych czynników klinicznych badani częściej spożywali w ostatnim miesiącu produkty z koszyka niekorzystnych dla zdrowia. Wnioski: Osoby młode chorujące na nadciśnienie tętnicze cechują niekorzystne nawyki żywieniowe. Konieczne są intensywne działania edukacyjne zwiększające wiedzę młodych chorych na nadciśnienie tętnicze na temat diety korzystnej dla zdrowia. containing products consumption. Intensive educational programs to increase knowledge of young hypertensives about diet beneficial for health are still required. Wstęp Pierwotne nadciśnienie tętnicze zaliczane jest do najpowszechniejszych chorób cywilizacyjnych i w wielu krajach stanowi najczęstszą przyczynę zgonów osób dorosłych. Częstość występowania nadciśnienia tętniczego zależy od warunków geograficznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych [1]. Z nadciśnieniem tętniczym współistnieje nadwaga lub otyłość, które dodatkowo pogarszają rokowanie. Racjonalne odżywianie odgrywa istotną rolę w zapobieganiu rozwojowi chorób układu krążenia i ich powikłań. W ostatnim czasie pojawia się coraz więcej sposobów żywienia, które mają na celu uzyskanie korzystnego oddziaływania na zdrowie. Podstawowe ich zasady opierają się na redukcji spożycia soli kuchennej, nasyconych kwasów tłuszczowych, cukru rafinowanego i węglowodanów prostych, co ma zapobiegać epidemii otyłości. Normy spożycia tłuszczów są związane z zapotrzebowaniem energetycznym organizmu, zatem zależą od wieku, płci, rodzaju aktywności fizycznej lub zawodowej oraz chorób współistniejących. W przypadku osób dorosłych tłuszcz powinien dostarczać nie mniej niż 2% i nie więcej niż 3% energii z diety [2]. Kładzie się przy tym nacisk na ograniczenie konsumpcji nasyconych kwasów tłuszczowych pochodzenia zwierzęcego, a zwiększenie podaży kwasów wielonienasyconych (polyunsaturated fatty acids PUFA) [3]. PUFA, należą do rodzin omega-6 i omega-3 i nie są bezpośrednio syntetyzowane w organizmie człowieka. Z tego powodu ich prekursorzy, kwas linolowy (LA) dla rodziny omega-6 i kwas alfa-linolenowy (ALA) dla rodziny omega-3 są nazywane niezbędnymi nienasyconymi kwasami tłuszczowymi (NNKT) i muszą być dostarczane z dietą ze względu na ich ważną rolę w procesach biochemicznych. Główne kwasy omega-3 (ω 3) to kwas dokozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA) oraz ALA, który jest pochodzenia roślinnego (występuje np. w oleju rzepakowym, oleju z orzechów włoskich, zielonych warzywach liściastych, migdałach). Źródłem tych długołańcuchowych NNKT są oleje pochodzenia roślinnego (np. rzepakowy, słonecznikowy, sojowy), w mniejszym stopniu zwierzęcego (masło). Kwasy ω 3 pełnią w organizmie wiele ważnych ról, jak utrzymanie płynności błon komórkowych, udział w funkcjonowaniu mózgu, hamowanie procesów zapalnych w komórkach, korzystny wpływ na układ krzepnięcia krwi (działanie przeciwzakrzepowe), czy działanie antyarytmiczne [4]. Przy znacznym niedoborze kwasów ω 3 w diecie przewagę w przemianach enzymatycznych mogą zdobywać szlaki metaboliczne wywodzące się z kwasów ω 6, prowadzące do powstania nadmiaru kwasu arachidonowego, z którego z kolei powstają eikozanoidy, mające działanie prozapalne i prozakrzepowe, oraz leukotrieny, odpowiadające za reakcje alergiczne [3]. Wykazano, że podawanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny ω 3 w ilości 1 g/dobę i więcej działa korzystnie w przypadku hipertriglicerydemii, zwiększonej krzepliwości krwi i podwyższonego ciśnienia tętniczego []. Badania wskazują także, że stosowanie diety zawierającej tłuste ryby, oleje rybne lub suplementy zawierające kwasy omega 3 i 6 w odpowiedniej proporcji (najlepiej 1:) przekłada się zmniejszenie zachorowalności na chorobę niedokrwienną serca, ryzyko nagłego zgonu oraz ryzyko udaru mózgu [6,]. Powyższe fakty, sugerują celowość wprowadzania zmian dietetycznych polegających na regularnym dostarczaniu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza z grupy omega-3 w formie naturalnej lub suplementacji u chorych leczonych z powodu przewlekłych chorób układu krążenia [8]. EPA i DHA w formie naturalnej znajdują się w tłuszczu ryb morskich (halibut, łosoś, makrela, śledź, tuńczyk, dorsz, szprot, sardynka), ostrygach, krewetkach, małżach, krabach lub w postaci niektórych suplementów diety (np. tran). Z kolei ALA, obecny w produktach roślinnych, takich jak orzechy, migdały, sezam, brokuły, awokado, oleje roślinne (lniany, rzepakowy), szpinak, chociaż niezbędny, odgrywa mniejszą rolę niż DHA i EPA w profilaktyce chorób układu krążenia. Obecnie polskie normy żywienia wskazują, że w diecie osób dorosłych w prewencji chorób sercowo-naczyniowych, spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych powinno być tak niskie, jak tylko możliwe przy założeniu, że dieta ma odpowiednią wartość odżywczą [2]. Produkty zawierające nasycone kwasy tłuszczowe powinny być zastąpione produktami zawierającymi wielonienansycone kwasy tłuszczowe, co wpływa na zmniejszenie ści chorób układu krążenia. Minimalna norma odpowiedniego spożycia kwasów ω 6 została ustalona na poziomie 4% dobowej energii z diety, a zalecane spożycie kwasów ω 3 powinno wynosić minimum,% całkowitej dostarczanej energii z diety, czyli około 2- mg EPA+DHA [2]. Naturalnym źródłem kwasów ω 3, które jednocześnie ma największe znaczenie zdrowotne jest tłuszcz ryb i zwierząt morskich, które należałoby spożywać 1-2 razy w tygodniu. Jednak ze względu na możliwe zanieczyszczenia metalami ciężkimi (rtęć), dioksynami i innymi substancjami toksycznymi za bezpieczne dla zdrowia uznaje się również spożywanie suplementów diety pochodzenia morskiego w dawce 1 do 3 g/dobę. Wykazano, że systematyczne spożywanie ryb zawierających kwasy ω 3 pochodzenia morskiego wpływa na redukcję ciśnienia tętniczego. U pacjentów z nadciśnieniem tętniczym oraz hipercholesterolemią, przy dawce 1 g/dobę PUFA można spodziewać się obniżenia ciśnienia skurczowego średnio o, mmhg, a rozkurczowego o,4 mmhg [9]. Większe dawki PUFA mogą dawać jeszcze lepszy efekt hipotensyjny. Mechanizm hipotensyjnego działania kwasów omega-3 związany jest ze zwiększeniem poziomu prostacykliny i czynników wazodilatacyjnych oraz hamowaniem syntezy TXA2 i PGE2 []. Dodatkowo, duże dawki EPA i DHA (> 2g/dobę) mogą obniżać stężenie trójglicerydów we krwi na czczo i po posiłku nawet o ok. 2-3%. Powyższe fakty są podstawą zaleceń dietetycznych dotyczących korzyści ze spożywania produktów żywnościowych zawierających PUFA, przede wszystkim tłustych ryb morskich oraz niektórych produktów roślinnych (np. oleje) przynajmniej raz w tygodniu w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego. Celem pracy było określenie rodzaju i ści produktów spożywanych przez badanych w czasie ostatniego miesiąca, określenie głównych źródeł wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie badanej grupy oraz różnic w ści spożycia produktów zawierających wielonienasycone kwasy tłuszczowe i nasycone kwasy tłuszczowe w zależności od płci, wieku, wykształcenia, zamieszkania, wskaźnika BMI, czasu trwania choroby oraz liczby stosowanych leków przeciwnadciśnieniowych. Materiał i metodyka Badanie miało charakter przekrojowy. Kwalifikowano do niego kolejnych pacjentów zgłaszających się do leczenia lub już leczonych z powodu nadciśnienia tętniczego w Poradni Nadciśnienia Tętniczego I Kliniki Kardiologii, Elektrokardiologii Interwencyjnej oraz Nadciśnienia Tętniczego, Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie (n=82) oraz pacjentów Szpitala Rejonowego im. dr Józefa Rostka w Raciborzu (n=18). Do badania włączano chorych, 6 mężczyzn i 4 kobiet, w wieku 18 4 lat z rozpoznanym co najmniej od 3 miesięcy pierwotnym nadciśnieniem tętniczym (definiowanym zgodnie z obowiązującą klasyfikacją nadciśnienia tętniczego wg Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego) [11], nie stosujących innych leków poza przeciwnadciśnieniowymi, którzy po zapoznaniu się Przegląd Lekarski 216 / 3 / 6 383
z celem pracy wyrazili zgodę na badanie kwestionariuszowe. Koniecznym warunkiem rekrutacji była możliwość samodzielnego przeczytania i wypełnienia zaplanowanego kwestionariusza. Zebrano dane dotyczące płci, wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, czas trwania choroby, liczby stosowanych leków przeciwnadciśnieniowych. Kryterium wykluczającym pacjentów z badania były: wiek > 46 lat lub < 18 lat, rozpoznane wtórne nadciśnienie tętnicze, obecność - poza pierwotnym nadciśnieniem tętniczym - innych chorób, takich jak cukrzyca, zaburzenia lipidowe wymagające farmakoterapii, przewlekła choroba nerek, choroba niedokrwienna serca, przewlekła niewydolność serca, zaburzenia i choroby endokrynologiczne oraz inne choroby i stany wymagające stosowania specjalnej diety. Pomiary ciśnienia tętniczego krwi wykonywane były podczas wizyty lekarskiej wg przyjętych zasad pomiaru w warunkach standartowych na aparacie OMRON M6. Za prawidłową kontrolę ciśnienia przyjęto wartości ciśnienia 139/89 mmhg, a za brak kontroli 14/9 mmhg. Pomiaru masy ciała dokonano także podczas tej wizyty lekarskiej na standaryzowanej wadze, podając wyniki wagi (w kg) z dokładnością do,1 kg, a wynik wzrostu (w cm) z zaokrągleniem do całości. Na podstawie uzyskanych wyników pomiaru wagi i wzrostu obliczono wskaźnik masy (ciała BMI) wg wzoru: BMI = waga ciała [kg] / wzrost [m 2 ] i dokonano następującej kategoryzacji wskaźnika masy ciała: BMI < 24,99 kg/m 2 prawidłowa masa ciała, BMI 2, 29,99 kg/m 2 nadwaga, BMI 3, kg/m 2 otyłość. Podstawową charakterystykę demograficzną i kliniczną badanych przedstawiono w tabeli I. Po wyrażeniu zgody na badanie pacjenci wypełniali przygotowany autorski Kwestionariusz spożycia wybranych produktów spożywczych (KSPS) w osobnym pokoju. Kwestionariusz ten zawierał dane o konsumpcji w czasie ostatniego miesiąca kategorii produktów: mięso, nabiał, ryby, owoce morza, oleje roślinne, innych produktów roślinne oraz wyroby cukiernicze. W skład każdej z wymienionych grup wchodziło po kilka wybranych produktów żywnościowych, łącznie 8 typowych produktów żywnościowych [aneks]. Ankietowani określali czy spożywali dany produkt w ostatnim miesiącu, a jeśli tak, z jaką ścią, którą określono na 6-stopniowej skali: wcale, spożywany 1-2 razy w miesiącu, spożywany 2-3 razy w miesiącu, spożywany 1-2 razy w tygodniu, spożywany 3-4 razy w tygodniu lub spożywany codziennie. W toku dalszych analiz wyodrębniono 3 kategorie ści spożycia określonych produktów żywnościowych w ostatnim miesiącu: - kategoria 1 wcale, nie spożywali danego produktu, - kategoria 2 spożywane (1-3 razy w miesiącu), - kategoria 3 spożywane (1- razy w tygodniu). Ponadto, spośród wszystkich produktów ocenianych przy pomocy KSPS wybrano po z nich do tzw. koszyka produktów korzystnych i do koszyka produktów Tabela I Charakterystyka demograficzna i kliniczna chorych na pierwotne nadciśnienie tętnicze. Demographic and clinical characteristics of patients with primary hypertension. niekorzystnych. Koszyk produktów niekorzystnych dla zdrowia składał się z produktów o wysokiej zawartości tłuszczów nasyconych, głównie pochodzenia zwierzęcego, natomiast koszyk produktów korzystnych dla zdrowia zawierał produktów o wysokiej zawartości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza omega-3. Do,,koszyka z produktami niekorzystnymi dla zdrowia zaliczono: wieprzowinę, parówki, masło, ser żółty, śmietanę, majonez, jaja, ciasta z bitą śmietaną, sernik i bułki maślane. Natomiast do,,koszyka z produktami korzystnymi dla zdrowia zaliczono: łososia, śledzia, makrelę, tuńczyka, olej rzepakowy, olej słonecznikowy, oliwę z oliwek, margarynę wzbogaconą w kwasy omega-3, migdały, orzechy włoskie i laskowe. Częstość spożycia ocenionych produktów żywnościowych (mięsa, nabiału, olejów roślinnych, owoców morza, ryb, wyrobów cukierniczych, produktów roślinnych) była analizowana z podziałem wg płci, wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, BMI, liczby stosowanych leków i uzyskanej kontroli ciśnienia tętniczego krwi. Analizy statystyczne Analizy statystyczne wykonano przy pomocy pakietu STATISTICA v PL (StatSoft Inc, Kraków, PL). Po dokonaniu oceny podstawowych parametrów rozkładu badanych cech, stosowano szeregi rozdzielcze dla zmiennych ilościowych i tabele liczebności dla zmiennych jakościowych. Dla zmiennych ciągłych określano wartość średnią oraz odchylenie standardowe (SD). Dla zmiennych jakościowych przedstawiono zestawienie bezwzględnej i odsetkowej liczby przypadków w stosunku do analizowanej grupy. Normalność rozkładu cech ilościowych badano testem chi-kwadrat testem Kołmogorowa-Smirnowa z poprawką Lillieforsa (dla zmiennych o liczebności < ). Do oceny różnic pomiędzy średnimi badanych cech stosowano test t-studenta dla prób N Minimum Maksimum Średnia ±SD Wiek (lat) 2, 4, 33,4 ± 6,6 Waga (kg) 44, 13, 8,9 ± 18,8 Wzrost (cm) 1,1 1,9 1, ±,1 BMI (kg/m 2 ) 1,4 4, 26,9 ±,2 Ilość leków przeciwnadciśnieniowych (n) 6, 2,3 ± 1,3 Czas trwania choroby (lat),2 19,, ± 4, Wartość ciśnienia skurczowego (mmhg) 6, 12, 13, ± 14,3 Wartość ciśnienia rozkurczowego (mmhg) 64, 1, 88,4 ± 11,2 Tabela II Odsetek osób z ciśnieniem kontrolowanym i niekontrolowanym z podziałem na płeć. The percentage of subjects with controlled and uncontrolled blood pressure by gender. Kontrolowane (<14/9 mmhg) Wartości ciśnienia tętniczego Niekontrolowane (>14/9 mmhg) N (%) N (%) Kobiety (n=4) 24 (6, ) 16 (4, ) Mężczyźni (n=6) 4 (6,4 )* 2 (33,3 ) Ogółem 64 (64, ) 36 (36,) P (mężczyźni vs kobiety),4 niezależnych. Do oceny różnic odsetkowych wykorzystano test procentów. Ponadto zastosowano nieparametryczny test istotności różnic U Manna-Whitneya. We wszystkich analizach za istotne przyjęto efekty, dla których wartość prawdopodobieństwa p była mniejsza od przyjętego poziomu istotności a=, (p<,). Wyniki Średnia wieku badanych wyniosła 33,4±6,6 lat i była podobna u mężczyzn i kobiet. 48% mężczyzn i kobiet miało wykształcenie wyższe, a 3% wykształcenie średnie. Analizując czas trwania nadciśnienia tętniczego stwierdzono, że 69% osób chorowało na pierwotne nadciśnienie tętnicze nie dłużej niż lat; 8% badanych mężczyzn i 8% kobiet mieszkało w mieście. Spośród badanych, u 38% BMI mieścił się w normie (31,% mężczyzn i 4,% kobiet, p=,), u 3% wskazywał na nadwagę (4% mężczyzn i 32,% kobiet, p=ns), a u 2% na otyłość (28,3% mężczyzn i 2,% kobiet, p=ns). Średnia masa ciała wyniosła 26,9±,2 kg/m 2. Badani mężczyźni, istotnie częściej niż kobiety osiągali kontrolę ciśnienia tętniczego krwi. Odsetek osób z kontrolą ciśnienia i jej brakiem z podziałem na płeć przedstawiono w tabeli II. Większość badanych (62%) stosowało 1 lub 2 leki przeciwnadciśnieniowe, pozostali 3 lub więcej. Nie stwierdzono różnic w liczbie i rodzaju stosowanych leków przeciwnadcisnieniowych między płciami. Spośród grup produktów żywnościowych ocenianych w KSPS badani spożywali (czyli 1 lub więcej razy w tygodniu): drób (88%), wieprzowinę (1%) oraz produkty nabiałowe: masło (2%), ser żółty (61%) i jaja (66%) (Ryc.1 i 2). Margaryna wzbogacona w kwasy omega-3 była spożywana przez 21% osób. Ser biały chudy był częściej spożywany niż ser biały tłusty. Znaczny odsetek badanych deklarował 384 J. Wróblewska i wsp.
spożycie śmietany i majonezu (Ryc. 2). Częste spożywanie olejów roślinnych w ostatnim miesiącu deklarowało od 31% (olej słonecznikowy) do 42% (oliwa z oliwek) badanych (Ryc. 3). Blisko % badanych podało, że w ostatnim miesiącu przynajmniej 1 raz spożywali ryby. Były to najczęściej łosoś, śledź, makrela lub tuńczyk. Jednak, spożycie wymienionych gatunków ryb co najmniej 1 raz w tygodniu dotyczyło tylko 6-12% respondentów (Ryc. 4). W ostatnim miesiącu owoce morza (krewetki, małże, kalmary) były spożywane najrzadziej ze wszystkich grup produktów (od -9% badanych). Analizując grupę wyrobów cukierniczych, stwierdzono że 23% ankietowanych spożywało częściej niż raz w tygodniu bułki maślane, a ponad % jadło w ostatnim tygodniu sernik lub inne ciasta. Najczęściej spożywanym produktem roślinnym będącym potencjalnym źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych były brokuły. Następnie uplasowały się orzechy włoskie, szpinak i migdały. Jednak częste (przynajmniej raz w tygodniu) spożycie tych produktów dotyczyło jedynie 8-16% badanych. Z kolei częste spożywanie nasion lnu, orzechów laskowych i pestek dyni deklarowało około 6-8% badanych (Ryc. ). Analiza ści spożycia ocenionych grup produktów żywnościowych (mięsa, nabiału, olejów roślinnych, owoców morza, ryb, wyrobów cukierniczych i produktów roślinnych) wg płci, wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, BMI, liczby stosowanych leków i uzyskanej wartości ciśnienia wykazała, że następujące zależności istotne statystycznie: 1. Mężczyźni częściej niż kobiety spożywali mięso, zwłaszcza wieprzowinę, wołowinę oraz parówki. 2.Osoby z nadwagą i otyłością częściej spożywały wieprzowinę, a ankietowani z prawidłową masą ciała częściej deklarowały spożycie drobiu niż osoby otyłe. 3. W grupie produktów nabiałowych istotne statystycznie okazało się jedynie spożycie sera żółtego, który był spożywany częściej przez mężczyzn niż kobiety. 4. Po podziale względem wieku istotne statystycznie okazało się spożycie margaryny zwykłej, która była częściej spożywana przez badanych do 3 roku życia.. Osoby z niekontrolowanym ciśnieniem tętniczym istotnie częściej spożywały śmietanę niż osoby z kontrolowanym ciśnieniem tętniczym. 6. Osoby z wykształceniem średnim i wyższym spożywały częściej oliwę z oliwek w porównaniu do osób z wykształceniem zawodowym.. Spożycie orzechów włoskich okazało się istotne statystycznie względem miejsca zamieszkania częściej były spożywane przez osoby z miasta. 8. Spośród wszystkich ocenianych produktów roślinnych, spożycie migdałów było częstsze wśród osób stosujących mniejszą liczbę leków hipotensyjnych. Z produktów,,korzystnych dla zdrowia najczęściej spożywana była oliwa z oliwek, następnie olej rzepakowy i słonecznikowy. Ogółem produkty,,korzystne dla zdrowia częściej niż 1 raz w tygodniu Częstość spożycia (w %) 9 8 6 4 3 2 3 1 4 29 wieprzowina wołowina drób parówki smalec Rycina 1 Spożycie mięsa w ostatnim miesiącu. The frequency of meat consumption in the last month. 12 88 Rycina 2 Częstość spożywania nabiału przez badanych w ostatnim miesiącu. The frequency of dairy products consumption in the last month. Częstość spożycia (w %) 9 8 6 4 3 2 14 26 3 31 olej rzepakowy olej słonecznikowy 3 1 olej lniany olej sojowy 42 24 22 42 oliwa z oliwek 8 9 oliwa z pestek winogron Rycina 3 Częstość spożywania olejów roślinnych w ostatnim miesiącu. The frequency of consumption of vegetable oils in the last month. Przegląd Lekarski 216 / 3 / 6 38
Częstość spożycia (w %) 9 8 6 4 3 2 łosoś 38 46 39 12 8 11 śledzie makrela sardela 38 28 16 2 3 6 sardynki pstrąg tuńczyk flądra 2 1 1 2 8 1 4 Rycina 4 Częstość spożywania ryb w ostatnim miesiącu. The frequency of fish consumption in the last month. Częstość spożycia (w %) 9 8 6 4 3 2 3 3 6 migdały nasiona lnu 6 tofu 18 4 pistacje 41 13 orzechy włoskie 26 21 orzechy laskowe 18 38 11 8 8 nasiona słonecznika pestki dyni szpinak 44 16 sola brokuły halibut Rycina Częstość spożywania wybranych produktów roślinnych w ostatnim miesiącu. The frequency of consumption of selected plant products in the last month. 16 dorsz 2 1 awokado sezam soja były spożywane przez 1,2% badanych. Z produktów niekorzystnych dla zdrowia najpowszechniej spożywane były: jaja, ser żółty, masło oraz wieprzowina. W ostatnim miesiącu produkty,,niekorzystne dla zdrowia spożywało częściej niż 1 raz w tygodniu 36,3% respondentów. Odsetek ten był istotnie wyższy niż odsetek osób deklarujących spożywanie produktów korzystnych dla zdrowia (p<,). Koszyk produktów niekorzystnych dla zdrowia był wybierany częściej niż koszyk produktów korzystnych dla zdrowia zarówno przez mężczyzn jak kobiety, przez osoby poniżej i powyżej 3 roku życia, mieszkające tak na wsi, jak i w mieście, a także przez wszystkich badanych niezależnie od wykształcenia, masy ciała, liczby stosowanych leków i stopnia kontroli ciśnienia tętniczego krwi. Wśród czynników różnicujących, produkty niekorzystne dla zdrowia były częściej spożywane przez mężczyzn niż kobiety (p=,2). Z kolei, pacjenci z nadciśnieniem tętniczym posiadający wykształcenie wyższe, częściej spożywali produkty korzystne dla zdrowia niż pacjenci z wykształceniem zawodowym (p=,). Również chorujący na nadciśnienie tętnicze krócej niż rok, częściej spożywali produkty korzystne dla zdrowia niż chorujący na nadciśnienie dłużej niż lat (p=,2). Jednak odsetek tych osób był niewielki. Dyskusja W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wzrosło znaczenie racjonalnego sposobu odżywiania się oraz dietetyki medycznej. Obecnie postępowanie dietetyczne stanowi ważny element procesu leczenia, wspomagając farmakoterapię wielu jednostek chorobowych, w tym nadciśnienia tętniczego. Szczególnie ważne jest zwrócenie uwagi na grupę młodych dorosłych chorujących na nadciśnienie tętnicze z uwagi na korzyści, jakie mogą osiągnąć dzięki odpowiednio wcześnie wdrożonym zmianom niekorzystnych nawyków żywieniowych, które polegają na wysokim spożyciu soli, tłuszczy nasyconych, węglowodanów, cholesterolu i tłustego nabiału. Dlatego badaniem objęto tę właśnie grupę wiekową chorujących na nadciśnienie tętnicze, wśród których większość miała wykształcenie wyższe (48%) lub średnie (3%). Skład grupy badanej nie odpowiada zatem składowi społeczeństwa polskiego pod względem wykształcenia. Wysoki odsetek osób z wykształceniem wyższym należy powiązać z młodym wiekiem ankietowanych oraz faktem zamieszkiwania w mieście. Mimo tego, nawyki żywieniowe w badanej grupie osób o potencjalnie lepszym dostępie do informacji z racji wykształcenia i zamieszkiwania w mieście były dalekie od zalecanych. W badaniu The Coronary Artery Risk Development In Young Adults (CARDIA) wśród młodych dorosłych oceniano spożycie produktów żywnościowych w aspekcie chorób układu krążenia, w tym wartości ciśnienia tętniczego krwi. W tym celu poszczególne produkty spożywcze jak nabiał, produkty roślinne, mięso, owoce, warzywa, produkty zbożowe sumowano na podstawie ści określanej w skali dziennego i tygodniowego spożycia. Średnie spożycie produktów spożywczych zostało zestawione z płcią, rasą, wiekiem, poziomem wykształcenia oraz dobowym spożyciem energii w obserwacji 1-letniej. Wykazano, że jakość spożywanej żywności była wyższa u osób lepiej wykształconych, którzy prowadzili zdrowszy styl życia i mieli większą wiedzę z zakresu racjonalnego żywienia [12]. W badaniu własnym również obserwowano zależność wykształcenia z częstszym wyborem niektórych produktów żywnościowych korzystnych dla zdrowia. Wyniki badania, które przeprowadził Krzysztoszek i wsp. wskazały na podobną zależność: częstszym spożywaniem produktów korzystnych dla zdrowia charakteryzowały się głównie kobiety, z wyższym wykształceniem oraz wyższym dochodem [13]. Jednak w niniejszym badaniu nawet w tej grupie osób wykształconych dominowały w codziennej diecie produkty z koszyka niekorzystnych dla zdrowia, a jak wykazano niedawno w badaniu EPIC-Potsdam spożywanie tłuszczów nasyconych, czerwonego mięsa, masła i sosów istotnie zwiększa ryzyko zachorowania na choroby przewlekłe, w tym choroby układu krążenia o obu płci [14]. W ostatnich latach rośnie zainteresowanie dietą śródziemnomorską, zwłaszcza wśród osób młodych, która polega na spożywaniu owoców, warzyw, orzechów, produktów zbożowych, oliwy z oliwek jako głównego źródła tłuszczu, a niskim spożyciu nasyconych kwasów tłuszczowych i produktów nabiałowych oraz umiarkowanym spożyciu ryb, drobiu i czerwonego wina [1]. Na szczególną uwagę zasługuje również dieta DASH, która została opracowana na potrzeby efektywnego obniżenia ciśnienia tętniczego krwi wśród osób chorujących na 386 J. Wróblewska i wsp.
nadciśnienie tętnicze. Główne komponenty diety DASH to owoce, warzywa, niskotłuszczowe produkty nabiałowe, zboża, nabiał, ryby, orzechy oraz w ograniczonych ilościach tłuszcze nasycone, czerwone mięso, słodycze, napoje słodzone. Dzięki temu dieta ta, zapewnia niski poziom tłuszczu ogółem, zwłaszcza tłuszczów nasyconych i cholesterolu, jednocześnie zapewniając wysoką podaż potasu, wapnia, magnezu, błonnika i białka. Wiele badań potwierdza korzyści związane ze stosowaniem diety DASH w obniżeniu ciśnienia tętniczego krwi, poprawie profilu lipidowego, zapobieganiu chorobom układu krążenia (niewydolności serca, chorobie niedokrwiennej serca) [16]. Kwasy tłuszczowe omega-3 charakteryzują się wielokierunkowym działaniem na organizm: wpływają korzystnie na gospodarkę lipidową, wykazują właściwości przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe, przeciwarytmiczne i hipotensyjne. Polska należy do krajów zagrożonych niedoborem kwasów tłuszczowych ω 3. W badaniu WOBASZ stwierdzono, że spożycie ryb w populacji polskiej jest niedostateczne. Przeciętna konsumpcja ryb wyniosła w grupie mężczyzn średnio 16 g (przy zalecanym spożyciu 3 g) i 1 g w grupie kobiet (zalecane 3 g). U mężczyzn i kobiet w województwie małopolskim dobowe spożycie ryb i przetworów rybnych było podobne do średniej krajowej, odpowiednio 16 g i 1 g. Natomiast udział ryb w konsumpcji produktów mięsnych ogółem był bardzo niski i w województwie małopolskim u mężczyzn wynosił %, a u kobiet 11% [1]. Suplementacja diety olejem rybim lub preparatami kwasów tłuszczowych ω 3 może częściowo zniwelować zagrożenia związane z niedostatecznym spożyciem ryb. W badaniu własnym potwierdzono, że spożycie ryb i produktów pochodzenia morskiego było bardzo niskie. Spożywanie ryb przynajmniej raz w tygodniu (głównie 3 rodzajów: łososia, śledzia lub makreli) deklarowało tylko około % badanych. Podobnie niski odsetek młodych chorych na nadciśnienie tętnicze wskazywał na spożywanie produktów roślinnych będących źródłem kwasów omega-3 i omega-6; przynajmniej raz w tygodniu brokuły, szpinak, orzechy i niektóre nasiona spożywało od 8-16% badanych. Z drugiej strony produkty,,niekorzystne dla zdrowia (jaja, masło, sery żółte i wieprzowinę) spożywało częściej niż 1 raz w tygodniu aż 36% respondentów. Należy też dodać, że jednocześnie obserwowano wysoki odsetek młodych chorych na nadciśnienie z nadwagą (3%) i otyłością (2%). A badani chorzy z nadwagą i otyłością częściej sięgali po wieprzowinę w porównaniu do chorych, których wskaźnik BMI mieścił się w normie. Z kolei drób był częściej spożywany przez respondentów z prawidłową masą ciała. Wyniki te są podobne do uzyskanych w innych badaniach [18,19] i jeszcze dobitniej ilustrują kumulację niekorzystnych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego obecną w tej stosunkowo młodej i jednocześnie dobrze wykształconej grupie chorych. Podobnie jak w badaniu WOBASZ [19], w niniejszej pracy stwierdzono, że mężczyźni w porównaniu do kobiet, rzadziej cechują się prawidłową masą ciała. Zaletą autorskiego,,kwestionariusza spożycia wybranych produktów spożywczych użytego w badaniu własnym jest jego krótka forma oraz skoncentrowanie na produktach, które stanowią źródło omawianych w niniejszej pracy wielonienasyconych kwasach tłuszczowych oraz niekorzystnych dla zdrowia kwasów nasyconych. Kwestionariusze oceniające ść spożycia, stanowią powszechne narzędzie badawcze do weryfikowania rodzaju spożycia różnych produktów żywnościowych w badaniach epidemiologicznych. Badania te pozwalają na poszukiwanie związków między określoną dietą a stanem zdrowia. Zaletą badań kwestionariuszowych jest ich niewielki koszt, łatwość użycia, możliwość przebadania dużych grup osób, krótki czas badania. Jednakże wyniki, jakie można uzyskać z badań kwestionariuszowych nie są wystarczające dla oceny zmian biochemicznych i klinicznych spowodowanych działaniem żywności [2]. Podsumowując wyniki niniejszej pracy, należy podkreślić fakt dominującego spożywania produktów określonych jako niekorzystne dla zdrowia przez wszystkich młodych dorosłych biorących udział w badaniu. Uzyskane wyniki świadczą o znacznym rozpowszechnieniu niekorzystnych nawyków żywieniowych wśród młodych chorych na nadciśnienie tętnicze, które mogą przyczynić się do rozwoju i/lub nasilenia otyłości, cukrzycy typu 2, zaburzeń lipidowych, a wreszcie rozwoju innych chorób układu sercowo-naczyniowego. Brak stosowania się do zasad racjonalnego żywienia, zwłaszcza w grupie osób chorujących na nadciśnienie tętnicze dłużej niż lat, którzy istotnie częściej spożywali produkty niekorzystne dla zdrowia w porównaniu do osób chorujących krócej niż rok, świadczyć może o niedostrzeganiu problemu i ciągle zbyt niskiej świadomości wpływu diety na stan zdrowia. W świetle przedstawionych badań innych autorów oraz wyników własnych, konieczne jest poszukiwanie sposobów skutecznej popularyzacji edukacji żywieniowej zwłaszcza u osób młodych obciążonych ryzykiem sercowo-naczyniowym oraz ciągłe upowszechnianie strategii dietetycznych dających pożądany efekt zdrowotny potwierdzony w badaniach naukowych. Pismiennictwo 1. Kearney PM, Whelton M, Reynolds K, Muntner P, Whelton PK, He J: Global burden of hypertension: analysis of worldwide data. Lancet 2; 36: 21-223. 2. Szponar L, Molska H, Ołtarzewski M: Tłuszcze [w:] Jarosz M (red.): Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa, 212, 44-8. 3. Marciniak- Łukasiak K: Rola i znaczenie kwasów tłuszczowych omega-3. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 211; 6: 24-3. 4. Mozaffarian D, Wu JH: Omega-3 fatty AIDS and cardiovascular disease: effect on risk fac-tors, molecular pathways, and clinical events. J Am Coll Cardiol. 211; 8: 24-26.. Kornacewicz-Jach Z, Przybycień K: Rola kwasów omega-3 w optymalizacji standardowej farmakoterapii w prewencji wtórnej choroby wieńcowej. Post Kardiol Interw. 29; : 99-. 6. Adkins Y, Kelley DS: Mechanisms underlying the cardioprotec tive effects of omega-3 poly-unsaturated fatty acids. J Nutr Biochem. 2; 21: 81-92.. Mori TA, Beilin LJ, Burke V, Morris J, Ritchie J: Interactions between dietary fat, fish, and fish oils and their effects on plate let function in men at risk of cardiovascular disease. Arteri-oscler Thromb Vasc Biol. 199; 1: 29-286. 8. Sicińska P, Pytel E, Kurowska J, Koter-Michałek M: Suplementacja kwasami omega w róż-nych chorobach. Postepy Hig Med Dośw. 21; 69: 838-82. 9. Stołyhwo-Szpajer M, Piękosz K, Bellwon J, Stołyhwo A, Rynkiewicz A: Wielonienasycone kwasy tłuszczowe i ich wpływ na czynniki ryzyka miażdżycy ze szczególnym uwzględnie-niem ciśnienia tętniczego. Nadciśn Tętn. 21; : 211-219.. Russell FD, Bürgin-Maunder CS: Distinguishing health benefits of eicosapentaenoic and do-cosahexaenoic acids. Marine Drugs 212; : 23-29. 11. Widecka K, Grodzicki T, Narkiewicz K, Tykarski A, Dziwura J: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym - 211 rok. Wytyczne Polskiego Towarzy stwa Nadciśnienia Tętniczego. Nadciśn Tętn. 211; 1: -82. 12. Steffen LM, Kroenke CH, Yu X, Pereira MA, Slattery ML. et al: Associations of plant food, dairy product, and meat intakes with 1-y incidence of elevated blood pressure in young black and white adults: the Coronary Artery Risk Development in Young Adults (CARDIA) study. Am J Clin Nutr. 2; 82: 1169 11. 13. Krzysztoszek J, Wierzejska E, Paczkowska A, Ratajczak P: Health-related behaviours and hypertension prevention in Poland. An environmental study. Arch Med Sci. 213; 2: 218-229. 14. Ruesten A, Feller S, Bergmann MM, Boeing H: Diet and risk of chronic diseases: results from the first 8 years of follow-up in the EPIC-Potsdam study. Eur J Clin Nutri. 213; 6: 412 419. 1. Parikh P, McDaniel MC, Ashen MD, Miller JI, Sorrentino M. et al: Diets and cardiovascular disease: an evidence-based assessment. JACC 2; 9: 139 138. 16. Blumenthal JA, Babyak MA, Hinderliter A, Watkins LL, Craighead L. et al: Effects of the DASH diet alone and in combination with exercise and weight loss on blood pressure and cardiovascular biomarkers in men and women with high blood pressure. Arch Intern Med. 2; 2: 126-13. 1. Sygnowska E, Waśkiewicz A, Głuszek J, Kwaśniewska M, Biela U. et al: Spożycie produk-tów spożywczych przez dorosłą populację Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiologia Polska 2; 63: 6(s4). 18. Buksińska-Lisik M, Lisik W, Zaleska T: Otyłość choroba interdyscyplinarna. Przegl Lek. 26; 1: 2-. 19. Biela U, Pająk A, Kaczmarczyk-Hałas K, Głuszek J, Tendera M. i wsp: Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 2 4 lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiologia Polska 2; 63: 6. 2. Hite AH: Food frequency questionnaires: small associations and large errors. Nutrition 213; 29: 92 926. Przegląd Lekarski 216 / 3 / 6 38