Skrócona wersja Skali postaw wobec pieni dzy (SPP-25). Dobór pozycji i walidacja narz dzia

Psychologia Spo eczna 2013 tom 8 4 (27) 459 478 ISSN 1896-1800 Skrócona wersja Skali postaw wobec pieni dzy (SPP-25). Dobór pozycji i walidacja narz dzia Agata G siorowska Szko a Wy sza Psychologii Spo ecznej, Wydzia Zamiejscowy we Wroc awiu Skala SPP jest oryginalnym polskim narz dziem do oceny poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych aspektów postaw wobec pieni dzy. Ze wzgl du na jego znaczn d ugo, w niniejszym artykule zaproponowano skrócon wersj skali SPP-25, do której pozycje dobrano na podstawie analizy adunków czynnikowych i wspó czynników dyskryminacji pozycji oryginalnej skali, opieraj c si na danych uzyskanych od du ej grupy osób doros ych (N = 1447). Analiza trafno ci wewn trznej przeprowadzona na próbach reprezentatywnych dla spo ecze stwa polskiego na podstawie kon rmacyjnej analizy czynnikowej potwierdzi a stabilno struktury nowej skali. Porównanie pe nej i skróconej wersji skali wykaza o podobie stwo ich charakterystyk psychometrycznych, a tak e ocen rzetelno ci i trafno ci zewn trznej. Wykorzystanie postaw wobec pieni dzy mierzonych za pomoc skali skróconej jako moderatora w badaniu eksperymentalnym da o tak e lepsze rezultaty ni przy u yciu skali pe nej. Uzyskane wyniki pozwalaj na stwierdzenie, e skrócona wersja Skali postaw wobec pieni dzy dobrze oddaje ró nice indywidualne w tym zakresie i mo e by z powodzeniem wykorzystywana w dalszych badaniach nad zachowaniami ekonomicznymi i spo ecznymi. S owa kluczowe: postawy wobec pieni dzy, struktura skali, walidacja skali POSTAWY WOBEC PIENI DZY Jakkolwiek wszyscy ludzie w zachodniej cywilizacji pos uguj si pieni dzmi, s one dobrze znane i na wiele sposobów bliskie, to jednak trudno je dok adnie zde - niowa zarówno w rozumieniu potocznym, jak i w pracach naukowych. Pieni dze we wspó czesnym wiecie spe niaj nie tylko funkcj rodka wymiany, jak zak adaj to ekonomi ci, dla wielu ludzi bowiem ich warto psychologiczna czy emocjonalna znacznie przekracza warto ekonomiczn. Jedn z najbardziej interesuj cych koncepcji dotycz cych wielo ci znacze pieni dzy jest teoria narz dzia i narkotyku (ang. money as a tool, money as a drug), zaproponowana przez Lea i Webleya (2006). Dwoisto natury pieni dzy, ich instrumentalny Agata G siorowska, Katedra Psychologii Ekonomicznej, Szko a Wy sza Psychologii Spo ecznej, Wydzia Zamiejscowy we Wroc- awiu, ul. Ostrowskiego 30b, 53-238 Wroc aw, e-mail: agasiorowska@swps.edu.pl. Praca naukowa nansowana ze rodków bud etowych na nauk w latach 2011 2013 jako projekt badawczy nr N N106 289 039. i symboliczny charakter potwierdzaj analizy dotycz ce pochodzenia pieni dzy (Einzig, 1948), rozwa ania Belka i Wallendorf (1990) dotycz ce pieni dzy jako obiektu ze sfery sacrum i profanum, a tak e badania nad postawami ludzi wobec pieni dzy, prowadzone zarówno za granic (np. Furnham, 1984; Tang, 1992; Yamauchi, Templer, 1982), jak i w Polsce (G siorowska, 2013a; W sowicz- -Kiry o, 2008a). Z bada tych wynika, e pieni dze nie s konstruktem uniwersalnym, jak zak adaj to ekonomi ci, lecz ich odbiór i traktowanie zale zarówno od czynników sytuacyjnych, takich jak ród o pochodzenia czy forma, jak i od ró nic indywidualnych. Jedni ludzie obawiaj si sytuacji podejmowania decyzji nansowych, podczas gdy inni czuj, e pieni dze daj im si i kontrol nad wiatem, jedni rozs dnie nimi zarz dzaj, a inni wydaj je spontanicznie. Co najwa niejsze jednak, ludzie osi gaj za pomoc pieni dzy znacznie bardziej z o one cele ni tylko dokonanie zakupu, jak na przyk ad osi gni cie odpowiedniego statusu spo ecznego czy zapewnienie sobie poczucia bezpiecze stwa (Zale kiewicz, 2011). 459 Copyright 2013 Psychologia Spo eczna

460 AGATA G SIOROWSKA Jak pisz Furnham i Argyle (1998), w psychologii ekonomicznej postawy wobec pieni dzy s traktowane jako istotne zmienne wp ywaj ce na ludzkie zachowania. Wiele z przeprowadzonych do tej pory bada wykaza o mi dzy innymi wp yw postaw wobec pieni dzy na postrzeganie w asnej zamo no ci i satysfakcj z osi ganego dochodu (G siorowska, 2008b, 2010, 2012a; Tang, Chen, 2008; Tang i in., 2006; Wilhelm, Varcoe, Hübner- -Fridrich, 1993), efektywno wykonywanej pracy, wysi ek podejmowany w celu zdobycia pieni dzy (Lim, Teo, Loo, 2003), podejmowanie decyzji ekonomicznych, w tym oszcz dzanie, zaci ganie kredytów i zad u anie si (Furnham, 1999; Furhnam, Argyle, 1998; Hayhoe i in., 2012; W sowicz-kiry o, 2008a), styl robienia zakupów (G siorowska, 2012b; Hanley, Wilhelm, 1992; Roberts, Jones, 2001), pomaganie innym (Tang i in., 2007), czy te podejmowanie dzia a nieetycznych czy nawet niezgodnych z prawem (Tang, Chen, Sutarso, 2008, 2012; Tang, Chiu, 2003). Zainteresowanie badaniami postaw wobec pieni dzy zdecydowanie wzros o w ci gu ostatnich kilkunastu lat, co prze o y o si na konieczno stworzenia trafnych i rzetelnych narz dzi do ich pomiaru. W literaturze przedmiotu istnieje co najmniej kilka kwestionariuszy mierz cych opisywany konstrukt, niestety nie s one wolne od wad. Szczególnie problematyczne wydaje si u ywanie skróconych skal do pomiaru postaw wobec pieni dzy, których autorzy nie podaj przes anek, na podstawie których dobierali poszczególne wymiary czy pozycje testowe do nowych wersji skal. Z tego powodu niniejszy artyku ma na celu zaprezentowanie skróconej wersji polskiej metody do pomiaru postaw wobec pieni dzy na tle innych metod wykorzystywanych do takiego celu. W dalszej cz ci pracy dokonano przegl du najcz ciej wykorzystywanych skal postaw wobec pieni dzy zarówno polsko-, jak i angloj zycznych, a nast pnie zaproponowano skrócon wersj Skali postaw wobec pieni dzy (SPP; G siorowska, 2013a). W pierwszym kroku zaprezentowano wyniki analizy kon rmacyjnej i analizy mocy dyskryminacyjnej oraz opisano sposób wyboru pozycji testowych do nowej wersji skali. Zwery kowano tak e trafno wewn trzn skali w oparciu o kon rmacyjn analiz czynnikow z wykorzystaniem danych z nowych bada. Nast pnie porównano skal oryginaln i skrócon pod wzgl dem ich parametrów psychometrycznych, a w szczególno ci miar rzetelno ci oraz trafno ci zewn trznej i wewn trznej. W ostatnim kroku przedstawiono wyniki eksperymentu, w którym symboliczne i instrumentalne postawy wobec pieni dzy mierzone dwoma wersjami skali zosta y wykorzystane jako moderator. POMIAR POSTAW WOBEC PIENI DZY W ci gu ostatnich trzydziestu lat podejmowano liczne próby, które mia y na celu wskazanie sposobów pomiaru postaw wobec pieni dzy czy te innych subiektywnych konstruktów zwi zanych z pieni dzmi. W cz ci bada pomiar subiektywnej warto ci pieni dzy by dokonywany poprzez szacowanie subiektywnej u yteczno ci pieni dza lub jego u yteczno ci kra cowej, w takim znaczeniu, jak to wynika z np. teorii perspektywy czy teorii ekonomicznych (np. Brandstätter, Brandstätter, 1996). W innych badaniach pojawi y si skale stworzone w zasadzie tylko na ich potrzeby, bez oparcia na teorii dotycz cej psychologii pieni dzy, o nieznanych parametrach psychometrycznych (np. Prince, 1993; Rubinstein, 1981; Wernimont, Fitz patrick, 1972). W wi kszo ci bada wykorzystywane s jednak skale stosowane w powtarzalny sposób, dok adniej zwery kowane, o znanych parametrach psychometrycznych, cho niewolne od wad. Do grupy tej nale przede wszystkim trzy najbardziej rozpowszechnione angloj zyczne metody do badania postaw wobec pieni dzy Money Attitude Scale (MAS) Yamauchi i Templera (1982), Money Beliefs and Behaviour Scale (MBBS) Furnhama (1984) i Money Ethic Scale (MES) Tanga (1992), funkcjonuj ca ostatnio jako The Love of Money Scale, LOMS (Luna-Arocas, Tang, 2004; Tang, 2007; Tang, Chiu, 2003) czy Money Intelligence Scale, MI (Tang, Sutarso, 2012), a tak e narz dzia skonstruowane w warunkach polskich skala Ja i pieni dze (JiP) autorstwa W sowicz-kiry o (2008a, 2008b, 2010, 2013; W sowicz-kiry o i Wi niewska, 2005; W sowicz-kiry o, Samson, Podsiad y, Strza ka, Stasiuk, 2007; Marczak, W sowicz-kiry o, 2012) oraz b d ca przedmiotem niniejszej pracy Skala postaw wobec pieni dzy SPP (G siorowska, 2007, 2008a, 2008b, 2010, 2012a, 2012b, 2013a; G siorowska, Czerw, 2010; G siorowska, He ka, 2012). We wszystkich wspomnianych skalach wymiary postaw wobec pieni dzy by y de niowane empirycznie, jako wyniki eksploracyjnych analiz czynnikowych, a struktura wi kszo ci z nich w niewielkim stopniu by a poparta wynikami analiz kon rmacyjnych. Dodatkowo, w przypadku narz dzi angloj zycznych informacje o ich trafno ci i rzetelno ci s mocno ograniczone, a w literaturze mo na spotka si z wieloma wersjami tej samej skali, ró ni cymi si zarówno je li chodzi o liczb czynników, jak i liczb pozycji nawet u ywanymi przez tego samego autora. Na przyk ad autorzy skali MAS opieraj si na jej pi cioczynnikowej strukturze (Yamauchi, Templer, 1982), ale w pó niejszych badaniach pojawiaj si struktury trzyczynnikowe (Gresham, Fontenot, 1989), czteroczynnikowe (Andersen, Camp, Kiss, Wakita, Weyeneth,

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 461 1993; Burgess, 2005; Medina, Saegert, Gresham, 1996) i pi cioczynnikowe (Roberts, Sepulveda, 1999a, 1999b), do których w czano tak e te pozycje, które Yamauchi i Templer (1982) usun li ze swojej skali. Podobnie skala MBBS zosta a u yta w kilkunastu badaniach w wielu kontekstach kulturowych (np. Hanley, Wilhelm, 1992; Wilhelm i in., 1993; Yang, Lester, 2002) i nie we wszystkich badaniach zosta a zreplikowana jej oryginalna struktura, a badacze nie zawsze wykorzystywali oryginaln pul pozycji (pe na pula: Furnham, Argyle, 1998). Narz dziem do pomiaru postaw wobec pieni dzy, które pojawia si w najwi kszej liczbie angloj zycznych publikacji, jest skala MES Tanga (1992) wraz z jej pó niejszymi mody kacjami. Pierwsza praca Tanga dotycz ca postaw wobec pieni dzy (1992) prezentuje skal sze- cioczynnikow, jednak autor do szybko opublikowa skrócon wersj skali MES, sk adaj ca si z dwunastu pozycji zgrupowanych w trzech nieskorelowanych wymiarach, których czny wynik mia by interpretowany jako aprobata dla etycznego znaczenia pieni dzy (Tang, 1995, s. 812). Skrócona wersja tego narz dzia by a pó niej przez Tanga i jego wspó pracowników mody kowana w celu jak najwi kszej redukcji liczby pozycji, tak e w niektórych badaniach pos ugiwano si skal opart na sze ciu pozycjach zgrupowanych w trzy czynniki (Tang, Furnham, Davis, 2002; Tang, Kim, 1999; Tang, Kim, Tang, 2002). Równolegle z pracami nad skracaniem skali MES pracowano nad jej rozbudowywaniem, co doprowadzi o do powstania Skali mi o ci do pieni dzy (The Love of Money Scale, LOMS). Pocz tkowo skala LOMS sk ada a si z 15 pozycji zgrupowanych w pi czynników (Tang, Luna-Arocas, Whiteside, 1997, 2003), jednak w pó niejszych publikacjach pod t sam nazw pojawiaj si jej bardzo zró nicowane wersje. Dok adniej mówi c, w trzynastu badaniach opublikowanych przez Tanga i jego wspó pracowników w latach 2003 2011 wykorzystano a siedem wersji skali LOMS, obejmuj cych od jednego do sze ciu czynników, opieraj cych si na innych stwierdzeniach. W adnej z tych prac autorzy nie wskazuj jednak, dlaczego u yli do bada akurat tej, a nie innej wersji skali LOMS, i w jaki sposób wybierali wymiary czy pozycje u yte do ich pomiaru. Z tego powodu mo na si obawia, e cho w badaniach tych jest u ywana skala o nazwie LOMS, za ka dym razem jest mierzony nieco inny konstrukt. Jakkolwiek wi c skale do pomiaru postaw wobec pieni dzy skonstruowane przez Tanga s narz dziami najcz ciej u ywanymi do pomiaru tego konstruktu, to procedury ich skracania czy te dobierania wymiarów do bada budz wiele zastrze e, podobnych do tych, na które wskazuj Kossowska i jej wspó pracownicy w kontek cie skracania Skali poznawczego domkni cia (Kossowska, Hanusz, Trejtowicz, 2012). Sko ro bowiem autorzy nie podaj, które pozycje s wybierane do bada i jakie s kryteria takiego wyboru, taka arbitralna selekcja pozycji nie pozwala na porównywanie wyników mi dzy próbami i utrudnia replikowanie bada. Co wi cej, nie wiadomo, czy wybierane pozycje s reprezentatywne dla wymiarów, które maj mierzy, a wymiary dla ca ej skali, a wi c czy ró ne wersje skali LOMS trafnie mierz wyja niany konstrukt. Podobny problem mo na zaobserwowa w przypadku skali Ja i pieni dze Gra yny W sowicz-kiry o (2008a). Najcz ciej publikowana wersja tej skali, nazywana przez autork wersj B, sk ada si z 70 pozycji zgrupowanych w sze wymiarów postaw wobec pieni dzy (W sowicz- -Kiry o, 2008a). Jednak w niektórych publikacjach autorka pisze o wersji B, pos uguj c si pi cioma (Wasowicz- Kiry o, 2008b, 2010) lub czterema wymiarami (W sowicz-kiry o i in., 2007). Ostatnio pojawi a si tak e in for macja o wersji C skali JiP, sk adaj cej si z 37 pozycji mierz cych pi wymiarów postaw wobec pieni dzy (Marczak, W sowicz-kiry o, 2012). Dodatkowo, jak podaje W sowicz-kiry o (2008a), skala Ja i pieni dze zosta- a wykorzystana w prawie czterdziestu badaniach, które potwierdzi y jej rzetelno i trafno. Tu równie mo na mie zarzuty podobne, jak w przypadku skali LOMS: skoro autorka nie podaje, które pozycje i na podstawie jakich kryteriów zosta y wybrane do poszczególnych wersji skali, trudno porównywa i replikowa wyniki jej bada. Dopiero w swojej przegl dowej ksi ce z 2013 roku o postawach wobec pieni dzy Gra yna W sowicz-kiry o wyja ni a, w jaki sposób dobierane by y pozycje do poszczególnych wersji skali JaP, i szczegó owo zaprezentowa a w a ciwo ci psychometryczne ostatecznej wersji skali, JaP E-15 sk adaj cej si z trzech wymiarów postaw wobec pieni dzy: przyjemno ci, kontroli i rodka (W sowicz- Kiry o, 2013). Bez w tpienia jednak skal Ja i pieni dze nale y traktowa obecnie jako narz dzie dobrze dostosowane do polskich warunków kulturowych i trafny punkt odniesienia do oceny innych skal postaw wobec pieni dzy. SKALA POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP) Oryginalna wersja skali SPP do pomiaru postaw wobec pieni dzy powsta a w latach 2003 2004, niezale nie od opisanej wcze niej skali Ja i pieni dze. Przy jej budowie opierano si na za o eniu, e postawy wobec pieni dzy to ogó wzgl dnie trwa ych dyspozycji do oceniania pieni dzy i emocjonalnego reagowania na nie oraz towarzysz cych im wzgl dnie trwa ych przekona o naturze i w asno ciach pieni dzy oraz wzgl dnie trwa ych dyspozycji do okre lonego rodzaju zachowania zwi zanego z pieni dzmi (G siorowska, 2008a, s. 48). Na podstawie

462 AGATA G SIOROWSKA niniejszej de nicji za o ono, e postawy wobec pieni dzy sk adaj si z komponentu emocjonalnego, behawioralnego i poznawczego, aby w nast pnym kroku na podstawie analizy literatury i struktury istniej cych skal zde niowa zestaw prawdopodobnych czynników, które nale y wzi pod uwag przy generowaniu pozycji. W ramach komponentu afektywnego by o to ocenianie pieni dzy jako dobrych lub jako z ych oraz niepokój, podejrzliwo, l k w sytuacjach zwi zanych z pieni dzmi; w ramach komponentu poznawczego: traktowanie pieni dzy jako ród a w adzy, si y i presti u, ostro no i konserwatyzm nansowy, stosunek do zad u ania si i do po yczania od innych, determinizm w stosunku do w asnej i cudzej sytuacji nansowej; natomiast w ramach komponentu behawioralnego: kontrola nansowa, planowanie i oszcz dzanie, wykorzystywanie okazji nansowych i ch robienia dobrych interesów, wysi ek nastawiony na zdobywanie pieni dzy oraz preferowane formy pieni dza (gotówka versus pieni dz plastikowy ). W toku konstruowania skali wykorzystano eksploracyjn i kon rmacyjn analiz czynnikow przeprowadzon na zró nicowanych próbach (G siorowska, 2008a, 2013a). Skala w pe nej wersji sk ada si z 58 pozycji testowych, ocenianych przez badanych na pi ciostopniowej skali Likerta, zgrupowanych w siedem wymiarów postaw wobec pieni dzy. Ka dy z tych wymiarów obrazuje odr bne aspekty zwi zane z postrzeganiem pieni dza czy te preferowaniem okre lonych sytuacji z nim zwi zanych. Warto podkre li, e aden wymiar rozpatrywany w izolacji od pozosta ych nie stanowi samodzielnej postawy wobec pieni dzy, natomiast dopiero pro l rozpi ty na poszczególnych wymiarach mo e by rozpatrywany jako taka w a nie postawa (G siorowska, 2008a, 2012a; G siorowska, Czerw, 2010). W dalszej cz ci tego artyku u zosta y opisane wyniki analiz, które pozwoli y na wyró nienie czterech pro li postaw wobec pieni dzy. Wymiar kontrola nansowa odnosi si zarówno do tera niejszych, jak i przysz ych decyzji nansowych podejmowanych przez cz owieka. Osoba osi gaj ca wysokie wyniki na tym wymiarze jest ostro na i rozwa na, je li chodzi o decyzje nansowe, oszcz dna, nastawiona na planowanie, kontrolowanie i bud etowanie. Mo na powiedzie, e osoba taka przejawia konserwatywn postaw w zarz dzaniu pieni dzmi. Osi gaj c niskie wyniki, mimo to nie przywi zuje wagi do kontrolowania stanu swoich nansów, woli raczej wydawa pieni dze ni je oszcz dza (G siorowska, 2013a). Wysokie wyniki osi gane w drugim wymiarze, nazwanym w adza p yn ca z pieni dzy, oznaczaj, e osoba uznaje pieni dze za narz dzie wywierania wra enia czy wp ywu na innych, narz dzie kontroli, w adzy i wywo ywania szacunku oraz najlepsz miar sukcesu. Osoby takie uwa aj, e pieni dze maj moc rozwi zywania wszelkich problemów, s jedynym zasobem godnym zaufania i e w zasadzie wszystko mo na za nie kupi (G siorowska, 2013a). Trzeci czynnik skali SPP, niepokój o nanse, oznacza niezdecydowanie, podejrzliwo, l k i w tpliwo ci w sytuacjach zwi zanych z pieni dzmi. Wysokie wyniki uzyskiwane w tym wymiarze wskazuj tak e na l k o obecn i przysz sytuacj, pragnienie bezpiecze stwa nansowego i ci g obaw, e pieni dzy zabraknie lub e nie ma ich wystarczaj co du o (G siorowska, 2013a). Wymiar czwarty, awersja wobec zobowi za nansowych, nie ma odpowiedników w dotychczas istniej cych skalach do pomiaru postaw wobec pieni dzy. Wymiar ten odnosi si do niech ci do zaci gania zobowi za nansowych czy to wobec znajomych, czy instytucji nansowych, je li natomiast osoba jest zmuszona do podj cia takich zobowi za, chce si z nich wywi zywa w terminie. Dodatkowo, postawa taka jest przez badanych osi gaj cych wysokie wyniki na wymiarze awersji uznawana za rozwa n i rozs dn. Uwa aj oni bowiem, e nale y polega tylko na w asnych rodkach i nie by zale nymi od innych ludzi (G siorowska, 2013a). Wymiar pi ty, apanie okazji, tre ciowo jest do zbli- ony do wymiaru wykorzystywanie okazji ze zmody - kowanej wersji skali MAS (Roberts, Sepulveda, 1999a, 1999b). Wysokie wyniki osi gane przez respondenta oznaczaj jego tendencj do dostrzegania i wykorzystywania wyj tkowych okazji zwi zanych z pieni dzmi, szczególnie w kontek cie mo liwo ci ich zarobienia (G siorowska, 2013a). Wymiar szósty, ród o z a, jest zbli ony znaczeniowo do wymiaru z o w skali MES Tanga (1992, 1995). Respondent osi gaj cy wysokie wyniki na tym wymiarze uwa a pieni dze za co bezu ytecznego, niepotrzebnego i zniewalaj cego, ród o i przyczyn z a w codziennym yciu, a osoby przywi zuj ce wag do pieni dzy za godne pogardy. Bez w tpienia wymiar ten jest silnie wysycony emocjonalnie i chodzi tu o pieni dze jako obiekt wywo uj cy emocje negatywne (G siorowska, 2013a). Ostatni czynnik, nazwany preferowanie gotówki, równie nie ma odpowiedników w tradycyjnych skalach do pomiaru postaw wobec pieni dzy. Wysoki wynik na tym wymiarze oznacza, e osoba preferuje p ynne, ywe formy pieni dza, np. woli gotówk ni czeki czy karty kredytowe, sk ania si ku trzymaniu pieni dzy w domu, a nie w banku czy jakichkolwiek innych instytucjach - nansowych. Podobnie jak awersja do zobowi za nansowych, wymiar ten ma silnie behawioralny charakter (G siorowska, 2013a).

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 463 Skala SPP w wersji 58-itemowej stanowi narz dzie badawcze skonstruowane zgodnie ze standardami dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice (Hornowska, 2007) o zadowalaj cej rzetelno ci i zwery kowanej trafno ci zewn trznej (G siorowska, 2008a, 2013a). Skala ta w ci gu ostatnich o miu lat zosta a wykorzystana w kilkudziesi ciu badaniach prowadzonych przez ró nych badaczy w ró nych laboratoriach. Skala ta jest jednak do d uga, st d potrzeba jej skrócenia. W tym celu wykorzystano dane zebrane na du ej, heterogenicznej próbie osób doros ych o zró nicowanym wieku (N = 1447). Analiza zwi zków mi dzy pozycjami w oparciu o analiz kon r- macyjn i analiz dyskryminacji pozwoli a na wybór pozycji najlepiej reprezentuj cych poszczególne wymiary postaw wobec pieni dzy. W nast pnym kroku dokonano porównania skali oryginalnej i skróconej, w szczególno- ci w zakresie miar rzetelno ci i trafno ci zewn trznej i wewn trznej. Zwery kowano tak e trafno wewn trzn skali na podstawie kon rmacyjnej analizy czynnikowej z wykorzystaniem danych z nowych bada, przeprowadzonych na próbach reprezentatywnych dla spo ecze stwa polskiego. PROCEDURA SKRACANIA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY Osoby badane W latach 2003 2010 zosta y zebrane dane od N = 5998 badanych (w tym 3316 kobiet) w ramach 37 ró nych projektów badawczych, w których wykorzystywano skal SPP. Poniewa jednak wiek osób badanych, jakkolwiek zró nicowany (18 83 lata), wskazywa na znaczn nadreprezentacj osób m odych (M = 27,168; SD = 9,251; mediana 24, dominanta 21, osoby w wieku 20 24 stanowi y 53% wszystkich badanych), procedur skracania skali oparto na próbie wylosowanej bez zwracania ze zbioru wszystkich zebranych danych. Losowanie oparte by o na kwotach zde niowanych ze wzgl du na wiek i p e osób badanych, tak aby ostateczna struktura próby pod wzgl dem tych dwóch kryteriów jak najlepiej odzwierciedla a struktur wiekow ludno ci Polski wed ug stanu z 30 grudnia 2009 roku. Struktur demogra czn ostatecznej próby (N = 1447), która stanowi a ród o danych do skracania skali SPP, a tak e struktury wszystkich innych prób, na których zebrano dane wykorzystane w niniejszej pracy, przedstawiono w tabeli 1. Wyniki W pierwszym kroku zbudowano model pomiarowy (kon rmacyjna analiza czynnikowa) dla oryginalnej wer sji Skali postaw wobec pieni dzy w programie SPSS Amos. W modelu tym zak adano, e zmienne latentne reprezentuj ce wymiary postaw wobec pieni dzy mog by ze sob skorelowane, a b dy pomiaru dla poszczególnych pozycji testowych nie koreluj ze sob. Do estymacji wykorzystano metod asymptotycznie woln od rozk adu (ADF), która nie wymaga wielowymiarowego rozk adu normalnego analizowanych zmiennych. Za o ony model pomiarowy charakteryzowa si zadowalaj cymi Tabela 1 Liczebno oraz struktura demogra czna prób Badanie N P e % kobiet Wiek M SD Minimum Maksimum Skracanie skali 1447 51,4 35,73 12,97 18 83 Analiza stabilno ci bezwzgl dnej 0049 61,2 26,67 05,02 22 43 Analiza trafno ci zewn trznej Skala SDM 0095 63,2 38,09 14,53 18 82 Skala Ja i pieni dze 0194 46,9 22,49 04,42 18 49 Skala MVS i skala MAS 0351 48,1 23,83 05,94 19 48 NEO-FFI 0600 51,5 22,92 02,23 18 50 STAI-X 0105 47,6 26,42 06,17 18 55 Delta 0262 64,9 26,96 07,93 18 79 Analiza trafno ci wewn trznej Badanie CATI 0561 55,3 44,53 17,52 18 84 Badanie Omnibus 1005 55,2 40,78 16,45 15 88

464 AGATA G SIOROWSKA miarami dopasowania do danych w wietle najcz ciej przyjmowanych kryteriów dopasowania, jedynie warto indeksu CFI jest zdecydowanie poni ej akceptowalnego progu (Byrne, 2010): 2 /df = 2,967; RMSEA = 0,037; p(rmsea < 0,05) > 0,999; GFI = 0,888; AGFI = 0,879; CFI = 0,351. W tabeli 2 przedstawiono standaryzowane adunki czynnikowe, to jest wagi regresji konstruktu ukrytego, reprezentuj cego okre lony wymiar postaw wobec pieni dzy na dana pozycj skali. rednia wyja niana wariancja pozycji dla oryginalnej skali SPP wynios a 23%. Dla ka dej pozycji obliczono ponadto wspó czynnik miary Tabela 2 Analiza pozycji Skali postaw wobec pieni dzy Wymiar: kontrola nansowa Pozycja Standaryzowany adunek czynnikowy (CFA) Wspó czynnik dyskryminacji Wiem dok adnie, co do grosza, ile pieni dzy mam na swoim koncie bankowym w danej chwili 0,39 0,33 Bardzo trudno kontrolowa mi stan moich nansów (R) 0,39 0,33 Nale y by rozwa nym w wydawaniu pieni dzy 0,33 0,37 Robi plany nansowe na przysz o 0,55 0,49 Staram si trzyma jak sum pieni dzy "na czarn godzin " 0,60 0,50 Kontroluj dok adnie stan moich pieni dzy i oszcz dno ci 0,67 0,58 Wol oszcz dza pieni dze, bo nigdy nie wiadomo kiedy przyjdzie czarna godzina i b d ich potrzebowa 0,66 0,59 Wol wydawa pieni dze ni oszcz dza (R) 0,43 0,39 M dry cz owiek jest oszcz dny 0,41 0,45 Oszcz dzam pieni dze, aby mie zabezpieczenie nansowe na staro 0,67 0,56 Jestem dumny z mojej umiej tno ci oszcz dzania pieni dzy 0,73 0,63 Dok adnie przestrzegam w asnego bud etu nansowego 0,69 0,61 Staram si rozwa nie i ostro nie dysponowa swoimi pieni dzmi 0,61 0,60 Pieni dze si mnie nie trzymaj 0,48 0,37 Odk adam pieni dze na przysz o 0,70 0,57 Wiem dok adnie, co do grosza, ile pieni dzy mam w por elu w danej chwili 0,50 0,41 Porównuj ceny produktów w ró nych miejscach, eby wyda jak najmniej pieni dzy 0,30 0,35 Oszcz dzanie pieni dzy to bardzo wa na sprawa 0,47 0,49 Wymiar: w adza p yn ca z pieni dzy Pieni dze i w adza to jedno 0,44 0,44 Czuj, e pieni dze to jedyna rzecz, na któr naprawd mog liczy 0,12 0,38 Ludzie bogaci ciesz si wi kszym powa aniem 0,48 0,49 Za pieni dze mo na kupi wszystko 0,35 0,49 Pieni dze s dobr podstaw do porówna z innymi lud mi 0,28 0,44 Ludzie bogaci maj wi cej przyjació 0,38 0,54 Uwa am, e pieni dze daj ludziom znaczn w adz 0,57 0,51 Pieni dz jest symbolem sukcesu 0,64 0,54 Naprawd uwa am, e pieni dze s w stanie rozwi za wszystkie moje problemy 0,31 0,49 Pieni dze odzwierciedlaj sukces yciowy 0,60 0,56 ci g dalszy tabeli 2 na nat pnej stronie

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 465 ci g dalszy tabeli 2 z poprzedniej strony Wymiar: niepokój nansowy Pozycja Standaryzowany adunek czynnikowy (CFA) Wspó czynnik dyskryminacji Narzekam na zbyt wysokie ceny towarów, które kupuj 0,22 0,36 Cz sto martwi si o moj kondycj nansow 0,34 0,41 Kiedy dokonam drogiego zakupu czuj si tak, jakbym zosta przez kogo wykorzystany 0,37 0,45 Czasem czuj si gorszy ni ludzie, którzy maj wi cej pieni dzy ode mnie, nawet je li wiem, e nie zdobyli ich w sposób godny podziwu 0,33 0,46 Czuj si pe en obaw, gdy znajd si w sytuacjach zwi zanych z pieni dzmi 0,49 0,52 Ilo pieni dzy, które zaoszcz dzi em, nigdy nie jest w moim odczuciu wystarczaj ca 0,26 0,35 Gdy ju co kupi, mam wra enie, e móg bym dosta to samo za ni sz cen gdzie indziej 0,36 0,50 Czuj si g upio, gdy zap ac za co wi cej ni mój s siad czy znajomy 0,33 0,42 Cz sto mam trudno ci w podejmowaniu decyzji o wydawaniu pieni dzy, niezale nie od kwoty o któr chodzi. 0,30 0,44 Cz sto czuj si zaniepokojony, gdy kto pyta mnie o moje osobiste nanse 0,43 0,49 Cz sto mówi, e mnie na co nie sta, niezale nie od tego, czy jest to prawda, czy nie 0,33 0,46 Obawiam si, e kiedy zabraknie mi pieni dzy, aby godnie y 0,31 0,45 Wymiar: awersja do zobowi za nansowych Lepiej nie po ycza pieni dzy od nikogo 0,54 0,44 Po yczanie pieni dzy od znajomych czy rodziny jest przykr konieczno ci 0,65 0,49 D ugi wobec rodziny i znajomych zawsze trzeba oddawa w terminie 0,39 0,41 Nie lubi po ycza pieni dzy od innych (z wyj tkiem banków), chyba e jestem do tego zmuszony 0,51 0,44 Kredyty trzeba zawsze sp aca w terminie 0,42 0,41 Wymiar: apanie okazji Czuj si zobowi zany do targowania si o prawie wszystko, co kupuj 0,16 0,18 Staram si wykorzystywa sytuacje, w których mog zrobi dobry interes 0,64 0,44 Zawsze wykorzystuj okazje, w których mog zarobi jakie pieni dze 0,77 0,47 Cz sto fantazjuj na temat pieni dzy i tego, co móg bym z nimi zrobi 0,08 0,23 Wymiar: preferowanie gotówki Wol p aci ywymi pieni dzmi ni kartami kredytowymi czy czekami 0,83 0,58 Wol p aci kart kredytow ni gotówk (R) 0,59 0,52 Wol mie pieni dze w domu ni w banku 0,43 0,40 Wymiar: ród o z a Uwa am e pieni dze to narz dzie szatana 0,52 0,37 Pieni dze s bezu yteczne 0,19 0,33 Pieni dze daj wolno (R) 0,16 0,20 Pieni dze s ród em z a 0,73 0,41 Pieni dze s wa nym aspektem w yciu nas wszystkich (R) 0,11 0,24 Czuj pogard wobec pieni dzy i raczej patrz z góry na tych, którzy je maj 0,33 0,43

466 AGATA G SIOROWSKA dyskryminacji, to jest korelacji z wynikiem cznym na okre lonym wymiarze z wykluczeniem danej pozycji. Pocz tkowo za o ono, e w ka dym wymiarze w ostatecznej wersji skali b dzie nie wi cej ni pi i nie mniej ni dwie pozycje. Zak adano, e do wersji skróconej b d wybierane te pozycje, dla których zarówno adunek cie kowy, jak i wspó czynnik mocy dyskryminacji s wi ksze ni 0,4 i które jednocze nie b d korelowa silniej z wymiarem, z którego pochodz, ni z innymi wymiarami postaw wobec pieni dzy. Równolegle z kryteriami statystycznymi zastosowano dwa kryteria tre ciowe. Po pierwsze, dobierano pozycje niepokrywaj ce si tre ciowo. Zdecydowano tak e o usuni ciu pozycji trudnych j zykowo, to jest tych o du ej liczbie wyrazów lub/i zawieraj cych d ugie wyrazy, oraz pozycji normatywnych, tzn. nie odnosz cych si bezpo rednio do osoby badanej, lecz do ogólnych przekona o wiecie, i pozostawieniu pozycji w formie zda w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Szczegó owy algorytm doboru pozycji ró ni si wi c w zale no ci od wymiaru kwestionariusza. Do skróconej wersji skali SPP zdecydowano si w czy stwierdzenia, które w tabeli 2 oznaczono pogrubieniem. Dodatkowo zrezygnowano w ogóle z wymiaru preferowanie gotówki, jako e ma on najmniej psychologiczny charakter, a we wcze niejszych badaniach charakteryzowa si najni szym ze wszystkich wymiarów poziomem trafno ci (G siorowska, 2013a). Ostatecznie skrócona wersja skali sk ada si z 25 pozycji testowych, a rednia wyja niana wariancja pozycji wynosi 31,6%. Model cie kowy opisuj cy sze cioczynnikow struktur skróconej skali zwery kowany na tej samej próbie osób badanych jest dobrze dopasowany do danych [ 2 /df = 4,187; RMSEA = 0,047; p(rmsea < 0,05) = 0,961; GFI = 0,938; AGFI = 0,925; CFI = 0,675]. RZETELNO SKRÓCONEJ WERSJI SKALI SPP Rzetelno skali SPP oceniono dwoma metodami: przez ocen spójno ci wewn trznej wymiarów na podstawie parametru Cronbacha oraz przez ocen stabilno- ci bezwzgl dnej w te cie-rete cie. Obliczenia spójno ci wewn trznej zosta y wykonane na tych samych danych, które wykorzystano do skracania skali. Dane do analizy stabilno ci bezwzgl dnej zosta y uzyskane w badaniu N = 49 osób (struktura demogra czna badanej próby zosta a przedstawiona w tabeli 1). Wyniki tych analiz, a tak e statystyki opisowe i korelacje mi dzy wymiarami skróconej i pe nej Skali postaw wobec pieni dzy zawarto w tabeli 3. Warto ci wspó czynników Cronbacha dla dwóch wymiarów w wersji skróconej ( apanie okazji i ród o z a) s wy sze ni w pe nej wersji skali, co wiadczy o tym, e wymiary skrócone spójnie i klarownie mierz przypisywane im konstrukty. W pozosta ych przypadkach wspó czynniki s nieco ni sze ni w oryginalnej skali, ale utrzymuj si na dopuszczalnym poziomie, a co najwa niejsze znacznie przewy szaj wspó czynniki rzetelno ci skali MAS w warunkach polskich i s porównywalne do ich warto ci w badaniach zachodnich (por. G siorowska, 2002; Roberts, Sepulveda, 1999a, 1999b; Yamauchi, Temp ler, 1982). Wspó czynniki korelacji w analizie stabilno ci bezwzgl dnej wahaj si od 0,712 dla wymiaru niepokój o - nanse do 0,852 dla wymiaru apanie okazji. Ogólnie rzecz bior c, s one nieco ni sze ni dla pe nej wersji skali, ale pozostaj na zadowalaj cym poziomie. Z tego powodu skrócon wersj skali SPP-25 nale y uzna za rzetelne narz dzie do pomiaru postaw wobec pieni dzy. TRAFNO WEWN TRZNA I ZEWN TRZNA SKRÓCONEJ WERSJI SKALI SPP Celem dalszych analiz by o zwery kowanie trafno ci wewn trznej i zewn trznej skróconej wersji Skali postaw wobec pieni dzy. Aby potwierdzi trafno wewn trzn skróconej skali SPP, przeprowadzono dwa badania na próbach reprezentatywnych dla spo ecze stwa polskiego. W pierwszym badaniu, przeprowadzonym w oparciu o wywiady telefoniczne (CATI), wzi o udzia N = 561 pe noletnich Polaków. Drugie badanie zosta o zrealizowane w ramach badania omnibusowego metod wywiadów bezpo rednich na warstwowo-losowej próbie mieszka ców Polski, którzy uko czyli 15 lat (N = 1005). Struktura demogra czna obu prób zosta a przedstawiona w tabeli 1. Trafno wewn trzn skróconej skali SPP-25 sprawdzano za pomoc kon rmacyjnej analizy czynnikowej. W obu przypadkach wery kowano dopasowanie modelu sze cioczynnikowego, przy za o eniu, e zmienne latentne reprezentuj ce postawy wobec pieni dzy mog ze sob korelowa, natomiast b dy pomiaru poszczególnych pozycji testowych nie s ze sob skorelowane. Uzyskano bardzo dobre miary dopasowania zarówno w przypadku danych z badania CATI [ 2 /df = 2,028; RMSEA = 0,043; p(rmsea < 0,05) = 0,989; GFI = 0,923; AGFI = 0,906; CFI = 0,548], jak z badania Omnibus [ 2 /df = 2,587; RMSEA = 0,04; p(rmsea < 0,05) > 0,999; GFI = 0,944; AGFI = 0,933; CFI = 0,719]. Tym samym nale y uzna, e skrócona wersja skali SPP-25 charakteryzuje si dobr trafno ci wewn trzn i stabiln struktur. Trafno zewn trzn oceniono przede wszystkim na podstawie korelacji z wynikami w innych skalach, mierz cych podobne konstrukty. Oprócz danych z oryginalnej skali SPP-58 wykorzystano dane zebrane z wykorzystaniem skal: MAS Yamauchi i Templera (1982) w adaptacji G siorowskiej (2002), Ja i pieni dze W sowicz-kiry o

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 467 Tabela 3 Statystyki opisowe, oceny rzetelno ci pomiaru i trafno ci wewn trznej pe nej i skróconej wersji skali SPP (N = 1447) Statystyki Kontrola nansowa W adza p yn ca z pieni dzy Niepokój nansowy Awersja do zobowi za apanie okazji ród o z a Preferowanie gotówki pe na skrócona pe na skrócona pe na skrócona pe na skrócona pe na skrócona pe na skrócona pe na Statystyki opisowe rednia 60,53 19,84 27,38 15,51 34,41 14,23 20,10 16,31 12,43 6,96 12,98 6,18 8,52 Odchylenie standardowe 11,55 4,90 7,11 4,21 7,79 3,78 3,56 2,89 2,96 1,96 3,77 2,45 3,12 Wspó czynnik zmienno ci 0,19 0,25 0,26 0,27 0,23 0,27 0,18 0,18 0,24 0,28 0,29 0,40 0,37 Rzetelno pomiaru Cronbacha 0,87 0,81 0,81 0,76 0,80 0,67 0,68 0,63 0,53 0,73 0,59 0,65 0,68 Stabilno bezwzgl dna (n = 49) 00,9** 0,73** 0,8** 0,75** 0,81** 0,71** 0,71** 0,74** 0,83** 0,85** 0,87** 0,78** 0,82** rednia wyja niana wariancja (CFA) 30,1 45,6 19,7 29,3 11,8 15,4 26,0 25,3 25,7 49,8 16,5 30,4 40,7 Korelacje Pomi dzy wersjami 0,92** 0,9** 0,89** 0,96** 0,82** 0,81** Kontrola nansowa 1 1 0,06 0,07* 0,22** 0,16** 0,34** 0,28** 0,19** 0,15** 0,04 0,04 0,11 W adza p yn ca z pieni dzy 0,06 0,07 1 1 0,37** 0,27** 0,04 0,05 0,33** 0,17** 0,03 0,06 0,08* Niepokój nansowy 0,22** 0,16** 0,37** 0,27** 1 1 0,11** 0,08* 0,27** 0,02 0,12** 0,26** 0,32** Awersja do zobowi za 0,34** 0,28** 0,04 0,05 0,11** 0,08* 1 1 0,08* 0,13** 0,19** 0,18** 0,01 apanie okazji 0,19** 0,15** 0,33** 0,17** 0,27** 0,02 0,08* 0,13** 1 1 0,05 0,09** 0,03 ród o z a 0,04 0,04 0,03 0,06 0,19** 0,27** 0,19** 0,18** 0,05 0,09** 1 1 0,21** Preferowanie gotówki 0,11* 0,08* 0,32** 0,01 0,03 0,21** 1 * p < 0,01; ** p < 0,001.

468 AGATA G SIOROWSKA (2008a) w wersji B, Skali warto ci materialnych MVS Richins i Dawsona (1992) i Skali stosunku do dóbr materialnych Górnik-Durose (2002). Dodatkowo, w celu zwery kowania zarówno trafno ci zbie nej, jak i rozbie nej, przeanalizowano korelacje z wymiarami osobowo ci mierzonymi inwentarzem NEO-FFI (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, liwi ska, 1998), l kiem jako cech mierzonym Kwestionariuszem STAI-X (Wrze niewski, Sosnowski, Jaworowska, Fecenec, 2006); umiejscowieniem kontroli mierzonym Kwestionariuszem Delta (Drwal, 1979), oraz potrzeb poznawczego domkni cia i jej komponentami mierzonymi skrócon skal SPPD (Kossowska i in., 2012). Zgodnie z dotychczasowymi wynikami bada zak adano, e o trafno ci wymiaru kontrola nansowa b d wiadczy ujemna korelacja z ekstrawersj, dodatnia korelacja z sumienno ci, preferowaniem porz dku i przewidywalno ci oraz potrzeb domkni cia poznawczego, a tak e s absza korelacja z neurotyzmem. Sumienno jest cech osobowo ci, która z de nicji wi e si z samokontrol - nansow. Osoby sumienne s bardziej sk onne do kontrolowania, bud etowania i planowania w asnych nansów, a tak e charakteryzuje je konserwatywne (jako przeciwie stwo beztroskiego) podej cie do pieni dzy (Shafer, 2000; Troisi, Christopher, Marek, 2006; Tang, Kim, 1999; W sowicz-kiry o, 2008a). Ekstrawertycy z ko lei s otwarci, beztroscy i nieskr powani, je li chodzi o pie ni dze i w mniejszym stopniu s sk onni do kontrolo wania nansów, oszcz dzania i planowania nansowego (Mc Clure, 1984; Troisi, Christopher, Marek, 2006; W so wicz-kiry o, 2008a), a w wi kszym stopniu do zad u ania si (Nyhus, Webley, 2001). Dodatkowo badania Rina (za: Furnham, 1984) i McClure a (1984) wykaza y, e stabilni ekstrawertycy s bardziej otwarci, nieskr powani i beztroscy w stosunku do swoich pieni dzy, uwa aj c pieni dze za mniej wa ne w ich yciu, w porównaniu do niestabilnych introwertyków. Za o ono, e o trafno ci skali SPP b dzie wiadczy dodatnia korelacja wymiaru w adza p yn ca z pieni dzy z zewn trznym umiejscowieniem kontroli i neurotyzmem, a tak e ujemna korelacja z ugodowo ci. Zgodnie z dotychczasowymi wynikami bada, osoby, które traktuj pieni dze jako ród o si y, wyznacznik sukcesu i ród- o szacunku oraz wykorzystuj pieni dze do porówna spo ecznych charakteryzuj si zewn trznym LOC (Lim i in., 2003; Tang, 1993). Taka orientacja na pieni dze czy wr cz obsesja pieni dzy, przekonanie, e daj one niezale no, kontrol nad innymi oraz s dobrym standardem samooceny i oceny innych ludzi jest te zwi zana z ni szym poziomem stabilno ci emocjonalnej (Engelberg, Sjöberg, 2006, 2007) i nisk ugodowo ci (Shafer, 2000; W sowicz-kiry o, 2008). Z dotychczasowych bada wynika, e osoby niepewne, podejrzliwe i l kliwe w sytuacjach nansowych charakteryzuj si wysokim poziomem l ku jako cechy (Lester, Yang, Spinella, 2006; Yamauchi, Templer, 1982), s wysoko neurotyczne (Shafer, 2000; W sowicz- -Kiry o, 2008a) i mniej stabilne emocjonalnie (Engelberg i Sjöberg, 2006, 2007). Upatruj przyczyn zdarze raczej w dzia aniach innych ludzi ni w samych sobie (Lim i in., 2003; Tang, 1993), maj tak e sk onno do przywi zywania nadmiernej wagi do szczegó ów, pracy w rutynowy sposób, z wykorzystaniem konwencjonalnych procedur, i przejawiaj punktowe preferencje w procesie tworzenia poznawczej reprezentacji celów (W sowicz-kiry o, 2008a). Z tego powodu spodziewano si dodatniej korelacji wymiarów niepokój nansowy i ród o z a z neurotyzmem, l kiem i zewn trznym umiejscowieniem kontroli oraz z preferowaniem przewidywalno ci i nietolerancj wieloznaczno ci. Wyniki bada Lestera, Yang i Spinelli (2006) oraz Yamauchi i Templera (1982) pokazuj, e osoby o wysokim poziomie l ku jako cechy mog mie problemy z organizowaniem swojego bud etu, co skutkuje nadmiernym i niekontrolowanym zad u aniem si. Z tego powodu o trafno ci skali SPP b dzie wiadczy ujemna korelacja mi dzy wymiarem awersji do zobowi za nansowych i poziomem l ku. Ponadto, skoro awersja do zobowi za nansowych wi e si z wysok kontrol, skrupulatno- ci i re eksyjno ci, spodziewano si dodatniej korelacji tego wymiaru z preferowaniem porz dku i potrzeb domkni cia poznawczego. Uzyskane w dotychczasowych badaniach korelacje wymiarów pe nej wersji skali SPP z wynikami w wymienionych wy ej narz dziach wiadcz o jej dobrej trafno ci zewn trznej, teoretycznej i kryterialnej (G siorowska, 2013a). Z tego powodu zak adano, e o trafno ci SPP-25 b dzie wiadczy struktura korelacji zbli ona dla skróconej i pe nej wersji skali. Wyniki analiz zosta y przedstawione w tabeli 4. Zawiera ona tak e korelacj wymiarów postaw wobec pieni dzy w pe nej i skróconej wersji skali z wiekiem oraz ró nice mi dzy kobietami i m czyznami, wyliczon na danych, które wykorzystywano do skracania skali (N = 1447). Zarówno w przypadku zmiennych demogra cznych, zmiennych opisuj cych ró nice indywidualne w podej ciu do pieni dzy i rzeczy materialnych, jak i odno nie do pozosta ych mierzonych cech, struktura wyników dla skali pe nej i skali skróconej jest podobna i zgodna z opisanymi wcze niej za o eniami, co potwierdza trafno zewn trzn SPP-25.

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 469 Tabela 4 Oceny trafno ci zewn trznej Skali postaw wobec pieni dzy Skale Kontrola finansowa Władza płynąca z pieniędzy Niepokój finansowy Awersja do zobowiązań Łapanie okazji Źródło zła Preferowanie gotówki pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna Wiek 0,11*** 0,14*** 0,08*** 0,03*** 0,07*** 0,09*** 0,11*** 0,13*** 0,11*** 0,17*** 0,04*** 0,011** 0,08*** P e [warto statystyki t(1445)] 0,75*** 0,57 4,69*** 3,34*** 2,53*** 2,61*** 4,09*** 3,99*** 4,77*** 3,64*** 1,04*** 1,93*** 0,28*** Skala MAS Odk adanie na przysz o 0,87*** 0,84** 0,15*** 0,11*** 0,24*** 0,2**** 0,20*** 0,20*** 0,26*** 0,23*** 0,08*** 0,04*** 0,02*** L k 0,12*** 0,09 0,21*** 0,19*** 0,69*** 0,617** 0,143*** 0,16*** 0,13*** 0,04*** 0,14*** 0,05*** 0,07*** Podejrzliwo 0,14*** 0,11* 0,20*** 0,15*** 0,71*** 0,56*** 0,05*** 0,09*** 0,14*** 0,04*** 0,35*** 0,29*** 0,14*** Wykorzystywanie okazji 0,2*** 0,17** 0,01*** 0,1 *** 0,12*** 0,055** 0,13*** 0,15*** 0,73*** 0,87*** 0,03*** 0,12*** 0,01*** Si a i pres 0,11*** 0,06 0,9*** 0,88*** 0,29*** 0,20*** 0,01*** 0,04*** 0,27*** 0,19*** 0,15*** 0,14*** 0,08*** Skala Ja i pieni dze Kontrola 0,86*** 0,48*** 0,07*** 0,07*** 0,18*** 0,16*** 0,26*** 0,20*** 0,21*** 0,24*** 0,12*** 0,1 *** 0,03*** Ja 0,01*** 0,22*** 0,76*** 0,64*** 0,42*** 0,41*** 0,10*** 0,11*** 0,40*** 0,2*** 0,32*** 0,06*** 0,01*** rodek 0,01*** 0,07*** 0,51*** 0,49*** 0,21*** 0,18*** 0,07*** 0,06*** 0,33*** 0,21*** 0,37*** 0,03*** 0,03*** Dobrostan 0,30*** 0,02*** 0,04*** 0,034** 0,23*** 0,2***** 0,07*** 0,06*** 0,16*** 0,2*** 0,0 *** 0,02*** 0,13*** Wina 0,4*** 0,32*** 0,07*** 0,054** 0,38*** 0,33*** 0,11*** 0,11*** 0,043** 0,01*** 0,1 *** 0,12*** 0,05*** Po yczanie 0,23*** 0,14*** 0,19*** 0,15*** 0,22*** 0,19*** 0,01*** 0,03*** 0,32*** 0,23*** 0,1 *** 0,04*** 0,03*** Hazard 0,12*** 0,08*** 0,20*** 0,16*** 0,01*** 0,00*** 0,12*** 0,1**** 0,10*** 0,04*** 0,08*** 0,05*** 0,15*** Skala SDM materializm 0,14*** 0,13*** 0,53*** 0,54*** 0,3** * 0,21*** 0,01*** 0,04*** 0,4**** 0,3*** 0,2* ** 0,04*** 0,02*** Skala MVS Sukces 0,01*** 0,01*** 0,49*** 0,51*** 0,19*** 0,07*** 0,07*** 0,04*** 0,27*** 0,18*** 0,06*** 0,21*** 0,1 *** ci g dalszy tabeli 4 na nat pnej stronie

470 AGATA G SIOROWSKA ci g dalszy tabeli 4 z poprzedniej stronie Skale Kontrola finansowa Władza płynąca z pieniędzy Niepokój finansowy Awersja do zobowiązań Łapanie okazji Źródło zła Preferowanie gotówki pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna skrócona pełna Szcz cie 0,01*** 0,04*** 0,32*** 0,35*** 0,36*** 0,20*** 0,01*** 0,03*** 0,21*** 0,1 *** 0,05*** 0,2** * 0,1* ** Materializm 0,09*** 0,12*** 0,43*** 0,45*** 0,25*** 0,1 *** 0,08*** 0,06*** 0,27*** 0,17*** 0,12*** 0,3** * 0,13*** NEO-FFI Neurotyzm 0,14*** 0,2*** 0,16*** 0,15*** 0,53*** 0,49*** 0,05*** 0,05*** 0,07*** 0,22*** 0,22*** 0,25*** 0,17*** Ekstrawersja 0,11*** 0,13*** 0,08*** 0,08*** 0,25*** 0,22*** 0,06*** 0,04*** 0,23*** 0,28*** 0,11*** 0,13*** 0,1* ** Otwarto na do wiadczenie 0,06*** 0,1*** 0,13*** 0,08*** 0,17*** 0,16*** 0,05*** 0,05*** 0,01*** 0,07*** 0,10*** 0,13*** 0,08*** Ugodowo 0,01*** 0,02*** 0,37*** 0,31*** 0,19*** 0,15*** 0,01*** 0,03*** 0,17*** 0,11** 0,12*** 0,03*** 0,06*** Sumienno 0,31*** 0,25*** 0,07*** 0,06*** 0,19*** 0,19*** 0,17*** 0,18*** 0,12*** 0,25*** 0,08*** 0,05*** 0,12*** STAI-X L k jako stan 0,04*** 0,05*** 0,18*** 0,01*** 0,56*** 0,43*** 0,44*** 0,39*** 0,09*** 0,24*** 0,19*** 0,06*** 0,33*** L k jako cecha 0,11*** 0,08*** 0,17*** 0,04*** 0,63*** 0,56*** 0,29*** 0,31*** 0,23*** 0,34*** 0,19*** 0,05*** 0,26*** Umiejscowienie kontroli kwes onariusz Delta 0,01*** 0,110** 0,32*** 0,25*** 0,4**** 0,33*** 0,00*** 0,01*** 0,12*** 0,08*** 0,19*** 0,28*** 0,1 *** Skrócona skala PDP Zamkni to 0,12*** 0,032** 0,09*** 0,01*** 0,13*** 0,14*** 0,24*** 0,26*** 0,01*** 0,08*** 0,23*** 0,23*** 0,02*** Nietolerancja wieloznaczno ci 0,16** 0,18*** 0,06*** 0,09*** 0,29*** 0,23*** 0,17*** 0,20*** 0,07*** 0,09*** 0,04*** 0,08*** 0,01*** Preferowanie porz dku 0,39*** 0,30*** 0,04*** 0,04*** 0,11*** 0,08*** 0,21*** 0,18*** 0,06*** 0,05*** 0,01*** 0,05*** 0,02*** Preferowanie przewidywalno ci 0,18*** 0,11**** 0,16*** 0,15*** 0,21*** 0,21*** 0,06*** 0,06*** 0,01*** 0,02*** 0,08*** 0,14*** 0,05*** Zdecydowanie 0,14*** 0,09*** 0,00*** 0,01*** 0,37*** 0,27*** 0,08*** 0,09*** 0,16*** 0,21*** 0,1**** 0,13*** 0,16*** Potrzeba domkni cia poznawczego 0,35*** 0,28*** 0,14*** 0,12*** 0,13*** 0,14*** 0,07*** 0,06*** 0,13*** 0,12*** 0,04** 0,14*** 0,08*** * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001.

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 471 POSTAWY WOBEC PIENI DZY JAKO MODERATOR W BADANIACH EKSPERYMENTALNYCH Dotychczas prowadzone badania dotycz ce postaw wobec pieni dzy opiera y si nie tylko na paradygmacie korelacyjnym, w którego ramach szukano relacji mi dzy wymiarami tych e postaw i innymi cechami czy zachowaniami, lecz tak e wykorzystywa y paradygmat eksperymentalny. W ramach tych ostatnich zak adano m.in., e osoby o instrumentalnych i symbolicznych postawach wobec pieni dzy b d inaczej postrzega i warto ciowa pieni dze w sytuacji wzbudzenia my li o mierci (Jonas, Sullivan, Greenberg, 2013; Zale kiewicz, G sio rowska, Kesebir, uszczy ska, Pyszczynski, 2013), czy te w ró nym stopniu b d wykazywa orientacj samowystarczaln pod wp ywem wzbudzenia my li o pieni dzach (G siorowska, He ka, 2012). Podzia na instrumentalne i symboliczne postawy wobec pieni dzy wywodzi si z za o e dotycz cych dwoisto ci natury pieni dzy, istniej cych np. w teorii pieni dzy jako sacrum i profanum Belka i Wallendorf (1990) czy teorii narz dzia i narkotyku Lea i Webleya (2006). U ywaj c terminologii Belka i Wallendorf (1990), osoby prezentuj ce symboliczne postawy wobec pieni dzy przypisuj im znaczenie sakralne, co przejawia si w przypisywaniu im znacze silnie wysyconych emocjonalnie b d to pozytywnie (wysokie wyniki na wymiarze w adza p yn ca z pieni dzy, oznaczaj ce przekonanie, e pieni dze daj w adz, si, presti, pozwalaj kontrolowa innych ludzi i s dobr miar sukcesu yciowego), b d negatywnie (wysokie wyniki na wymiarze ród o z a, wiadcz ce o przekonaniu, e pieni dze s bezu yteczne, niepotrzebne, ograniczaj ce wolno ). Oba te emocjonalne wymiary postaw wobec pieni dzy s zwi zane z przekonaniem, e pieni dze mog by u ywane dla ró norakich celów intrai interpersonalnych, a nie tylko dla celów wymiany ekonomicznej, i e dzia aj one raczej zgodnie z teori narkotyku, a nie teori narz dzia (Lea, Webley, 2006). Osoby o symbolicznych postawach wobec pieni dzy charakteryzuj si tak e wysokim poziomem niepokoju nansowego i wol gotówk od bezgotówkowych form pieni dzy. Co wi cej, wyró nione we wcze niejszych badaniach dwa typy symboliczne (niespokojni wielbiciele i neguj cy znaczenie) nie ró ni si od siebie pod wzgl dem charakterystyk temperamentnych i temporalnych (G siorowska, 2008), poziomu optymizmu (G siorowska, Czerw, 2010), czy te poziomu dochodu i jego postrzeganiu (G siorowska, 2012a), podczas gdy wyst puj istotne ró nice w zakresie tych zmiennych mi dzy nimi a osobami o instrumentalnych postawach wobec pieni dzy. Instrumentalne postawy wobec pieni dzy opisuj cechy osób, które nie przywi zuj do pieni dzy znaczenia emocjonalnego, co przejawia si zarówno w niskich wynikach na wymiarze w adzy oraz presti u, jak i z a p yn cego z pieni dzy. Osoby takie nie do wiadczaj niepokoju w sytuacjach zwi zanych z pieni dzmi. Dwa pro le instrumentalne ró ni si jednak poziomem skrupulatno- ci i planowania w sytuacjach nansowych: re eksyjni zarz dcy to osoby o wysokim poziomie kontroli nad pieni dzmi, awersyjne w stosunku do zobowi za nansowych, podczas gdy niezaanga owani hedoni ci osi gaj niskie wyniki na tych dwóch wymiarach. Ogólnie bior c, s to osoby traktuj ce pieni dze w kategoriach profa skich (Belk, Wallendorf, 1990), tzn. raczej jako narz dzie ni narkotyk (Lea, Webley, 2006), zgodnie z ich funkcjami ekonomicznymi, a nie psychologicznymi. Aby pokaza, w jaki sposób postawy wobec pieni dzy mierzone pe n i skrócon skal SPP mog zosta wykorzystane w badaniach eksperymentalnych, powtórnie przeanalizowano dane dotycz ce wp ywu wzbudzenia my li o pieni dzach na zachowania dobroczynne modelowane przez gr dyktator (G siorowska, He ka, 2012). W badaniu tym wykorzystano za o enie sformu owane przez Vohs (Vohs, Mead, Goode, 2006), zgodnie z którym przywo anie my li o pieni dzach wzbudza w osobach badanych orientacj samowystarczaln, przejawiaj c si w koncentracji na w asnych celach i osi gni ciach, kosztem zmniejszonej ch ci wspó pracy z innymi lud mi (Vohs, Mead, Goode, 2006, 2008). W dotychczasowych badaniach osoby, u których wzbudzano my lenie o pieni dzach mniej ch tnie dzieli y si zasobami z innymi osobami, to znaczy po wi ca y na pomaganie tym osobom mniej czasu (Vohs, Mead, Goode, 2006, 2008), mniej ch tnie anga owa y si w wolontariat (Pfeffer, DeVoe, 2009) przeznacza y mniejsze datki nansowe na cele dobroczynne (Vohs, Mead, Goode, 2006, 2008; Roberts, Roberts, 2012) czy chcia y wydawa mniej pieni dzy na prezenty dla bliskich (G siorowska, 2013b) ni osoby z grupy kontrolnej. W badaniu przeprowadzonym przez G siorowsk i He k (2012) osoby z grupy eksperymentalnej, które proszono wcze niej o liczenie pieni dzy, przesy a y mniejsze kwoty odbiorcom w grze dyktator od osób, które w pierwszej cz ci eksperymentu liczy y cukierki. Co wi cej, efekty te by y moderowane przez postawy wobec pieni dzy, mierzone pe n wersj skali SPP. ci le mówi c, osoby o postawach symbolicznych zareagowa y na wzbudzenie my li o pieni dzach zmniejszeniem przesy anych kwot, podczas gdy efektu tego nie zaobserwowano u osób o instrumentalnym podej ciu do pieni dzy. W niniejszym artykule dane z tego badania zosta y przeanalizowane ponownie w oparciu o skrócon skal SPP. Jak wykazano w dalszej cz ci tekstu, pos u enie si skal skrócon daje silniejsze efekty

472 AGATA G SIOROWSKA statystyczne ni w przypadku skali pe nej. Tym samym pomiar postaw wobec pieni dzy za pomoc skali SPP-25 nie tylko oszcz dza czas, ale te poprawia jako wyników, co stanowi wa ny argument wiadcz cy o trafno ci tej wersji skali. Osoby badane i procedura W badaniu wzi o udzia 67 pracuj cych osób, w tym 25 kobiet i 42 m czyzn w wieku od 19 do 42 lat ( rednia wieku M = 24,33; SD = 5,238). Byli oni proszeni o udzia w trzech niepowi zanych ze sob badaniach, dotycz cych postaw wobec pieni dzy, procesów poznawczych i decyzji ekonomicznych. Cztery tygodnie przed zasadnicz cz ci badania uczestnicy wype niali papierow pe n wersj kwestionariusza SPP (G siorowska, 2013a). W pierwszej cz ci badania zasadniczego na ekranie komputera wy wietlano losowo wybran fotogra biurka z ró nymi drobiazgami, takimi jak okulary przeciws oneczne, ipod, chusteczki higieniczne, klucze, d ugopis, pendrive, legitymacja studencka, bi uteria itp. oraz, w zale no ci od grupy eksperymentalnej, cukierki lub monety. Uk ad przedmiotów na fotogra ach by taki sam, jedyna ró nica polega a na zast pieniu monet cukierkami. Osoba badana mia a dwie minuty na policzenie monet (grupa eksperymentalna, n = 37) lub cukierków (grupa kontrolna, n = 30) i podanie tej liczby. Nast pnie uczestnicy byli proszeni o udzia w drugim badaniu dotycz cym decyzji ekonomicznych, opartym na grze dyktator, modeluj cej zachowania dobroczynne. Ka da osoba badana otrzymywa a 10 z otych, które mia a w dowolny sposób podzieli mi dzy siebie i drug osob, losowo dobran przez komputer. Po podj ciu decyzji i wype nieniu przez wszystkie osoby badane krótkiego kwestionariusza oceniaj cego t decyzj, eksperymentator wyp aca uczestnikom pieni dze i badanie ko czy o si. WYNIKI W pierwszym kroku przeprowadzono analiz skupie metod k- rednich na standaryzowanych wymiarach postaw wobec pieni dzy, mierzonych zarówno pe n, jak Tabela 5 Pro le postaw wobec pieni dzy mierzone pe n i skrócon wersj skali badanie eksperymentalne Wymiary postaw wobec pieni dzy Symboliczne postawy wobec pieni dzy niespokojni wielbiciele neguj cy znaczenie Instrumentalne postawy wobec pieni dzy re eksyjni zarz dcy niezaanga owani hedoni ci Pomiar pe n wersj skali N = 19 N = 12 N = 13 N = 23 F(1, 63) 2 Kontrola 0,38 0,09 1,01 0,84 19,962*** 0,487 W adza 0,88 0,12 0,59 0,33 10,378*** 0,331 Niepokój 0,61 0,09 0,15 0,38 4,017*** 0,161 Awersja do zobowi za 0,34 0,14 0,29 0,37 2,374*** 0,102 apanie okazji 0,64 0,16 0,08 0,66 8,033*** 0,277 ród o z a 0,21 0,85 0,11 0,33 4,712*** 0,183 Preferowanie gotówki 0,28 0,32 0,20 0,29 1,814*** 0,08 Pomiar skrócon wersj skali N = 19 N = 14 N = 16 N = 18 Kontrola 0,56 0,46 0,64 0,81 14,784*** 0,413 W adza 0,98 0,25 0,20 0,67 15,271*** 0,421 Niepokój 0,54 0,06 0,01 0,52 3,942*** 0,158 Awersja do zobowi za 0,36 0,90 0,54 0,16 8,393*** 0,286 apanie okazji 0,37 0,51 0,52 0,45 5,718*** 0,214 ród o z a 0,07 0,44 0,09 0,50 2,701*** 0,114 * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001.

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 473 i skrócon wersj skali SPP. Podobnie jak w dotychczasowych badaniach (G siorowska, 2008; G siorowska, He ka, 2012; Zale kiewicz i in., 2013), wyró niono cztery typy czy te pro le postaw wobec pieni dzy: dwa symboliczne czy emocjonalne (niespokojni wielbiciele i neguj cy znaczenie) i dwa kolejne, które charakteryzuj si ekonomiczn, instrumentaln postaw wobec pieni dzy (re eksyjni zarz dcy i niezaanga owani hedoni ci). Statystyki opisowe dla czterech pro li i dwóch wersji skali przedstawiono w tabeli 5. Wi kszo osób badanych zosta a zakwali kowana jednakowo pod wzgl dem postaw wobec pieni dzy przy analizie danych zarówno z pe nej, jak i skróconej wersji skali: 21 uczestników prezentowa o postawy symboliczne, a 26 instrumentalne. W ród pozosta ych 20 osób, 9 zosta o zakwali kowanych jako prezentuj ce postawy instrumentalne przy pomiarze pe n wersj, a jako symboliczne przy analizie danych z wersji skróconej, 11 natomiast odwrotnie. Podstawowy problem, jaki postawiono sobie w tej analizie danych, dotyczy efektywno ci wykorzystania skali skróconej i tego, czy postawy wobec pieni dzy mierzone za jej pomoc b d lepszym moderatorem ni mierzone za pomoc skali pe nej. W tym celu porównano wyniki dwóch analiz wariancji, w których zmienn zale n by a kwota przekazana przez osob badan drugiej stronie, natomiast zmiennymi niezale nymi manipulacja eksperymentalna (wzbudzenie my li o pieni dzach vs. grupa kontrolna) i postawa wobec pieni dzy (symboliczna vs. instrumentalna), mierzona dwoma wersjami skali SPP. W przypadku zastosowania skali pe nej zaobserwowano istotny efekt g ówny manipulacji eksperymentalnej [F(1, 63) = 4,363; p = 0,041; 2 = 0,065]. Po wzbudzeniu my li o pieni dzach, uczestnicy przekazywali drugiej stronie mniejsze kwoty (M = 3,86; SD = 2,213) ni osoby z grupy kontrolnej (M = 4,93; SD = 2,18). Efektowi temu towarzyszy a marginalnie istotna interakcja manipulacji i postaw wobec pieni dzy [F(1, 63) = 3,382; p = 0,071; 2 = 0,051]. Zgodnie z oczekiwaniami, wzbudzenie my- li o pieni dzach nie wp yn o na osoby o postawach instrumentalnych [F(1, 33) = 0,051; p = 0,823], a jedynie na osoby o postawach symbolicznych [F(1, 30) = 5,304; p = 0,028; 2 = 0,150], które przesy a y mniej pieni dzy, gdy uprzednio liczy y monety (M = 5,33; SD = 2,77) ni gdy liczy y cukierki (M = 3,24; SD = 2,386). W grupie kontrolnej nie zaobserwowano ró nic pod wzgl dem przesy anych kwot mi dzy osobami o postawach symbolicznych i instrumentalnych [F(1, 28) = 1,010; p = 0,324]. Niestety, ró nice mi dzy osobami reprezentuj cymi ró ne postawy wobec pieni dzy po wzbudzeniu my li o pieni dzach tak e nie by y istotne [F(1, 35) = 2,663; p = 0,112], cho ich kierunek by zgodny z oczekiwaniami (M symb = 3,24; SD = 2,386; M inst = 4,40; SD = 1,957). W przypadku zastosowania skali skróconej podobnie zaobserwowano istotny efekt g ówny manipulacji eksperymentalnej [F(1, 63) = 4,163; p = 0,046; 2 = 0,062], któremu towarzyszy a silniejsza ni poprzednio interakcja manipulacji i postaw wobec pieni dzy [F(1, 63) = 4,955; p = 0,03; 2 = 0,073]. Wzbudzenie my li o pieni dzach nie wp yn o na osoby o postawach instrumentalnych [F(1, 33) = 0,015; p = 0,903], a jedynie na osoby o postawach symbolicznych [F(1, 30) = 10,760; p = 0,003; 2 = 0,258], które przesy a y mniej pieni dzy do drugiego gracza, gdy uprzednio liczy y pieni dze (M = 3,05; SD = 2,272) ni gdy liczy y s odycze (M = 5,29; SD = 1,326). Co wi cej, efekt ten by silniejszy ni w przypadku oceny postaw wobec pieni dzy skal pe n. W grupie kontrolnej osoby reprezentuj ce oba rodzaje postaw wobec pieni dzy przesy a y podobne kwoty [F(1, 28) = 0,678; p = 0,417]. Jednak po manipulacji eksperymentalnej, kwoty przesy ane przez osoby o postawach symbolicznych by y istotnie ni sze ni przesy- ane przez osoby o postawach instrumentalnych [F(1, 35) = 5,99; p = 0,02; 2 = 0,146; M symb = 3,05; SD = 2,272; M inst = 4,72; SD = 1,841]. Podsumowuj c, analiza podstaw wobec pieni dzy mierzonych skrócon skal SPP-25 jako moderatora w opisanym badaniu eksperymentalnym da a lepsze i bardziej klarowne rezultaty ni analiza tego konstruktu przy pomiarze pe n wersj skali. Tym samym nale y si spodziewa, e pos ugiwanie si skrócona skal do pomiaru postaw wobec pieni dzy nie tylko skraca badania, lecz tak e pozwala na uzyskanie bardziej satysfakcjonuj cych wyników. DYSKUSJA Celem artyku u by a prezentacja skróconej skali do pomiaru postaw wobec pieni dzy SPP-25, sk adaj cej si z 25 pozycji testowych, wybranych na podstawie adunków czynnikowych i wspó czynników dyskryminacji z sze ciu wymiarów z oryginalnej wersji skali. Porównanie wyników bada przeprowadzonych z wykorzystaniem pe nej i skróconej wersji skali SPP prowadzi do wniosku, e skala SPP-25 dobrze mierzy ró nice indywidualne w zakresie emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych komponentów stosunku do pieni dzy. Mo na tak e wnioskowa, e nowa wersja skali ma nieco lepsze w asno ci psychometryczne ni wersja pe na, jako e usuni to pozycje, które mog y wprowadza zak ócenia pomiaru. Struktur wewn trzn skali SPP-25 zwery kowano na podstawie kon rmacyjnej analizy czynnikowej, przeprowadzon na danych z dwóch bada na próbach

474 AGATA G SIOROWSKA reprezentatywnych dla spo ecze stwa polskiego. Skala SPP-25 ma tak e satysfakcjonuj c trafno teoretyczn, na co wskazuj zbli one korelacje tej e wersji skali z innymi narz dziami mierz cymi postawy wobec pieni dzy i podobne konstrukty, czyli stosunek do dóbr materialnych i warto ci materialnych, w porównaniu do korelacji oryginalnej wersji skali z tymi samymi konstruktami. Kryterialny aspekt trafno ci SPP-25 potwierdzaj wyniki dalszych bada wskazuj ce na podobne zwi zki oryginalnej i nowej wersji skali z cechami osobowo ci, a szczególnie z neurotyzmem, ekstrawersj, ugodowo ci i sumienno ci, prze ywaniem l ku i umiejscowieniem kontroli, a tak e z potrzeb poznawczego domkni cia i jej komponentami. Wykorzystanie SPP-25 do oceny symbolicznych i instrumentalnych postaw wobec pieni dzy uczestników badania eksperymentalnego pozwoli o tak- e na uzyskanie silniejszych efektów statystycznych ni przy wykorzystaniu pe nej wersji skali. Podsumowuj c, skrócona skala postaw wobec pieni dzy SPP-25 jako narz dzie o stabilnej strukturze czynnikowej, rzetelne, trafne wewn trznie i zewn trznie z powodzeniem mo e by wykorzystywana do dalszych bada korelacyjnych i eksperymentalnych na gruncie polskim. LITERATURA CYTOWANA Andersen, J., Camp, P., Kiss, E., Wakita, S., Weyeneth, J. (1993). The money attitude scale: What college students think about green stuff. The Proceedings of the American Council on Consumer Interests, 39, 377 384. Belk, R. W., Wallendorf, M. (1990). The sacred meaning of money. Journal of Economic Psychology, 11, 35 67. Brandstätter, E., Brandstätter, H. (1996). What's money worth? Determinants of the subjective value of money. Journal of Economic Psychology, 17, 443 464. Burgess, S. M. (2005). The importance and motivational content of money attitudes: South Africans with living standards similar to those in industrialised Western countries. South African Journal of Psychology, 35 (1), 106 126. Byrne, B. (2010). Structural equation modelling with AMOS. Basic concepts, applications, and programming. Nowy York: Routledge. Drwal, R.. (1979). Opracowanie kwestionariusza Delta do pomiaru poczucia kontroli. Studia Psychologiczne, 18, 67 84. Einzig, P. (1948). Primitive money: In its ethnological, historical and economic aspects. Oxford: Pergamon Press. Engelberg, E., Sjöberg, L. (2006). Money attitudes and emotional intelligence. Journal of Applied Social Psychology, 36, 20 27. Engelberg, E., Sjöberg, L. (2007). Money obsession, social adjustment and economic risk perception. The Journal of Socio-Economics, 36, 686 697. Furnham, A. (1984). Many sides of the coin: The psychology of money usage. Personality and Individual Differences, 5 (5), 501 509. Furnham, A. (1999). The saving and spending habits of young people. Journal of Economic Psychology, 20, 677 697. Furnham, A., Argyle, M. (1998). The psychology of money. London: Routledge. G siorowska A. (2002). Adaptacja skali postaw wobec pieni dzy Yamauchi i Templera (1982), raport Instytutu Organizacji i Zarz dzania Politechniki Wroc awskiej, seria PRE, nr 53. G siorowska, A. (2007). Postawy wobec pieni dzy u rodziców i ich dzieci. O roli pierwotnej socjalizacji ekonomicznej w kszta towaniu stosunku do pieni dzy. Psychologia. Edukacja i Spo ecze stwo, 4 (3), 245 260. G siorowska, A. (2008a). Ró nice indywidualne jako determinanty postaw wobec pieni dzy. Niepublikowana rozprawa doktorska. Wroc aw: Instytut Psychologii, Wydzia Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wroc aw skiego. G siorowska, A. (2008b). Why we assess our nancial situation as good or bad? Income and money attitudes in uence on subjective nancial situation assessment. W: Economics and psychology: Methods and synergies: IAREP/SABE World Meeting 2008, Roma, September 3 6, 2008. Roma: Luiss University Press. G siorowska, A. (2010). Biedni czy bogaci? Wp yw dochodu i postaw wobec pieni dzy na ocen w asnej sytuacji nansowej. W: A. M. Zawadzka, M. Górnik-Durose (red.), ycie w konsumpcji, konsumpcja w yciu. Psychologiczne cie ki wspó zale no ci (s.177 193). Sopot: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. G siorowska, A. (2012a). Czy dla ka dego wi ksza ilo pieni dzy oznacza lepsz sytuacj nansow? Postawy wobec pieni dzy a spostrzeganie w asnego dochodu. Psychologia Ekonomiczna, 1, 5 16. G siorowska, A. (2012b). Postawy wobec pieni dzy a kupowanie impulsywne. W: A. M. Zawadzka, M. Górnik-Durose (red.), W supermarkecie szcz cia. O ró norodno ci zachowa konsumenckich w kontek cie jako ci ycia (s. 205 223). Warszawa: Di n. G siorowska, A. (2013a). Skala postaw wobec pieni dzy SPP. Konstrukcja i walidacja narz dzia pomiarowego. Psychologia Ekonomiczna, 3, 20 39. G siorowska, A. (2013b). Psychologiczne skutki aktywacji idei pieni dzy a obdarowywanie bliskich. Psychologia Spo eczna, 2 (25), 156 168. G siorowska, A., Czerw, A. (2010). Jasna przysz o naszych nansów? O zwi zkach optymizmu i postaw wobec pieni dzy. W: M. Górnik-Durose, M. Goszczy ska (red.), Psy chologiczne uwarunkowania zachowa ekonomicznych. Przedsi biorczo pieni dze konsumpcja (s. 107 127). Warsza wa: Di n. G siorowska, A., He ka, A. (2012). Psychological consequences of money and money attitudes in dictator game. Polish Psychological Bulletin, 43 (1), 20 26. Górnik-Durose, M. (2002). Psychologiczne aspekty posiadania mi dzy instrumentalno ci a spo eczn u yteczno ci

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 475 dóbr materialnych. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu l skiego. Gresham, A., Fontenot, G. (1989). The differing attitudes of the sexes toward money: An application of the money attitude scale. Advances in Marketing, 9, 380 384. Hanley, A., Wilhelm, M. S. (1992). Compulsive buying: An exploration into self esteem and money attitudes. Journal of Economic Psychology, 13, 5 18. Hayhoe, C. R., Cho, S. H., DeVaney, S. A., Worthy, S. L., Kim, J., Gorham, E. (2012). How do distrust and anxiety affect saving behavior? Family and Consumer Sciences Research Journal, 41 (1), 69 85. Hornowska, E. (2007). Testy psychologiczne teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Jonas, E., Sullivan, D., Greenberg, J. (2013). Generosity, greed, norms, and death: Differential effects of mortality salience on charitable behavior. Journal of Economic Psychology, 35, 47 57. Kossowska, M., Hanusz, K., Trejtowicz, M. (2012). Skrócona wersja Skali potrzeby poznawczego domkni cia. Dobór pozycji i walidacja skali. Psychologia Spo eczna, 1 (20), 89 99. Lea, S. E. G., Webley, P. (2006). Money as tool, money as drug: The biological psychology of a strong incentive. Behavioral and Brain Sciences, 29, 161 209. Lester, D., Yang, B., Spinella, M., (2006). Depression, anxiety, and personal nance behavior: Implications for the classical economic conception of humans as rational decision-makers. Psychological Reports, 99, 833 834. Lim, V. K. G., Teo, T. S. H, Loo, G. L. (2003). Sex, nancial hardship and locus of control: An empirical study of attitudes towards money among Singaporean Chinese. Personality and Individual Differences, 34, 411 429. Luna-Arocas, R., Tang, T. L. P. (2004). The love of money, satisfaction and the protestant work ethic: Money pro les among university professors in the U.S.A. and Spain. Journal of Business Ethics, 50, 329 354. Marczak, M., W sowicz-kiry o, G. (2012). yj c z dnia na dzie lub my l c o przysz o ci. O nansowej perspektywie czasowej i jej determinantach. W: A. M. Zawadzka, M. Górnik-Durose (red.), W supermarkecie szcz cia. O ró norodno ci zachowa konsumenckich w kontek cie jako ci ycia (s. 224 242). Warszawa: Di n. McClure, R. F. (1984). The relationship between money attitudes and overall pathology. Psychology: A Quarterly Journal of Human Behavior, 21 (1), 4 6. Medina, J. F., Saegert, J., Gresham, A. (1996). Comparison of Mexican-American and Anglo-American attitudes toward money. Journal of Consumer Affairs, 30 (1), 124 145. Nyhus, E. K., Webley, P. (2001). The role of personality in household saving and borrowing behaviour. European Journal of Personality, 15, 85 103. Pfeffer, J., DeVoe, S. E. (2009). Economic evaluation: The ef - fect of money and economics on attitudes about volunteering. Journal of Economic Psychology, 30, 500 508. Prince, M. (1993). Self-concept, money beliefs and values. Journal of Economic Psychology, 14, 161 173. Richins, M. L., Dawson, S. (1992). A consumer values orientation for materialism and its measurement: Scale development and validation. Journal of Consumer Research, 19, 303 316. Roberts, J. A., Jones, E. (2001). Money attitudes, credit card use, and compulsive buying among American college students. Journal of Consumer Affairs, 35 (2), 213 240. Roberts, J. A., Roberts, C. R. (2012). Money matters: Does the symbolic presence of money affect charitable giving and attitudes among adolescents? Young Consumers: Insight and Ideas for Responsible Marketers, 13 (4), 329 336. Roberts, J. A., Sepulveda, C. J. M. (1999a). Demographics and money attitudes: A test of Yamauchi & Templer s (1982) money attitude scale in Mexico. Personality and Individual Differences, 27, 19 35. Roberts, J. A., Sepulveda, C. J. M. (1999b). Money attitudes and compulsive buying: An exploratory investigation of the emerging consumer culture in Mexico. Journal of International Consumer Marketing, 11 (4), 53 74. Rubinstein, C. R. (1981). Survey report on money. Psychology Today, 15 (5), 29 44. Shafer, A. B. (2000). Mediation of the Big Five's effect on career decision making by the life task dimensions and on the money attitudes by materialism. Personality and Individual Differences, 28, 93 109. Tang, T. L. P. (1992). The meaning of money revisited. Journal of Organizational Behavior, 13, 197 202. Tang, T. L. P. (1993). The meaning of money: Extension and exploration of the money ethic scale in a sample of university students in Taiwan. Journal of Organizational Behavior, 14, 93 99. Tang, T. L. P. (1995). The development of a short money ethic scale: Attitudes toward money and pay satisfaction revisited, Personality and Individual Differences, 19, 809 816. Tang, T. L. P. (2007). Income and quality of life: Does the love of money make a difference? Journal of Business Ethics, 72, 375 393. Tang, T. L. P., Chen, Y. J. (2008). Intelligence vs. wisdom: The love of money, machiavellianism, and unethical behavior across college major and gender. Journal of Business Ethics, 82 (1), 1 26. Tang, T. L. P., Chen, Y. J., Sutarso, T. (2008). Bad apples in bad (business) barrels: The love of money, machiavellianism, risk tolerance, and unethical behavior. Management Decision, 46 (2), 243 263. Tang, T. L. P., Chiu, R. K. (2003). Income, money ethic, pay satisfaction, commitment, and unethical behavior: Is the love of money the root of evil for Hong Kong employees? Journal of Business Ethics, 46, 13 30. Tang, T. L. P., Furnham, A., Davis, G. M. T. W. (2002). The meaning of money: The money ethic endorsement and work- -related attitudes in Taiwan, the USA and the UK. Journal of Managerial Psychology, 17 (7), 542 563. Tang, T. L. P., Kim, J. K. (1999). The meaning of money among mental health workers: The endorsement of money ethic as related to organizational citizenship behavior, job satisfaction,

476 AGATA G SIOROWSKA and commitment. Public Personnel Management, 28 (1), 15 26. Tang, T. L. P., Kim, J. K., Tang, T. L. N. (2002). Endorsement of the money ethic, income, and life satisfaction: A comparison of full-time employees, part-time employees, and non- -employed university students. Journal of Managerial Psychology, 17 (6), 442 467. Tang, T. L. P., Luna-Arocas, R., Whiteside, H. D. (1997). At - titudes toward money and demographic wariables as related to income and life satisfaction: USA vs. Spain. Referat wyg oszony podczas 22. konferencji IAREP, Walencja, 15 18 wrze nia 1997. Tang, T. L. P., Luna-Arocas, R., Whiteside, H. D. (2003). Money ethic endorsement, self-reported income, and life satisfaction of university faculty in the US and Spain. Personnel Review, 32 (6), 756 773. Tang, T. L. P., Sutarso, T. (2012). Falling or not falling into temptation? Multiple faces of temptation, monetary intelligence, and unethical intentions across gender. Journal of Business Ethics, w druku, doi:10.1007/s10551-012-1475-3. Tang, T. L. P., Sutarso, T., Akande, i in. (2006). The love of money and pay level satisfaction: Measurement and functional equivalence in 29 geographical entities around the world. Management and Organization Review, 2 (3), 423 452. Tang, T. L. P., Sutarso, T., Davis, G. M. T. W., Dolinski, D., Ibrahim, A. H. S., Wagner, S. L. (2007). To help or not to help? The good samaritan effect and the love of money on helping behavior. Journal of Business Ethics, 82, 865 887. Troisi, J. D., Christopher, A. N., Marek, P. (2006). Materialism and money spending disposition as predictors of economic and personality variables, North American Journal of Psychology, 8 (3), 421 436. Vohs, K. D., Mead, N. L., Goode, M. R. (2006). The psychological consequences of money. Science, 314, 1154 1156. Vohs, K. D., Mead, N. L., Goode, M. R. (2008). Merely activating the concept of money changes personal and interpersonal behavior. Current Directions in Psychological Science, 17, 208 212. W sowicz-kiry o, G. (2008a). Psychologia nansowa. O pieni dzach w yciu cz owieka. Warszawa: Di n. W sowicz-kiry o, G. (2008b). Attitudes towards money and well-being. W: Economics and psychology: methods and synergies: IAREP/SABE World Meeting 2008, Roma, September 3 6, 2008. Roma: Luiss University Press. W sowicz-kiry o, G. (2010). Postawy wobec pieni dzy a zachowania ubezpieczeniowe. Badania eksploracyjne. W: M. Górnik-Durose, M. Goszczy ska (red.), Psychologiczne uwarunkowania zachowa ekonomicznych. Przedsi biorczo pieni dze konsumpcja (s. 128 154). Warszawa: Di n. W sowicz-kiry o, G. (2013). Postawy wobec pieni dzy. Pomiar struktura determinanty. Warszawa: Di n. W sowicz-kiry o, G., Samson, P., Podsiad y, P., Strza ka, A., Stasiuk, K. (2007). Orientacje regulacyjne Ja, postawy yciowe i preferencje warto ci a postawy wobec pieni dzy. Psychologia. Edukacja i Spo ecze stwo, 4 (3), 227 244. W sowicz-kiry o, G., Wi niewska, A. (2005). Postawy wobec pieni dzy a re eksyjny i impulsywny styl poznawczy. Psychologia. Edukacja i Spo ecze stwo, 4, 40 60. Wernimont, P., Fitzpatrick, S. (1972). The meaning of money. Journal of Applied Psychology, 56, 218 226. Wilhelm, M. S., Varcoe, K., Hübner-Fridrich, A. (1993). Fi - nancial satisfaction and assessment of nancial progress: Importance of money attitudes. Financial Counseling and Planning, 4, 181 199. Wrze niewski, K., Sosnowski, T., Jaworowska, A., Fecenec, D. (2006). Inwentarz stanu i cechy l ku: polska adaptacja STAI. Podr cznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. Yamauchi, K., Templer, D. (1982). The development of a money attitudes scale. Journal of Personality Assessment, 46, 522 528. Yang, B., Lester, D. (2002). Furnham's Money Attitude Scale. Psychological Reports, 90, 699 700. Zale kiewicz, T. (2011). Psychologia ekonomiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Zale kiewicz, T., G siorowska, A., Kesebir, P., uszczy ska, A., Pyszczynski, T. (2013). Money and the fear of death: The symbolic power of money as an existential anxiety buffer. Journal of Economic Psychology, 36, 55 67. Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., liwi ska, M. (1998). Inwentarz Osobowo ci NEO-FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podr cznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

SKRÓCONA WERSJA SKALI POSTAW WOBEC PIENI DZY (SPP-25) 477 ZA CZNIK 1 Skala postaw wobec pieni dzy wersja skrócona SPP-25 Instrukcja Poni ej znajduj si stwierdzenia odnosz ce si do ró nych aspektów zwi zanych m.in. z pieni dzmi. Przeczytaj dok adnie ka de stwierdzenie i zdecyduj, w jakim stopniu jest ono prawdziwe stosunku do Ciebie, wykorzystuj c zamieszczon poni ej skal ocen, i zakre laj c kó kiem odpowiedni liczb obok ka dego stwierdzenia. Nie pozostawiaj adnego stwierdzenia bez rozstrzygni cia to bardzo wa ne, aby ustosunkowa si do wszystkich z nich. Pami taj, e nie ma dobrych czy z ych odpowiedzi jeste my zainteresowani tym, jakie s twoje prawdziwe odczucia, a nie jakie chcia by, aby by y, czy te jakie s powszechnie akceptowane. Dlatego b dziemy bardzo wdzi czni za szczere odpowiedzi. Prosimy nie po wi ca zbyt wiele czasu poszczególnym stwierdzeniom i zaznacza t odpowied, która jako pierwsza wyda a si najbli sza temu, co w danej sprawie o sobie my lisz. Prosimy o udzielanie odpowiedzi numer 3 tylko w ostateczno ci Skala ocen: 1 Zupe nie si nie zgadzam 2 3 4 5 Nie zgadzam si Ani si zgadzam, ani si nie zgadzam Zgadzam si Zupe nie si zgadzam 1. Po yczanie pieni dzy od znajomych czy rodziny jest przykr konieczno ci 1 2 3 4 5 2. Kontroluj dok adnie stan moich pieni dzy i oszcz dno ci 1 2 3 4 5 3. Staram si wykorzystywa sytuacje, w których mog zrobi dobry interes 1 2 3 4 5 4. Cz sto martwi si o moj kondycj nansow 1 2 3 4 5 5. Ludzie bogaci ciesz si wi kszym powa aniem 1 2 3 4 5 6. Uwa am e pieni dze to narz dzie szatana 1 2 3 4 5 7. D ugi wobec rodziny i znajomych zawsze trzeba oddawa w terminie 1 2 3 4 5 8. Wol oszcz dza pieni dze, bo nigdy nie wiadomo kiedy przyjdzie czarna godzina i b d ich potrzebowa 1 2 3 4 5 9. Zawsze wykorzystuj okazje, w których mog zarobi jakie pieni dze 1 2 3 4 5 10. Czuj si pe en obaw, gdy znajd si w sytuacjach zwi zanych z pieni dzmi 1 2 3 4 5 11. Ludzie bogaci maj wi cej przyjació 1 2 3 4 5 12. Pieni dze s ród em z a 1 2 3 4 5 13. Nie lubi po ycza pieni dzy od innych (za wyj tkiem banków), chyba e jestem do tego zmuszony 1 2 3 4 5 14. Jestem dumny z mojej umiej tno ci oszcz dzania pieni dzy 1 2 3 4 5 15. Gdy ju co kupi, mam wra enie, e móg bym dosta to samo za ni sz cen gdzie indziej 1 2 3 4 5 16. Uwa am, e pieni dze daj ludziom znaczn w adz 1 2 3 4 5 17. Czuj pogard wobec pieni dzy i raczej patrz z góry na tych, którzy je maj 1 2 3 4 5 18. Dok adnie przestrzegam w asnego bud etu nansowego 1 2 3 4 5 19. Kredyty trzeba zawsze sp aca w terminie 1 2 3 4 5 20. Staram si rozwa nie i ostro nie dysponowa swoimi pieni dzmi 1 2 3 4 5 21. Cz sto czuj si zaniepokojony, gdy kto pyta mnie o moje osobiste nanse 1 2 3 4 5 22. Pieni dz jest symbolem sukcesu 1 2 3 4 5 23. Odk adam pieni dze na przysz o 1 2 3 4 5 24. Cz sto mówi, e mnie na co nie sta, niezale nie od tego, czy jest to prawda, czy nie 1 2 3 4 5 25. Pieni dze odzwierciedlaj sukces yciowy 1 2 3 4 5 Agata G siorowska. Kwestionariusz udost pniony na licencji CC BY-NC-SA 3.0 PL http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/pl/legalcode Klucz: Kontrola nansowa: 2, 8, 14, 18, 20, 23; W adza p yn ca z pieni dzy: 5, 11, 16, 22, 25; Niepokój nansowy: 4, 10, 15, 21, 24; Awersja do zobowi za : 1, 7, 13, 19; apanie okazji: 3, 9; Pieni dze jako ród o z a: 6, 12, 17.

478 AGATA G SIOROWSKA Short version of Money Attitudes Questionnaire. Items selection and scale validation Agata G siorowska University of Social Sciences and Humanities, Faculty in Wroclaw ABSTRACT Money Attitude Questionnaire is an original, Polish scale measuring cognitive, emotional and behavioral aspects of attitudes towards money. Because of its considerable length, in this paper I present a new, short version of this scale. The items were selected on the basis of factor loading and discrimination coef cients, based on the data obtained from an adult sample (N = 1447). Internal validity of the short scale was established with con rmatory factor analyses conducted on two representative samples. Comparison of the original and short MAQ scales demonstrated that the short version revealed psychometric characteristics and correlation with other scales similar to the full version. Moreover, using short scale to measure money attitudes as moderator in experimental study led to better results than using full scale. To conclude, the short MAQ scale seems to be a useful tool to measure individual differences revealing money attitudes, and might be a useful tool for future research on social and economic behavior. Keywords: money attitudes, scale structure, scale validation Z o ono: 25.01.2013 Z o ono poprawiony tekst: 28.04.2013 Zaakceptowano do druku: 6.07.2013