Jacek Gurgul 76 Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III. Krajobrazy Toskanii Toskania region położony w środkowych Włoszech, posiadający na swym terytorium w części północnej tereny górskie, na wschodzie wybrzeże morskie oraz tereny wyżynne i nizinne na południu regionu. Na obszarze Toskanii dominują wzgórza i wyżyny 67% powierzchni, w 25% region pokryty jest górami, a jedynie 8% zajmują niziny. Według definicji Słownika Języka Polskiego krajobraz jest przestrzenią powierzchni Ziemi widzianą z pewnego punktu (Szymczak 1988). Z uwagi na ukształtowanie powierzchni, w Toskanii występuje wiele typów krajobrazu począwszy od górskiego, wyżynnego poprzez nizinny, morski do antropogenicznego krajobraz miast i miasteczek. Krajobraz toskański można określić jako bel paesaggio (piękny krajobraz), który może być nazywany również jako storico (historyczny). Do jego utworzenia przyczyniło się wiele elementów, wśród których wymienić można: przeważnie pagórkowate ukształtowanie powierzchni, mieszaną strukturę upraw rolniczych, rozwiązania wodno-rolne oraz sieć osadniczą (Telleschi 1992). Krajobraz pagórków i wyżyn znajduje się w środkowej i południowo-zachodniej części regionu, które szczególnie w obszarze miejscowości Montalcino - Pienza Montepulciano tworzą jedyny w swoim rodzaju, niezapomniany pejzaż. Pośród pagórków wiją się kręte drogi, które prowadzą do malowniczych, położonych na wzgórzach miejscowości. Urok tego obszaru polega na harmonijnym połączeniu roślinności porastającej wzgórza i upraw prowadzonych przez nielicznych w tym rejonie Toskanii mieszkańców. Typowa jest tu pofalowana powierzchnia terenu, często pokryta łanami zbóż, spomiędzy których widać nieliczne domy gospodarskie z białego kamienia kryte czerwoną dachówką. Budownictwo wiejskie w Toskanii obfituje w liczne przykłady budowli o znacznym walorze architektonicznym, szczególnie w okolicach Florencji i Sieny (Telleschi 1992). Szpalery cyprysów otaczające okoliczne domy nadają otoczeniu dodatkowego uroku. Pośród winnic, zbóż oraz sadów oliwnych gdzieniegdzie pojawiają się przepiękne, niewielkie kamienne kościoły z dzwonnicą wznoszącą się obok budynku kościoła.
W Toskanii człowiek nie przeciwstawił formom krajobrazu naturalnego agresywnych form krajobrazu antropogenicznego. Obydwie tworzą harmonijną całość. Domy z najczęściej używanego budulca białego kamienia wapiennego harmonizują z oplatającymi je winoroślami oraz przylegającymi poletkami warzyw, winnicami i sadami oliwkowymi. Porośnięte roślinnością pagórkowate tereny wykorzystywane są również jako pastwiska dla licznie wypasanych tutaj owiec. To właśnie w tej części Toskanii, w krajobrazie rozległych pagórków, pojawiają się stada owiec, które z odległości wyglądają jak przesuwając się co kilka minut białe plamy. Częstokroć zachodzi konflikt pomiędzy możliwością wypasania dużej ilości zwierząt a wydajnością roślinności. Pozbawiony przez dłuższy czas teren podlega erozji, głównie wypłukiwaniu, co jest zagrożeniem dla gleb. Problem omawiany jest podczas wielu dyskusji naukowych, jednak zakorzeniona od końca drugiej wojny światowej tradycja wypasania wygrywa. Wart zaznaczenia jest fakt, że południowa Toskania jest słabo zaludniona, na skutek powojennego odpływu rolniczej ludności do bardziej rozwiniętych stref regionu. Wiele jest opuszczonych domów, które zachowują swój pierwotny kształt, z uwagi na upływ czasu oraz brak renowacji. Często domy te są wykorzystywane przez rolników przystosowujących je do agroturystyki. Lekko pofalowane wyżynne tereny wykorzystywane są, nierzadko, jako pola golfowe. Sport ten prawie w idealny sposób harmonizuje z naturą. Pagórkowate krajobrazy Toskanii przyciągają swoim pięknem koronowane głowy państw oraz sławne postacie świata artystycznego. Letnie rezydencje posiadają tu premierzy oraz piosenkarze. Piękno wzgórz toskańskich przyciąga również filmowców z całego świata. W plenerach południowej części Toskanii kręcono światowej sławy filmy jak: Angielski pacjent, Gladiator czy La vita è bella ( Życie jest piękne ). Południowa Toskania oprócz flory typowej dla tej szerokości geograficznej, posiada również tereny pozbawione roślinności, które podlegają erozji eolicznej i wodnej. Noszą nazwę Crete Senesi, z uwagi na występowanie w rejonie Sieny. W południowej części Toskanii oprócz piękna krajobrazów 77
naturalnych, szczególnie malowniczy charakter posiadają miasta i miasteczka, które osadzone są na wzgórzach. We wczesnym średniowieczu pełniły rolę warowni. Dzisiaj są to w większości niewielkie skupiska domów z kamienia przylegające jeden do drugiego. Pomiędzy nimi przeplatają się wąskie, brukowane uliczki. Miasteczka te pełnią dziś także funkcję turystyczną. Są wtopione w naturalny krajobraz środowiska przyrodniczego południowej Toskanii. Częstym elementem otaczającym średniowieczne miasta są mury z wbudowanymi bramami o czynnych wciąż zasuwach. Po wejściu za mury często ma się wrażenie przeniesienia w czasie, powrotu do średniowiecza. Wąskie uliczki, ceglane, sczerniałe ze starości mury, kostka brukowa oraz inne elementy infrastruktury sprawiają wrażenie podróży w czasie. O tereźniejszości przypominają jedynie reklamy sklepików z owocami, restauracji i kafejek internetowych. Przemysł, który rozwinął się wokół miast, znajduje się poniżej wzgórz i wzniesień, na których rozwijały się dawniej miasta. Strefy przemysłowe, tak odizolowane od części historycznej, są częściowo ukryte u podnóży tych wzniesień. Dzięki temu, znajdują się one poza strefą turystyczno-rezydencjalną miasta. Nie zakłóca to panoramy miasta i rozciągającego się poza nim krajobrazu, który można podziwiać często z najwyższych budowli miejskich. Miasta Toskanii to również krajobraz antropogeniczny związany z licznymi, bardzo hucznie obchodzonymi świętami. Nie sposób oczywiście pominąć krajobrazu Sieny, która na wiele miesięcy zmienia swoje oblicze pod wpływem Palio gonitwy koni w samym sercu miasta. Gonitwa toczy się dwa razy do roku, 2 lipca i 16 sierpnia (Belford 1999). Miasto wygląda bardzo malowniczo na kilka miesięcy przed pierwszą gonitwą: na ulicach spotkać można maszerujących werblistów i żonglerów należących do wydzielonych historycznie grup, na które dzieli się Siena (wł. contrada). Ćwiczenia tego typu odbywają się przez cały rok. Kilka dni przed samą gonitwą miasto zamienia się w jadalnie z suto zastawionymi stołami na wieczorne posiłki danej grupy. Stoły ustawiane są bezpośrednio na wąskich uliczkach Sieny. Główny plac miasta pokrywany jest warstwą specjalnego rodzaju ziemi (wł. terricio), która imituje naturalny hipodrom. Miast jest przystrajane flagami i sztandarami. Opisując krajobraz miast Toskanii należy stwierdzić, że są one nie tylko przykładem wyjątkowej architektury, ale mają równocześnie 78
unikatowy urok związany zachowanymi układami ulic i budynków z epoki średniowiecza. Taka jest Siena, a w części Florencja. Z mniejszych miast i miasteczek, niemal wszystkie posiadają wąskie, brukowane uliczki prowadzące pod górę lub w dół, budynki z czerwonej cegły, przyczernionej upływającymi stuleciami oraz główne place. Wokół znajdują się mury obronne z wbudowanymi fortezami, wieżami lub basztami. Na południu prowincji Sieny na horyzoncie rysuje się potężne wzniesienie sięgające wysokości Babiej Góry w Polsce Monte Amiata o wysokości 1738 m n.p.m. Góra ta jest nieczynnym wulkanem. Otaczające ją wzniesienia osiągają wysokości 800-1100 m n.p.m. Krajobraz naturalny jest tutaj bardziej surowy, bardziej dziki w porównaniu z innymi południowymi terenami regionu. Przeważają zalesione i niezamieszkane obszary, pozbawione prawie całkowicie elementów wytworzonych przez człowieka. Jest to mniej malownicza część Toskanii niż opisane tereny na południe od Sieny. Prawie cały obszar Toskanii, szczególnie część południowowschodnia charakteryzuje się wysokim gradientem geotermalnym, Ciekawostką południowej Toskanii jest obszar wykorzystania energii geotermalnej wokół pierwszej na świecie elektrowni geotermalnej w miejscowości Larderello. Widok tej elektrowni wyłaniającej się spośród kolejnych wzgórz jest niecodzienny dla pozbawionej przemysłu tej części Toskanii. Wznoszą się tu dwa szerokie kominy oraz rozchodzące się rurociągi prowadzące energię cieplną. Patrząc z sąsiedniego wzgórza na położoną w dolinie elektrownię można odnieść wrażenie, że nie wkomponowuje się ona do otaczającego krajobrazu. Na południowym wschodzie Toskanii wyżyny przechodzą w równinę Maremmy. Do początków XX w. był to teren zabagniony, jednak po osuszeniu tereny te zajęte są przez grunty orne, sady, pastwiska. Na obszarze Maremmy oraz na pobliskich terenach znajdują się pozostałości po osadach etruskich z okresu przed I w. n.e. Po miastach etruskich, takich jak Roselle czy Vetulonia pozostały dziś jedynie malownicze wykopaliska. Wraz z najazdem Rzymian ludy etruskie zostały podbite. Tereny wokół Grosseto są pełne ruin i grobowców etruskich (Camaiati 1991). 79
Na zachodzie regionu znajdują się typowe dla wybrzeży włoskich pasma sosny zwyczajnej, która oddziela pas wody od lądu stanowiąc naturalną osłonę piaszczystych plaż. Ciągną się one aż do północnych krańców regionu Toskanii. W pasie wybrzeża pojawia się też charakterystyczna dla basenu Morza Śródziemnego roślinność macchia mediterranea (makia śródziemnomorska). Środkowo-północna część Toskanii, w pasie pomiędzy Florencją a Pistoją, na odcinku ponad 10 kilometrów, zdominowana jest przez szkółki roślin doniczkowych, ogrodowych, sadzonek oraz kwiatów. Jadąc drogą z Florencji do Pizy, po obydwu stronach widzimy niekończące się pola, na których rzędami ustawione są gotowe do kupienia rośliny. Uderzająca jest tu skala, na jaką rozwinęła się ta nietypowa działalność, przez co zmienił się krajobraz na długim odcinku drogi. Północna Toskania to typowo górski krajobraz Apenin. Góry te, stanowiące granicę regionu, pomimo, że osiągają wysokości sięgające 2000 m n.p.m. zachowują roślinność w ciągu całego roku. Amplitudy temperatur nie są wysokie, a w zimie brak jest na niższych wysokościach temperatur ujemnych. Dzięki szacie roślinnej Apeniny toskańskie posiadają malowniczy wygląd. W północno-zachodniej części Apeninów znajduje się wiele kamieniołomów i kopalń marmuru, słynnych zwłaszcza z okolic miejscowości Carrara. Tamtejszy marmur, uznawany przez architektów na całym świecie, określany jest jako karraryjski. Najsławniejszy, biały marmur, znajduje się od wielu już wieków w budynkach całego świata. Tradycja jego wydobycia sięga jeszcze III w. n.e.. Długi okres wydobycia spowodował, że po usunięciu skał ludność, w celach transportowych, budowała mosty i wiadukty. Dziś są one nieodłącznym, zabytkowym elementem krajobrazu tamtejszych okolic. Okolice północno-zachodnich krańców Toskanii to także inne elementy krajobrazu antropogenicznego, który jednak nie związany jest z definitywnym przekształcaniem środowiska przyrodniczego. Mowa o najsławniejszym karnawale w Toskanii organizowanym w Viareggio. W tym okresie miasto zamienia się w wielkie święto z korowodami i pochodami ciągnącymi jego ulicami. Okoliczne miejscowości nadmorskie są dobrym miejscem dla karnawałowej zabawy. 80
Na terytorium Toskanii znajduje się 27 uzdrowisk oraz wiele niezagospodarowanych wypływów wód termalnych. Daje to pokaźną sieć uzdrowisk, które wpisane są w krajobraz miast i miejscowości Toskanii. Region posiada kurorty uzdrowiskowe należące do najważniejszych Włoszech, jak na północy Montecatini Terme, a na południu Chianciano Terme. Toskania jest regionem, na którym historia pozostawiła wiele śladów w postaci malowniczych opactw, z rozległymi parkami, obszarami pozostającymi ich własnością (Ryc. 1). W nazwach wielu miejscowości zachowany został człon opactwo jak: Abbadia S. Salvatore, Abbazia di M. Oliveto Maggiore czy miejsce otoczone kultem św. Franciszka z Asyżu Sanktuarium della Verna znajdujące się w górach, w lasach Parku Narodowego Monte Falterona Campinia e delle Foreste Casentinesi (Garrapa 1980). W Toskanii znajdują się kościoły lub ich ruiny na stałe wtopione w krajobraz, jak ruiny eremu i opactwa San Galgano, położone na równinie, pośród łanów zbóż i traw. Ryc. 1. Krajobrazy i atrakcje Toskanii Źródło: opracowanie własne 81
Toskania posiada również krajobrazy związane z wybrzeżem morskim, w tym z jej wyspami Archipelagiem Toskańskim liczącym 7 wysp. Są one oddalone od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów od wybrzeża. Największa z nich Elba jest trzecią co do wielkości wyspą kraju. Jej historia związana jest z jedną z najbarwniejszych postaci w historii Europy. Na wyspie tej, przez rok, przebywał Napoleon Bonaparte zesłany w 1814 roku. Pozostałe wyspy są małe, niektóre nie posiadają dróg. Oblewają je krystalicznie czyste wody Morza Tyrreńskiego. Wyspy połączone są z lądem Toskanii licznymi połączeniami promowymi. Krajobrazy Toskanii są również zasługą prowadzonej w regionie ochrony przyrody. Na terenie Toskanii znajdują się parki narodowe i regionalne oraz rezerwaty przyrody, które chronią nie tylko pojedyncze gatunki fauny i flory, ale również całe zespoły naturalne, czego przykładem jest Park Narodowy Archipelagu Toskańskiego. Krajobrazy naturalne stref chronionych są bardzo różne, w zależności od typu elementu przyrody, który jest w nich chroniony. Są to tereny bagienne, jak w przypadku parku Miglirino, San Rossore, Massaciuccoli, czy Parco della Maremma w jego części, po górskie krajobrazy w Parco delle Alpi Apuane. Literatura: Belford R., 1999, Włochy, część środkowa, Pascal, Bielsko-Biała. Camaiati R. (red.), 1991, La privincia di Grosseto verso un turismo DOC, Camera di Commercio, Industria, Artigianato, Agricoltura, Grosseto. Garrapa R., 1980, Il turismo montano in Toscana, Istituto Geografico Militare, Firenze, 687-694. Szymczak M. (red.), 1988, Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa. Telleschi A., 1992, Turismo verde e spazio rurale in Toscana, ETS Editrice, Pisa, 75-110. 82