Xawery Dunikowski. Dzieła w zbiorach wawelskich. Prezentowana od 16 VIII do 16 IX 2001 r. Xawery Dunikowski Urodził się w r. 1875 w Krakowie przy ul. Floriańskiej 21; około 1887 przeprowadził się z rodzicami do Warszawy. W latach 1896-1903 studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u Alfreda Dauna i Konstantego Laszczki; Portret Henryka Szczyglińskiego przyniósł mu złoty medal (1898/1899). W latach 1904-1910 był profesorem rzeźby w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. W r. 1908 został członkiem Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" (w 1912 wybrany prezesem). Od 1910 rzeźbiarz przebywał w Krakowie, pracując nad kompozycją figuralną do portalu kościoła jezuickiego p.w. Serca Jezusa przy ul. Kopernika. W r. 1914 wyjechał do Francji. W styczniu 1920 prof. Adolf Szyszko-Bohusz - rektor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych - zawiadomił rzeźbiarza, że mianowano go profesorem rzeźby tej uczelni; artysta przyjął propozycję. 18 marca 1920 Dunikowski podarował do zbiorów wawelskich 24 rzeźby z wczesnego okresu twórczości; podczas II wojny światowej zaginęły: Madonna, dwie grupy tworzące Adorację Chrystusa (w skali 1:1) i dwa zmniejszone modele; Zwiastowanie, Macierzyństwo oraz trzy portrety męskie. W latach 1925-1928 pracował nad cyklem Głowy wawelskie do stropu sali Poselskiej. W r. 1940 artysta został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie przebywał aż do wyzwolenia. Po wojnie stworzył m.in. głowy z cyklu Panteon polski (Panteon kultury polskiej), kontynuował także działalność pedagogiczną. Od 1955 przebywał w Warszawie, gdzie zmarł w 1964. Przygotowana przez Zamek Królewski na Wawelu wystawa ma na celu ukazanie związków, jakie łączyły tego znakomitego rzeźbiarza z Krakowem i Wawelem. Dunikowski był związany w okresie młodzieńczym ze sławnym krakowskim kabaretem "Zielony Balonik"; w latach międzywojennych brał żywy udział w życiu kulturalnym miasta, stał się jedną z bardziej znanych osobistości Krakowa i bohaterem wielu krążących po mieście anegdot. Prezentowane na wystawie dzieła są częścią przedwojennej wawelskiej kolekcji, w której skład wchodziły 24 rzeźby z wczesnego okresu twórczości, ofiarowane przez artystę 18 marca 1920 r. Inwentarz zbiorów artystycznych Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu z r. 1932 wymienia - oprócz tu eksponowanych - następujące prace: Madonnę, dwie grupy tworzące Adorację Chrystusa naturalnej wielkości i dwa modele w zmniejszonej skali, Zwiastowanie, Macierzyństwo oraz 3 głowy męskie. Na Wawelu znajdował się również wspaniały zespół Głów wawelskich, liczący 12 rzeźb w drewnie i około 16 w gipsie. Na podstawie wspomnianego Inwentarza zbiorów artystycznych opracowany został katalog dzieł zachowanych oraz zaginionych (wyjątkiem są dwa późniejsze nabytki - Bolesław Śmiały i Głowa Adolfa Szyszko-Bohusza). Ekspozycja została podzielona na cztery części: OKRES SYMBOLICZNY, W KRĘGU JEZUITÓW, PORTRETY, GŁOWY WAWELSKIE, wzajemnie się dopełniające i przenikające. Symboliczne treści Fatum, Kobiet brzemiennych czy Ewy I, znalazły ukoronowanie w pełnej dramatyzmu i niepokoju kompozycji do portalu kościoła oo. Jezuitów, a portrety z okresu młodzieńczego mają kontynuację w Głowach wawelskich.
I. OKRES SYMBOLICZNY Fatum, Ewa I, Kobiety brzemienne I, II, III i IV, zainspirowane filozofią Stanisława Przybyszewskiego, w symboliczny sposób ukazujące tajemnicę bytu oraz istotę macierzyństwa, są wynikiem głębokich przemyśleń artysty, jego pełnej pesymizmu refleksji nad człowieczeństwem i kruchością ludzkiej egzystencji. Kazimierz Wyka uznał Kobiety brzemienne za "główne dzieło rzeźby polskiej"; tego samego zdania był Mieczysław Wallis: "Gdybym miał wskazać szczytowe osiągnięcia secesji polskiej, wymieniłbym witraże franciszkańskie i ozdobniki graficzne Wyspiańskiego, witraż ze św. św. Katarzyną i Barbarą Mehoffera, Kobiety brzemienne Dunikowskiego, pomnik Chopina Szymanowskiego". Kobiety brzemienne II i III powróciły na Wawel w r. 1999; uszkodzone w niewyjaśnionych okolicznościach, po raz ostatni były eksponowane w dobrym stanie na dwóch wystawach monograficznych Dunikowskiego w latach 1948-1949. Prezentowanym rzeźbom towarzyszą zdjęcia ukazujące zaginione prace Dunikowskiego, znajdujące się przed II wojną światową w zbiorach wawelskich.
II. W KRĘGU JEZUITÓW 1 grudnia 1910 w Warszawie Dunikowski podpisał umowę dotyczącą wykonania rzeźb do portalu kościoła jezuickiego p.w. Serca Jezusa przy ul. Kopernika w Krakowie, wznoszonego przez architekta Franciszka Mączyńskiego. Artysta stworzył symboliczną kompozycję Adoracja Chrystusa, złożoną z centralnej postaci Zbawiciela oraz grup bocznych - Mnisi i Rodzina. Przed II wojną światową w zbiorach wawelskich znajdowały się gipsowe odlewy obu grup w skali 1:1, dwa zmniejszone modele oraz - jedyne zachowane - studium do postaci Chrystusa. Oprócz tej rzeźby wystawiony jest również Portret Franciszka Mączyńskiego, powstały podczas prac nad kompozycją. Uzupełnienie stanowią zdjęcia archiwalne ukazujące zaginione rzeźby Mnisi i Rodzina oraz zrealizowaną dekorację portalu kościoła.
III. PORTRETY Dunikowski był znakomitym portrecistą, świadczą o tym eksponowane w tej części wystawy wizerunki osób współczesnych Dunikowskiemu i postaci historycznych, łączące w sobie świetną charakterystykę psychologiczną portretowanych z nowoczesną formą, będącą wynikiem długich poszukiwań artystycznych rzeźbiarza. Galerię otwiera portret malarza Henryka Szczyglińskiego (1881-1944), towarzyszą mu podobizny: aktora Kazimierza Kamińskiego (1865-1928), działacza niepodległościowego Witolda Jodko-Narkiewicza (1854-1924) oraz aktora Ludwika Solskiego (1855-1954). W symboliczny sposób zamykają pokaz wizerunki: Dantego Alighieri (1265-1321) i Fryderyka Chopina (1810-1849), stanowiąc przejście do ostatniej części wystawy.
IV. GŁOWY WAWELSKIE Sala Poselska - zwana również Pod Głowami - to jedna z sal zamku królewskiego; jej strop zdobiły 194 głowy autorstwa Sebastiana Tauerbacha i współpracowników wykonane około r. 1540. Losy rzeźb były złożone, do naszych czasów zachowało się jedynie 30 głów. Po ich odzyskaniu w latach dwudziestych w. XX, podjęto decyzję o uzupełnieniu brakujących rzeźb w rekonstruowanym wówczas stropie. Z inicjatywy prof. Adolfa Szyszko-Bohusza, stojącego na czele Kierownictwa Odnowienia Zamku, zlecono na początku r. 1925 najwybitniejszemu polskiemu rzeźbiarzowi, profesorowi Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Xaweremu Dunikowskiemu wykonanie zespołu głów. Umieszczenie współcześnie wykonanych rzeźb obok oryginalnych renesansowych napotkało na silny opór ze strony konserwatorów. Ostatecznie pod koniec r. 1928 zadecydowano, że w stropie pozostaną jedynie te drugie. Rzeźbiarz nie zrealizował całości ambitnego zamierzenia, powstało zaledwie kilkanaście głów w drewnie i około 70 w gipsie, jednak wybitne pod względem artystycznym dzieło zapewniło Dunikowskiemu zaszczytne miejsce w sztuce polskiej.
W skład cyklu wchodzą portrety wielu wybitnych postaci, przede wszystkim tłumaczki i znawczyni literatury włoskiej Zofii Jachimeckiej, prezydenta Krakowa Karola Rollego, wiceprezydenta Krakowa Witolda Ostrowskiego, autoportret samego Dunikowskiego, a także tzw. głowy wizyjne, przede wszystkim wieszcza Adama Mickiewicza, króla Polski Bolesława Śmiałego, króla Polski i Francji Henryka Walezego oraz przedstawienia kobiet i mężczyzn stylizowane na renesansowe. Za podsumowanie rozważań dotyczących tak wybitnego dzieła, jakim są bez wątpienia Głowy wawelskie, może posłużyć opinia wybitnego krytyka sztuki Jana Kleczyńskiego: "Głowy wawelskie - to są portrety, których bym nie nazwał stylizowanymi, ale przeniesionymi w wiek XVI-ty, czy XV-ty. Są to po prostu mówiąc arcydzieła. Są żywe, tak wymowne i tak dalece z owych czasów, że można by je uznać za głowy zrobione przez nieznanego wielkiego mistrza renesansu".