BL TK/15 Warszawa, 7 lipca 2016 r.

BL-112-265-TK/15 Warszawa, 7 lipca 2016 r. INFORMACJA PRAWNA O WYROKU TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO Z 22 WRZEŚNIA 2015 R. (SYGN. AKT P 37/14) DOTYCZĄCYM USTAWY Z DNIA 6 CZERWCA 1997 R. - KODEKS KARNY I. METRYKA ORZECZENIA Wyrok TK z 22 września 2015 r. (sygn. akt P 37/14) dotyczy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.). Jego sentencja została ogłoszona 2 października 2015 r. w Dz. U. poz. 1528, a pełna treść wraz z uzasadnieniem w OTK ZU Nr 8A, poz. 121. II. ROZSTRZYGNIĘCIE TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO 1. Treść sentencji TK orzekł, że art. 89 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pomija możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej w wypadku orzekania przez sąd o łączeniu warunkowo zawieszonej - na podstawie art. 343 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r. - kary pozbawienia wolności w wymiarze wyższym niż 2 lata z karą pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. 2. Stan faktyczny i prawny Kodeks karny (do 14 kwietnia 2016 r.) przewidywał, że jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa (art. 85 1). Proceduralnie wygląda to w ten sposób, że po orzeczeniu kar za poszczególne przestępstwa, sąd osobno orzekał w wyroku łącznym o karze łącznej. Kolejne przepisy rozdziału IX K.k. określają zasady wymierzania kary łącznej. ul. Wiejska 6, 00-902 Warszawa, tel. 22 694-93-38, fax 22 694-91-06, e-mail: Marek.Jarentowski@senat.gov.pl

- 2 - Zakwestionowany art. 89 1 przewidywał, że w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności albo grzywny z warunkowym zawieszeniem i bez warunkowego zawieszenia ich wykonania sąd może w wyroku łącznym warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jeżeli zachodzą przesłanki określone w art. 69. Ten ostatni przepis przewidywał, że sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat lub kary łagodniejszej (ograniczenie wolności, grzywna). Przepisy Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego przewidują jednak jeszcze inne niż art. 69 podstawy zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, także wymierzone w dłuższym wymiarze. Przepisy K.p.k. (art. 335) przewidują, że prokurator może dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o wydanie wyroku i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych w Kodeksie karnym za przypisany mu występek, bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte. Uzgodnienie może obejmować również poniesienie przez oskarżonego kosztów postępowania. W takim przypadku sąd mógł - na podstawie art. 343 K.p.k. - m.in. zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności, jeżeli jest ona nie wyższa niż 5 lat. Jednakże, zakwestionowany przepis art. 89 1 K.k. mówiący o karze łącznej nie odsyłał do art. 343 K.p.k., co oznaczało, że przy łączeniu kary zawieszonej, wydanej w takich okolicznościach, nie można było przy łączeniu kar jej zawiesić. W sprawie, na kanwie której sąd mający rozpoznać apelację od wyroku łącznego zadał pytanie prawne Trybunałowi, sprawca został skazany na rok pozbawienia wolności za kradzież. Wkrótce potem został skazany na karę 3 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres 6 lat próby za kradzież z włamaniem. Do zawieszenia kary pozbawienia wolności w drugim wyroku doszło w konsekwencji zastosowania w sprawie art. 335 ustawy ( ) - Kodeks postępowania karnego ( ) na skutek złożenia przez prokuratora uzgodnionego ze skazanym wniosku o wydanie wyroku bez przeprowadzania rozprawy, uzasadnionego faktem przyznania się przez niego do popełnienia zarzucanego mu czynu, złożeniem przez niego szczegółowych wyjaśnień oraz wyrażeniem zgody na zaproponowany przez prokuratora wymiar kary. Następnie jednak, [r]ozstrzygając wniosek skazanego o wydanie wyroku łącznego Sąd ( ) wymierzył mu karę łączną 3 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności (bez warunkowego zawieszenia tej kary). Mechanizm ten spowodował zatem, że najpierw sprawca przestępstwa, uświadamiając sobie swoją sytuację spowodowaną kolejnym przestępstwem i postępowaniem karnym z tego wynikającym,

- 3 - decyduje się na współpracę z prokuratorem; przepisy pozwalały bowiem w takiej sytuacji zawiesić wykonanie orzeczonej kary, o ile nie była ona wyższa niż 5 lat. Jednakże, gdy doszło do wydawania wyroku łącznego (łączącego karę roku pozbawienia wolności oraz 3 lat pozbawienia wolności w zawieszeniu), sąd - ku zaskoczeniu skazanego - nie mógł zawiesić wykonania kary, a w konsekwencji wydał karę 3,5 roku pozbawienia wolności (sąd zaliczył dotychczas odbyte okresy kar oraz okres rzeczywistego pozbawienia wolności). 3. Istota wyroku Problem konstytucyjny sprowadza się do tego, że zakwestionowany przepis nie dawał podstaw do zawieszenia kary łącznej, jeżeli jedna z podlegających łączeniu kar pozbawienia wolności została wymierzona w wymiarze przekraczającym 2 lata i równocześnie zawieszona na podstawie art. 343 k.p.k. w związku z pozytywnym rozpatrzeniem wniosku prokuratora o wydanie wyroku i orzeczeniem uzgodnionych z oskarżonym kar bez przeprowadzenia rozprawy złożonego na podstawie art. 335 1 k.p.k.. Negatywne skutki takiego rozwiązania dostrzegane były zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie. Wskazywano m.in., że na skutek wymierzenia kary łącznej na podstawie art. 89 1 k.k. dojść mogło do «zniweczenia» efektów, jakie sąd zakładał, wymierzając karę jednostkową z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na innych zasadach niż wynikające z art. 69 k.k.. Przepis art. 45 ust. 1 Konstytucji przewiduje, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. TK wskazał na konieczność zagwarantowania sądowi - w świetle wymogów art. 45 ust. 1 Konstytucji - swobody orzeczniczej przy podejmowaniu decyzji procesowych o pozbawieniu człowieka wolności. Łączenie kar na podstawie art. 89 1 k.k. prowadzić mogło - tak jak w sprawie zawisłej przed Sądem - do fizycznego pozbawienia wolności także w odniesieniu do kary, którą sąd rozstrzygający sprawę w ramach głównego postępowania warunkowo zawiesił na podstawie art. 343 k.p.k. Jeżeli zawieszona kara została orzeczona w wymiarze wyższym niż 2 lata, to sąd orzekający karę łączną nie mógł orzec, nawet na zasadzie wyjątku, że wykonanie kary łącznej pozbawienia wolności również powinno być warunkowo zawieszone. Skutkować to mogło, jak w sprawie zawisłej przed Sądem, że stosunkowo krótka kara bezwzględnego pozbawienia wolności po połączeniu z zawieszoną na podstawie art. 343 k.p.k. karą pozbawienia wolności w wymiarze kilku lat (maksymalnie 5 lat) przybierała postać łącznej kary bezwzględnego pozbawienia wolności w wymiarze kilku lat. W takiej

- 4 - sytuacji dochodziło do dolegliwego pozbawienia wolności o charakterze bezwzględnym bez merytorycznej decyzji sądu w tym zakresie. Orzeczenie o wyroku łącznym stawało się w istocie czynnością formalną. Kara pozbawienia wolności jest - ze względu na znacznie głębszą ingerencję w sferę wolności osobistej - konstytucyjnie inną rodzajowo karą niż kara pozbawienia wolności, której wykonanie jest warunkowo zawieszone. Dlatego sąd orzekający o karze łącznej powinien mieć możliwość merytorycznego zbadania, czy konieczne jest zastosowanie owej surowszej rodzajowo kary. Co oczywiste, sąd ten powinien mieć prawo orzec, że kara łączna powinna przybrać formę bezwzględną ze względu na to, że druga z podlegających łączeniu kar wymierzona została na zasadzie bezwzględnej. Ustawodawca powinien dopuścić jednak prawo sądu do podjęcia odmiennej decyzji. ( ) «[W]olność osobista wymaga, aby sąd, przy orzekaniu o jej realnym pozbawieniu, miał zapewniony zakres uznania (minimum kompetencji sądu)». Sąd karny, który orzeka o karze łącznej na podstawie art. 89 1 k.k. sprawuje wymiar sprawiedliwości. Orzeka bowiem o pozbawieniu jednej z najbardziej podstawowych wolności - wolności osobistej. Taka decyzja nie ma charakteru technicznego i tym samym sąd nie może być pozbawiony prawa do merytorycznej oceny zawisłej przed nim sprawy. Tymczasem zakwestionowany przepis do takiej sytuacji mógł właśnie prowadzić. Stanowiło to sprzeczną z art. 45 ust. 1 Konstytucji ingerencję ustawodawcy w niezależność sądu orzekającego o karze łącznej. III. TERMIN WYKONANIA ORZECZENIA TK nie odroczył terminu utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu. IV. WSKAZÓWKI DLA USTAWODAWCY WYRAŻONE PRZEZ TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY W UZASADNIENIU (POSTULATY DE LEGE FERENDA) TK zaznaczył, że wyrok rozstrzygnął wyłącznie o konstytucyjności art. 89 1 k.k. w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r.. Jednocześnie TK dostrzegł, że ustawa nowelizująca z 2015 r. niesie ze sobą kompleksowe zmiany w polskim prawie karnym, w tym polityki karania m.in. przez ograniczenie orzekania przez sądy kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Wyrok w niniejszej sprawie nie zawiera oceny wprowadzonych zmian. Nie należy więc wyciągać z niego wniosków co do konstytucyjności art. 89 k.k. w wersji obowiązującej od 1 lipca 2015 r. oraz innych nowych przepisów

- 5 - regulujących zasady wymierzania kary łącznej. Wyrok Trybunału nie pociąga za sobą konieczności dokonania zmian ustawowych. V. INFORMACJA O WYKONANIU ORZECZENIA PRZEZ INNY PODMIOT Na stronie http://ppiop.rcl.gov.pl status orzeczenia oznaczono jako Brak konieczności podjęcia prac legislacyjnych. VI. WYKONANIE ORZECZENIA W związku z powyższym wyrok nie wymaga wykonania. Opracował: Marek Jarentowski