Zeszyty aukowe Workg papers Porówawcza aalzaa sfery ubóstwa w krajach UE Tytuł w artykułu ujęcu regoalym Tomasz Paek Ja Zwerzchowsk Zeszyty aukowe Istytut Statystyk Demograf SGH Nr 35, rok 203
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Sps treśc. WPROWADZENIE.... 4.. System podzału terytoralego U Europejskej... 5 2. UBÓSTWO. DYLEMATY POMIARU.... 7 2.. Sposób pojmowaa pomaru ubóstwa... 0 3. IDENTYFIKACJA UBOGICH... 2 3.. Idetyfkacja ubogch w ujęcu klasyczym... 2 3.2. Idetyfkacja ubogch w ujęcu jedowymarowym... 4 4. SKALE EKWIWALENTNOŚCI... 5 5. POMIAR UBÓSTWA... 8 5.. Pomar ubóstwa w UE... 8 5.2. Pomar skrajego ubóstwa... 2 5.3. Rozszerzee pomaru ubóstwa o jego dodatkowe aspekty... 22 5.4. Pomar współwystępowaa ubóstwa materalego ubóstwa emateralego (deprywacj materalej)... 26 5.5. Pomar zagrożea ubóstwem... 27 5.5.. Zagrożee ubóstwem moetarym... 28 5.5.2. Zagrożee ubóstwem emoetarym (deprywacją materalą)... 33 5.5.3. Współwystępowae zagrożea ubóstwem moetarym emoetarym (deprywacją materalą)... 39 6. ANALIZA PORÓWNAWCZA UBÓSTWA W UE W 200 R.... 42 6.. Źródło daych... 42 6.2. Podstawowe pojęca defcje... 43 6.2.. Jedostka badaa... 43 6.2.2. Dochody gospodarstw domowych... 43 6.3. Zakres założea aalzy... 45 6.4. Ocea precyzj estymacj... 48 6.5. Ubóstwo w krajach regoach UE... 48 6.5.. Ubóstwo moetare... 48 6.5... Relatywe ubóstwo moetare... 48 6.5..2. Skraje ubóstwo moetare... 5 2
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] 6.5.2. Deprywacja materala... 54 6.5.3. Ubóstwo oczywste... 56 6.5.3.. Zmodyfkowae podejśce ESPCO... 56 6.5.3.2. Skraje ubóstwo oczywste... 58 6.6. Zagrożee ubóstwem w krajach regoach UE... 59 6.6.. Zagrożee ubóstwem moetarym... 59 6.6.2. Zagrożee deprywacją materalą... 59 6.6.3. Zagrożee ubóstwem oczywstym... 63 7. KTÓRE KRAJE I REGIONY UE SĄ NAJBARDZIEJ UBOGIE?... 63 8. PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE... 67 BIBLIOGRAFIA... 70 ANEKS... 74 3
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203]. Wprowadzee. Jedym z podstawowych celów poltyk społeczej U Europejskej krajów człokowskch jest walka z ubóstwem wykluczeem społeczym (Traktat z Maastrcht). Dzałaa mające a celu ograczee ubóstwa wykluczea społeczego staową, obok dzałań akerowaych a wsperae zrówoważoego rozwoju gospodarczego zatrudea, jede z główych obszarów zateresowaa zarazem wsparca Komsj Europejskej oraz były jedym z główych flarów strateg Lzbońskej. Także w zrewdowaej wersj strateg Lzbońskej obszar te, zwązay z procesem tegracj społeczej, pozostaje ważym elemetem dzałań strategczych U Europejskej. W 200 r. Rada Europy ustalła 5 główych celów strateg Europa 2020. Jede z ch dotyczył promocj tegracj społeczej, w szczególośc poprzez redukcję ubóstwa. Jedocześe UE jako podstawowy cel swojej strateg w obszarze tegracj społeczej postawła sobe wyjśce z ubóstwa 20 mloów osób w krajach człokowskch do 2020 r. (Copelad Daly, 202). Proces tegracj społeczej w ramach UE, a w tym zwalczae ubóstwa wykluczea społeczego, realzoway jest od 2000 r. za pomocą tzw. Otwartej Metody Koordyacj (Ope Method of Coordato OMC). Metoda ta zakłada, że państwa człokowske UE mają dużą swobodę zarówo przy doborze środków sposobów zwalczaa ubóstwa wykluczea społeczego, jak wyborze prorytetów, a których skupają swoje dzałaa. Jedocześe kraje człokowske wymeają swoje dośwadczea w zakrese osągaa postępów w procese tegracj społeczej, a w tym obszarze zwalczaa ubóstwa wykluczea społeczego, ajlepszych praktyk w tym obszarze oraz motorgu ocee efektywośc prowadzoych dzałań. Dzęk zdecetralzowaemu charakterow Metody Otwartej Koordyacj może być oa z powodzeem realzowaa w ramach całej UE pommo dużych różc w pozome rozwoju ekoomczego oraz różc kulturowo-społeczych człoków UE (M. Büchs, 2007, Frazer., 200). Pommo pozostawea zaczej swobody krajom człokowskm w zakrese sposobów środków zwalczaa ubóstwa wykluczea społeczego Komsja Europejska przywązuje dużą wagę do porówywalośc mędzyarodowej rezultatów poltyk poszczególych krajów w tym obszarze. W celu motorowaa rezultatów tych poltyk została stworzoa w 200 r., wspóla dla wszystkch krajów, lsta 8 podstawowych wskaźków ubóstwa wykluczea społeczego (Atkso, 2002). Lsta ta ulega stałym modyfkacjom uzupełeom. Zajdują sę a ej zarówo wskaźk umożlwające aalzę ubóstwa bazującą a wartoścach dochodów uzyskwaych przez gospodarstwa domowe (wskaźk wyrażae w forme moetarej) jak a symptomach ubóstwa (wskaźk wyrażae w forme emoetarej). Jedocześe została podjęta decyzja o przygotowau owego, Europejskego Badaa Dochodów Waruków Życa (EU Statstcs o Icome ad Lvg Codtos EU-SILC), które dostarczałoby porówywalych dla krajów człokowskch UE daych Lsta ta jest rozwjaa przez Podgrupę Wskaźkową (Idcators Sub-Group) Komtetu ds. Zabezpeczea Społeczego (Socal Protecto Commtee SPC). Uaktualoa lsta wskaźków przyjęta we wrześu 2009 r. przez SPC zajduje sę a stroe teretowej Komsj Europejskej: http://ec.europa.eu/socal/ma.jsp? catid=756&lagid=e. 4
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] dotyczących waruków życa ludośc, w tym ubóstwa wykluczea społeczego 2 (Wolf., 200). Na podstawe wyków badaa EU-SILC oblczae są wartośc podstawowych wskaźków ubóstwa wykluczea społeczego, a w oparcu o e prowadzay jest motorg oraz aalzy porówawcze ubóstwa wykluczea społeczego w ramach UE. Zakres sposób prowadzea tych aalz ulegają stałym modyfkacjom prowadzącym do cągłego doskoalea arzędz pomaru. Cele formułowae w poltyce społeczej U Europejskej oraz w Krajowych Plaach Dzałań, w których przedstawae są cele krajowych poltyk społeczych, wyraźe wskazują a potrzebę badaa ubóstwa a pozome regoalym lokalym. Regoale zróżcowae margalzacja ektórych regoów krajów UE stały sę w ostatch latach przedmotem e tylko szczególej trosk, ale róweż wsparca w ramach poltyk spójośc UE. W celu odpowedej alokacj fuduszy UE, akerowaych a walkę z ubóstwem wykluczeem społeczym oraz ocey efektywośc ch wykorzystaa, koeczy jest stały motorg ubóstwa a pozome regoalym. W opracowau przedstawoo propozycje modyfkacj aktuale rekomedowaego przez UE podejśca do pomaru ubóstwa, prowadzące zarówo do porówywalośc oce ubóstwa mędzy krajam człokowskm UE ch regoam, jak zapropoowao owy sposób aalzy ubóstwa w oparcu o wskaźk stopa zagrożea ubóstwem. Zasadczym celem pozawczym prezetowaego badaa był pomar zasęgu, atężea (głębokośc), tesywośc dotklwośc ubóstwa oraz ocea stopa zagrożea tym aspektam ubóstwa w krajach UE oraz w układze regoalym w 200 r. Umożlwa o e tylko aalzę porówawczą różych aspektów ubóstwa w krajach UE, ale róweż wskazae tych krajów UE ch regoów do których powo zostać skerowae fasowe wsparce aby osągąć przyjęty w strateg Europa 2020 cel zmejszea lczby jej ajbardzej ubogch meszkańców o 20 ml. Zostały oszacowae przy tym fasowe koszty osągęca tego celu. Do ocey różych aspektów ubóstwa zastosowao zarówo podejśce jedowymarowe bazujące wyłącze a wskaźkach moetarych, jak podejśce welowymarowe, uwzględające także czyk poza moetare (deprywację materalą gospodarstw domowych). Poadto dokoao ocey współwystępowaa ubóstwa moetarego emoetarego, gdyż ch kumulacja zacząco pogłęba doleglwośc ubóstwa. W przeprowadzoych aalzach porówawczych zwrócoo uwagę a wpływ zma założeń pomaru a uzyskwae wyk, ze szczególym uwzględeem Polsk jej regoów... System podzału terytoralego U Europejskej Struktura orgazacj krajów ależących do U Europejskej jest sle zróżcowaa ze względu zarówo a różce ustrojowe, tradycje jak uwarukowaa hstorycze państw człokowskch. Regoaly aspekt poltyk strukturalej U Europejskej, w tym alokacja w sposób racjoaly spójy fuduszy strukturalych, 2 Badae to zastąpło realzoway w latach 994-200 Europejsk Pael Gospodarstw Domowych (Europea Commuty Household Pael ECHP), por. także pukt 6.. 5
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] wymaga jedak osągęca względej porówywalośc daych statystyczych gromadzoych przez kraje człokowske a pozome regoalym. W tym celu a początku lat sedemdzesątych ubegłego weku Eurostat utworzył Nomeklaturę Statystyczych Jedostek Terytoralych (Nomeclature of Statstcal Terrtoral Uts NUTS), staowącą wspóly, spójy system podzału terytoralego U Europejskej. Klasyfkacja NUTS ma charakter herarchczy. Na perwszym etape jej tworzea wyróżoo trzy pozomy regoale dla każdego kraju ze względu a welkość zaludea, a maowce: pozom NUTS (regoy duże) od 3 do 7 ml ludośc, pozom NUTS 2 (regoy średe) od 800 tys. do 3 ml ludośc oraz pozom NUTS 3 (regoy małe) od 50 do 800 tys. ludośc. Poadto poza pozomam regoalym wyróżoo pozom krajowy (NUTS 0), odzwercedlający grace admstracyje poszczególych krajów. Jeżel całkowta lczba ludośc daego państwa zajduje sę pożej dolej gracy daego pozomu NUTS, to jest oo traktowae jako jeda jedostka terytorala a tym pozome. W późejszym okrese zostały zdefowae w ramach klasyfkacj NUTS dwa pozomy lokale NUTS 4 NUTS 5, przy czym tylko te ostat, odpowadający podstawowej jedostce samorządu terytoralego, został wyzaczoy dla wszystkch państw człokowskch 3. W przypadku Polsk klasyfkacja jedostek terytoralych a pozome regoalym wygląda astępująco: 6 regoów a pozome (NUTS ), 6 województw a pozome 2 (NUTS 2), 45 podregoów a pozome 3 (NUTS 3). Jedostk terytorale a pozomach NUTS NUTS 3 e są jedostkam admstracyjym w Polsce. Tym samym porówaa mędzyregoale krajów UE byłyby z puktu wdzea Polsk ajbardzej adekwate dla jedostek regoalych a pozome NUTS 2, czyl odpowedków polskch województw. Nestety porówaa mędzyregoale w ramach UE, w oparcu o wyk badaa EU-SILC, atrafają a zacze przeszkody atury praktyczej. Dae z EU-SILC dotyczące ektórych krajów człokowskch 4, dostępe dla ośrodków aukowych, w ogóle e pozwalają a detyfkację regou, w którym zameszkują badae gospodarstwa domowe. Poadto, kraje których dae są dostępe w postac umożlwającej detyfkację regoalą gospodarstw domowych, podają kody regoów a różych pozomach statystyczych jedostek terytoralych. W efekce, ze względu a edostępość daych, porówaa mędzyregoale w ramach UE przeprowadzoe w badau e obejmują regoów wszystkch krajów człokowskch. Aby zapewć jedolty pozom klasyfkacj jedostek terytoralych we wszystkch krajach objętych porówaam mędzyregoalym przeprowadzoo te porówaa przede wszystkm a pozome NUTS 5. 3 Klasyfkacja NUTS jest dostępa pod adresem: http://www.europa.eut/corom/eurostat/ramo/uts/splash_regos.html. 4 Dotyczy to Holad, Nemec Welkej Bryta. 5 Klasyfkacja jedostek terytoralych a pozome regoalym NUTS- oraz NUTS-2, dla których dostępe są dae dla krajów objętych porówaam regoalym, zajduje sę w Aekse. 6
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] 2. Ubóstwo. Dylematy pomaru. Perwszym zarazem kluczowym krokem a drodze pomaru ubóstwa jest zdefowae samej kategor ubóstwa. Wybór kokretej defcj ubóstwa ma podstawowe zaczee dla uzyskwaych wyków tego pomaru (Hagears, 986). W zależośc od tej defcj róże grupy społeczeństwa, a w aalzach regoalych róże regoy, mogą zostać uzae za ajbardzej dotkęte ubóstwem. Jedocześe sposób zdefowaa ubóstwa metody jego pomaru wpływają zarówo a regoalą alokację fuduszy UE jak a sposób tworzea programów, formułowaych przez poltykę społeczą, akerowaych a ograczae ubóstwa. Występujące w praktyce rozbeżośc w wykach aalz ubóstwa, a w astępstwe rozbeżośc co do kocepcj walk z ubóstwem, są spowodowae brakem precyzyjej ogóle akceptowaej defcj tego zjawska. Poadto kategora ta jest zmea w czase zróżcowaa terytorale. Sytuacja materala gospodarstw domowych, która obece kwalfkuje je do sfery ubóstwa a pewo e powodowałaby takej ocey klkadzesąt lat temu. Jedocześe, c którzy uważa są za ubogch w krajach Europy Zachodej posadają welokrote lepszy status materaly od przecętego statusu materalego p. meszkańca Id. We wszystkch defcjach występujących w lteraturze przedmotu ubóstwo wązae jest z faktem ezaspokojea pewych potrzeb a pożądaym pozome (Drewowsk, 997). Formułowae defcje ubóstwa mają jedocześe a tyle ogóly charakter, że e wzbudzają wększych sporów są w zasadze powszeche akceptowae. Akceptacja ta wyka jedak z faktu, że pozostawają oe otwartym podstawowe kweste będące przedmotem welu kotrowersj, a maowce które potrzeby ależy traktować jako podstawowe oraz jak pozom ch zaspokojea ależy uzać za pożąday. Do końca lat sześćdzesątych domującym rozwązaem przyjmowaym w aalzach ubóstwa było podejśce potrzeb podstawowych (basc eeds approach). Zapewee ch zaspokojea było w zasadze jedozacze z zapeweem możlwośc przeżyca. Do potrzeb podstawowych zalczao przede wszystkm żywość, meszkae odzeż. Prekursoram tego ujęca byl C. Booth (892) oraz B. S. Rowtree (90). Ubóstwo było przez ch utożsamae z pozomem zbyt skch dochodów, które e były wystarczające do zaspokojea tych potrzeb, czy też ym słowy e wystarczały a osągęce pozomu życa uzaego za gody w daym kraju. Sformułowaa przez ch kocepcja defcj ubóstwa bazowała a pracach Materalej Szkoły Dobrobytu (Jevos, 87; Marshall, 920), która utożsamała dobrobyt (zamożość) z pozomem dochodów. Stąd też kocepcja ta azywaa jest ubóstwem dochodowym lub też moetarym. Stopowo zakres potrzeb podstawowych objętych kategorą ubóstwa ulegał rozszerzeu. Wraz z rozszerzaem zakresu potrzeb podstawowych objętych kategorą ubóstwa postępowała krytyka traktowaa ubóstwa wyłącze w kategorach moetarych, zapoczątkowaa empryczym pracam socjologów (Abel-Smth Towsed, 965). Towarzyszyło jej jedocześe przechodzee od kocepcj rozumea ubóstwa jedye jako braku środków fasowych (zasobów ekoomczych) do zaspokojea podstawowych potrzeb w keruku braku możlwośc wypełaa fukcj życowych, wykających e tylko z braku zasobów ekoomczych, ale 7
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] także z uwarukowań społeczych osobstych, ezbędych do prowadzea wartoścowego życa (capabltes approach). Według A. Sea (980, 985, 2000), twórcy podejśca możlwośc zaspokojea potrzeb, dla stworzea możlwośc realzowaa fukcj życowych jedostek kluczowe zaczee mają e same dobra (towary usług) lecz ch właścwośc umożlwające określoe sposoby fukcjoowaa (fuctog) poszczególych jedostek. Sposoby fukcjoowaa mogą meć różorody charakter, zaczyając od ajbardzej podstawowych takch jak właścwe odżywae sę czy też życe w zdrowu, po złożoe czyośc stay jak p. możlwość uczestczea w życu społeczym czy poczuce godośc własej. Zbór tych sposobów fukcjoowaa tworzy wyjścową przestrzeń fukcjoowaa. Kombacje rozmatych sposobów fukcjoowaa (podzbory przestrze wyjścowej) tworzą zbory możlwośc (capabltes sets), z których może wyberać jedostka. Zróżcowae waruków życa jedostek, zależe zarówo od etapów rozwoju jak zwyczajów społeczeństw, w których żyją oraz ch dywdualych cech charakterologczych umejętośc korzystaa z dóbr, powoduje że do zapewea tych samych możlwośc jedostek ezbęde są róże wązk dóbr. Ubóstwo według A. Sea ozacza e tylko brak wystarczających środków fasowych, lecz także brak możlwośc przekształcea dostępych dóbr w celu osągęca takch sposobów fukcjoowaa jedostk, które pozwalają a prowadzee przez ą odpowadającego jej stylu życa. Te brak możlwośc osągęca pożądaych przez jedostk sposobów fukcjoowaa może wykać zarówo z ewystarczających środków fasowych jak ych ograczeń, p. braku odpowedch kwalfkacj, dyskrymacj czy też barer frastrukturalych. Poadto ubóstwo utożsamae jest przez A. Sea e tylko z brakem dostępu do dóbr usług, lecz także z brakem możlwośc uczestctwa w podejmowau decyzj oraz w życu obywatelskm, społeczym kulturalym. Przykładem ewolucj defcj ubóstwa może być tzw. operacyja defcja ubóstwa, przyjęta przez Radę Mstrów EWG w 975 r., która jest podstawą pomaru tego zjawska w krajach Wspóloty. Stwerdza sę w ej, że ubóstwo "odos sę do osób, rodz, lub grup osób, których zasoby są ograczoe w takm stopu, że pozom ch życa obża sę poza akceptowae mmum w kraju zameszkaa" (Kordos Ochock, 993). Przez zasoby początkowo rozumao dobra, dochód peęży oraz usług uzyskwae zarówo ze źródeł prywatych jak publczych (Coucl for the Europea Commutes, 975). W późejszym okrese zakres zasobów rozszerzoo o zasoby kulturowe społecze (Coucl for the Europea Commutes, 985). Poszerzae kocepcj ubóstwa doprowadzło do efortuego używaa zamee pojęca ubóstwa oraz pojęca wykluczea społeczego 6. Term wykluczee społecze został po raz perwszy użyty przez fracuskego mstra ds. Dobrobytu Społeczego R. Leor a (974). W ofcjalym dokumece Komsj Europejskej pojawł sę o po raz perwszy w programe walk z ubóstwem w 990 r. (Commso of the Europea Commutes, 990). W wększośc defcj wykluczee społecze jest określae w kategorach emożośc uczestczea w stotych aspektach życa społeczego, gospodarczego, poltyczego kulturalego daego społeczeństwa. 6 Przegląd podstawowych kocepcj wykluczea społeczego zawera m.. opracowae H. Slver (994). 8
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Poadto euczestczee to e jest wykem wyboru jedostk lecz przeszkód jake oa apotyka. Poszczególe wymary wykluczea społeczego często akładają sę a sebe pogłębając tym samym margalzację jedostek. Kategora wykluczea społeczego zacząco wychodz poza brak środków peężych oraz zasobów materalych, odosząc sę także do ych ograczeń, które e pozwalają jedostce (osobe, rodze, gospodarstwu domowemu, grupe społeczej) żyć a pozome akceptowalym w daym kraju. Utożsamae ubóstwa z wykluczeem społeczym skutkuje rozpatrywaem tego zjawska w kategorach emożośc dostępu do czegoś e tylko z przyczy fasowych, eograczając sę przy tym wyłącze do dostępośc do towarów usług zaspokajających podstawowe potrzeby. Kategora wykluczea społeczego jest tym samym podoba do kocepcj ubóstwa A. Sea. Chocaż wykluczee społecze ubóstwo są często esłusze traktowae jako substytuty, welokrote podejmowao próby rozróżea tych kategor. Jedo z ajbardzej zaych zestaweń różc pomędzy tym kategoram przedstawł P. Abrahamso (200) (tabela.). Tabela.. Różce pomędzy ubóstwem wykluczeem społeczym. Pole aalzy Ubóstwo Wykluczee społecze Dyscypla ekooma socjologa Rodzaj defcytu brak wystarczających odmowa realzacj praw zasobów materalych Przyczya ezaspokojee potrzeb dyskrymacja w dostępe do stytucj tegrujących Typ społeczej stratyfkacj poowa (wyższe ższe klasy) pozoma (grupy wewątrz grupy a Sugerowae remedum Perspektywa czasowa trasfery socjale (gwaratoway dochód mmaly) statycza (sta) Źródło: opracowae włase a podstawe (Abrahamso, 200). zewątrz) usług społecze (środk aktywzacyje) dyamcza (proces) Wykluczee społecze e powo być traktowae jako syom ubóstwa. Brak możlwośc zaspokojea podstawowych potrzeb może być utożsamay z ubóstwem wyłącze wtedy jeżel jest o wykem braku odpowedch zasobów fasowych. Z drugej stroy ubóstwo e jest przyczyą każdego wykluczea społeczego. Ubóstwo powo być tym samym traktowae jako fasowy wymar wykluczea społeczego. W ejszym opracowau przyjmujemy tzw. ekoomczą (fasową) defcję ubóstwa. Ubóstwem będzemy określal sytuację, w której jedostka (osoba, rodza, gospodarstwo domowe) e dyspouje wystarczającym środkam fasowym (zarówo środkam peężym w postac dochodów beżących 9
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] dochodów z poprzedch okresów jak w forme agromadzoych zasobów materalych) pozwalającym a zaspokojee jej podstawowych potrzeb 7, a akceptowalym pozome. 2.. Sposób pojmowaa pomaru ubóstwa Najwększe kotrowersje przy pomarze ubóstwa zwązae są ze sposobem określaa pozomu zaspokojea potrzeb uzaego za pożąday, czyl sposobem pojmowaa ubóstwa (Boczoń., 99). Ubóstwo moża pojmować w sposób absoluty lub względy 8. Kategora ubóstwa w ujęcu absolutym opera sę a pojęcu stopa zaspokojea potrzeb, zdefowaych w kokretych kategorach loścowych wartoścowych. Jedostk (osoby, rodzy, gospodarstwa domowe) określae są jako uboge kedy ch potrzeby e są zaspokojoe w sposób wystarczający (Drewowsk, 997). Pozom zaspokojea ch potrzeb e jest przy tym odoszoy do pozomu zaspokojea potrzeb ych człoków społeczeństwa. Problem ubóstwa według zwoleków podejśca absolutego zostaje rozwązay, gdy wszystkm człokom społeczeństwa zostae zapewoe zaspokojee ch podstawowych potrzeb. Ubóstwo w sese absolutym może tym samym zostać całkowce wyelmowae poprzez wzrost ekoomczy. Należy zauważyć, że podejśce absolute zawsze os w sobe pewą dozę relatywzmu. Ustalee zboru podstawowych potrzeb oraz mmalego pozomu ch zaspokojea zależy zawsze od pozomu rozwoju społeczo-ekoomczego kraju, dla którego przeprowadzaa jest aalza. Do zwoleków podejśca absolutego ależy zalczyć m.. M. Orshasky (965), E.J. Mshaa (986) A. Sea (983). Podejśce absolute stosowae jest m.. przez Bak Śwatowy (Topńska, 2005; Haughto Khadker, 2009) oraz UNDP (200). Fukcjoujące w Polsce defcje ubóstwa w ujęcu absolutym wążą sę przede wszystkm z kategoram mmum egzystecj mmum socjalego, szacowaym przez Istytut Pracy Spraw Socjalych. Pomar ubóstwa według ujęca absolutego jest w aszym kraju systematycze przeprowadzay przez Główy Urząd Statystyczy (Szukełojć-Beńkuńska, 2008) oraz Radę Motorgu Społeczego (Paek, 203a). Kategora ubóstwa w ujęcu względym (relatywym) opera sę a odeseu pozomu zaspokojea potrzeb jedostek (osób, rodz, gospodarstw domowych) do pozomu zaspokojea tych potrzeb przez ych człoków społeczeństwa. Ubóstwo jest tutaj utożsamae z admerym rozpętoścam w pozome zaspokojea potrzeb w społeczeństwe. Ubóstwo w tym sese e może zostać w praktyce całkowce wyelmowae lecz tylko zmejszoe, poprzez zmejszee erówomerośc w pozome zaspokojea potrzeb. Zwolekam tego ujęca są m.. P. Towsed (979), M. Re (970) oraz S. Lasley (980). Podejśce relatywe jest preferowae przede wszystkm przez Uę Europejską (Atkso at. al.., 200). W Polsce jest oo stosowae w praktyce przez Główy Urząd Statystyczy (Szukełojć-Beńkuńska, 2008). 7 Przyjęta defcja ma charakter absoluty, podczas gdy w UE preferoway jest relatywy sposób pojmowaa ubóstwa (por. pukt 2). 8 Szerok przegląd absolutej relatywej kocepcj podejśca do sposobu pojmowaa ubóstwa moża zaleźć p. w opracowau C. Sedla (988). 0
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Oba podejśca do sposobu pojmowaa ubóstwa mają swoje zalety wady (Foster, 998; Subramaa, 2004). Krytycy podejśca relatywego wskazują, że e pozwala oo a ustalee stałego puktu odesea dla porówań zma ubóstwa w czase w przestrze, a tym samym utruda oceę efektywośc poltyk akerowaych a walkę z ubóstwem. Poadto uzyskae w ujęcu relatywym ocey wskazującej, że astąpł wzrost pozomu zaspokojea potrzeb może być wykem e tyle faktyczego wzrostu ch zaspokojea le zmejszea erówośc w pozome zaspokojea tych potrzeb w badaej populacj. Z kole podejśce absolute stwarza problemy zarówo atury pojęcowej jak metodyczej zwązae z ustaleem zestawu podstawowych potrzeb objętych kategorą ubóstwa, określeem mmalego pozomu ch zaspokojea oraz ch wyceą. Poadto defcja ubóstwa zawsze zależy od specyfk badaej społeczośc zwązaej ze strukturą społeczą kulturalą, klmatem oraz zmea sę w czase awet dla tej samej społeczośc wraz z jej rozwojem. Zakres ubóstwa struktura populacj ubogej są w zaczym stopu determowae sposobem pojmowaa ubóstwa. Jako przykład może tutaj posłużyć badae przeprowadzoe przez A. Hageaars K. De Vosa (987), którzy dla określea zasęgu ubóstwa w Holad w 983 r. zastosowal m.. cztery defcje bazujące a podejścu absolutym oraz trzy defcje operające sę a podejścu relatywym. Odsetek populacj ubogej wyósł, w zależośc od przyjętej gracy ubóstwa, od 5,7% do 33,5%. Koleją decyzją, rówe trudą kotrowersyją, jak wybór pomędzy absolutym względym sposobem pojmowaa ubóstwa, jest ustalee kryterów ubóstwa. W badaach zjawska ubóstwa prowadzoych do lat sedemdzesątych domowało podejśce jedowymarowe bazujące wyłącze a wskaźkach moetarych. W podejścu tym ocea pozomu zaspokojea potrzeb odbywała sę wyłącze przez pryzmat dochodów (wydatków) wyrażaych w forme moetarej. Stopowo jedak coraz węcej zwoleków zaczął zyskwać pogląd, że detyfkacja ubogch w oparcu jedye o merk moetare (pozom uzyskwaych dochodów lub wydatków) jest dalece ewystarczająca. Ne chodzło tutaj przy tym wyłącze o fakt edoszacowywaa dochodów deklarowaych przez gospodarstwa domowe borące udzał w badaach empryczych. O wele stotejsze było przekoae, że ubóstwo jest zjawskem welowymarowym przy jego detyfkacj ależałoby uwzględać także czyk poza moetare. Poadto, co jest ezwykle stote w badaach ubóstwa, podejśce jedowymarowe przy ocee welkośc środków fasowych jakm dyspouje jedostka berze pod uwagę wyłącze jej dochody beżące (strumee) pomjając dochody zasoby materale agromadzoe w poprzedch okresach (zasoby). Koeczość welowymarowego traktowaa ubóstwa postulowało welu badaczy. Na edoskoałość detyfkacj ubóstwa wyłącze a podstawe pozomu uzyskwaych dochodów wskazywał m.. P. Towsed (979). Propoował o uwzględać przy aalzach ubóstwa także waruk meszkaowe, zasobość, edukację oraz zasoby zawodowe fasowe. Szersze spojrzee a problem ubóstwa ż wyłącze przez pryzmat beżących dochodów (wydatków) prezetowało w swoch pracach teoretyczych jak stosowało w praktyce welu badaczy (Paek, 20 203b). Na welowymarowość pojęca ubóstwa wskazują m.. autorzy raportu
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] zawerającego rekomedacje dla U Europejskej, dotyczące wskaźków ubóstwa wykluczea społeczego (Atkso., 2002). 3. Idetyfkacja ubogch W przypadku podejśca jedowymarowego dla wyodrębea podpopulacj ubogch wyzaczay jest pewe krytyczy pozom dochodów lub wydatków zway gracą ubóstwa, pożej którego zaspokojee podstawowych potrzeb e jest możlwe. W podejścu welowymarowym dla detyfkacj subpopulacj ubogch możlwe są róże rozwązaa 9. 3.. Idetyfkacja ubogch w ujęcu jedowymarowym W podejścu jedowymarowym detyfkacja ubogch dokoywaa jest w oparcu o pewe krytyczy pozom dochodów lub wydatków gospodarstw domowych zwaych gracą (lą) ubóstwa. Dae gospodarstwo domowe uzawae jest za uboge gdy pozom jego dochodów lub wydatków jest ższy od przyjętej gracy ubóstwa. Obe mary pozomu zamożośc gospodarstw domowych mają swoje wady zalety. W badaach ubóstwa prowadzoych przez orgazacje mędzyarodowe przyjmowae są róże rozwązaa. Przykładowo Bak Śwatowy preferuje szacowae gracy ubóstwa w oparcu o kosumpcję (Coudouel., 2005; Haughto Khadker, 2009), a Ua Europejska o dochody gospodarstw domowych (Europea Commsso, 200). Take też rozwązae przyjęto w prezetowaym badau gdyż dotyczy oo państw ależących do UE. W ramach podejśca jedowymarowego możemy wyróżć trzy podstawowe typy grac ubóstwa, a maowce: grace absolute, grace relatywe oraz grace subektywe. Poadto w welu krajach fukcjoują tzw. "urzędowe grace ubóstwa", ustalae za pomocą różych metod, które staową podstawę do ubegaa sę przez gospodarstwa domowe o pomoc społeczą. Absolute grace ubóstwa wskazują wartość środków fasowych ezbędych do osągęca mmalego, akceptowalego pozomu zamożośc jedostk (gospodarstwa domowego, osoby). Najstarszą jedocześe ajczęścej stosowaą w praktyce metodą wyzaczaa absolutej gracy ubóstwa jest metoda potrzeb podstawowych (Rowtree, 90; Orschasky, 965). W metodze tej ustalay jest zestaw towarów usług, zway koszykem, pozwalający a zaspokojee podstawowych potrzeb gospodarstwa domowego a mmalym pozome. Za gracę ubóstwa przyjmuje sę peężą wartość koszyka. Metoda potrzeb podstawowych wykorzystywaa jest od dawa w Polsce, do szacowaa mmum socjalego mmum egzystecj, oraz w welu krajach człokowskch U Europejskej. Podstawową zaletą gracy ubóstwa wyzaczaej za pomocą metody potrzeb podstawowych jest jej przejrzystość, zrozumała dla ogółu 9 Rozwązaa te mogą być stosowae róweż do wyodrębaa podpopulacj wykluczoych społecze, rozszerzając kategorę ubóstwa, staowącą wymar fasowy wykluczea społeczego, o e wymary wykluczea zwązae przede wszystkm z wykluczeem z aktywośc ekoomczej, z zaagażowaa poltyczego oraz fukcjoowaa społeczego. 2
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] społeczeństwa. Natomast ajwększe kotrowersje wzbudza zakres potrzeb wyróżoych w koszyku oraz określee mmalego pozomu ch zaspokojea. W praktyce a zawartość koszyka, a tym samym wartość gracy ubóstwa, zaczy wpływ ma aktualy pozom zamożośc społeczeństwa jego styl życa. Ozacza to, że zawartość koszyka jest zmea w czase wraz ze wzrostem ogólego pozomu zamożośc społeczeństwa zakres koszyka podstawowych potrzeb także wzrasta. Iym słowy sposób wyzaczaa gracy ubóstwa według metody potrzeb podstawowych zawera w sobe pewą dozę relatywzmu. Jedakże w aalzach zma ubóstwa w czase, ezbędych dla ocey efektów poltyk akerowaych a zwalczae ubóstwa, graca ubóstwa powa podlegać korekce w czase wyłącze ze względu a zmaę sły abywczej dochodów gospodarstw domowych. Porówaa mędzykrajowe ubóstwa wymagają operowaa tą samą lą ubóstwa we wszystkch krajach. Ze względu a róże mmale koszyk towarów usług przyjmowae w różych krajach, wykające przede wszystkm z różych pozomów zamożośc zwyczajów kosumpcyjych w tych krajach, Bak Śwatowy stosuje w porówaach mędzyarodowych stałą lę ubóstwa rówą.25 dolarów USA dzee a osobę (Haughto Khadker, 2009). Także Komsja Europejska w aalzach ubóstwa krajów UE stosowała w swoch aalzach absolutą lę ubóstwa (tzw. gracę skch dochodów) wyoszącą 0 euro a osobę dzee 0 (por. Europea Commsso, 2008). Relatywe le ubóstwa operają sę a pozycjoowau zamożośc każdej jedostk (gospodarstwa domowego, osoby) w relacj do zamożośc ych badaych jedostek. Najczęścej relatywa la ubóstwa wyzaczaa jest jako stała część meday lub średej arytmetyczej. W podejścu tym gospodarstwo domowe traktowae jest jako uboge, gdy jego dochód jest mejszy od pewej stałej częśc meday lub średej arytmetyczej rozkładu dochodów całej populacj gospodarstw domowych. Ze względu a fakt, że uzyskae tego samego pozomu zaspokojea potrzeb gospodarstw o różym składze demografczym wymaga różego pozomu dochodów podstawą do wyzaczaa gracy ubóstwa za pomocą omawaej metody e może być rozkład dochodu a gospodarstwo lub osobę. Wykorzystyway jest tutaj rozkład dochodów ekwwaletych, porówywalych pomędzy gospodarstwam domowym o różych charakterystykach demografczych. W metodze stałej częśc meday (średej arytmetyczej) ubóstwo traktuje sę jako kategorę całkowce względą. Graca ubóstwa wzrasta proporcjoale do wzrostu wartośc meday (średej arytmetyczej) rozkładu dochodów. Procet gospodarstw domowych ubogch zmea sę wyłącze a skutek zma rozkładu dochodów. Moża wyobrazć sobe awet taką paradoksalą sytuację, że pommo wzrostu dochodów realych wszystkch gospodarstw domowych zasęg ubóstwa (procet gospodarstw domowych ubogch) wzrasta. Nektórzy badacze wręcz kwestoują w ogóle zasadość traktowaa odsetka średej arytmetyczej lub meday rozkładu dochodów jako gracy ubóstwa uważając je za merk erówośc dochodowej (Vett-Wlso, 996). 0 Była oa korygowaa dla poszczególych krajów za pomocą wskaźków sły abywczej ch walut. Por. pukt 4. 3
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Pommo tej ewątplwej wady metoda ta jest rekomedowaa przez Eurostat dla prowadzoych obece badań ubóstwa (Atkso., 2002), przy czym propouje sę przyjęce jako podstawowej gracy ubóstwa wartośc 60% meday rozkładu dochodów. W subektywych metodach wyzaczaa l ubóstwa wykorzystywae są ocey dochodów domowych formułowae przez same gospodarstwa domowe (Va Praag., 982). Najbardzej zaym w podejścu subektywym metodam wyzaczaa l ubóstwa są metoda lejdejska oraz metoda subektywej l ubóstwa (Goedhart., 997; Paek, 20). W obu metodach w wyzaczau l ubóstwa wykorzystuje sę ocey swoch dochodów formułowae przez gospodarstwa domowe. W metodze lejdejskej są to pozomy dochodów etto odpowadających sześcu ekoomczym sytuacjom gospodarstwa domowego, od ajgorszej do ajlepszej. Natomast w przypadku metody subektywej l ubóstwa gospodarstwa domowe wskazują ajższy pozom dochodów etto ezbędych do zwązaa końca z końcem. Pytae to jest zadawae gospodarstwom domowym także w badau EU-SILC. Ocey te zależą przede wszystkm od welkośc gospodarstwa domowego (lczby osób w gospodarstwe) oraz ch faktyczego dochodu. Na podstawe tych trzech welkośc kostruoway jest model regresj, w którym zmeą objaśaą jest mmaly dochód pozwalający a zwązae końca z końcem, a zmeym objaśającym lczba osób w gospodarstwe domowym oraz aktuale dochody gospodarstwa domowego. Model te staow podstawę do wyzaczaa subektywych grac ubóstwa. 3.2. Idetyfkacja ubogch w ujęcu welowymarowym Ubóstwo w ujęcu welowymarowym utożsamamy e tylko z pozomem beżących dochodów gospodarstw domowych ujmowaym w forme moetarej, ale róweż z brakem możlwośc zaspokojea pewych potrzeb wykających zarówo z ewystarczających dochodów beżących jak dochodów z poprzedch okresów oraz zasobów materalych (p. dobra trwałego użytku, meszkae td.) oceaych w forme emoetarej. W ramach podejśca welowymarowego możemy rozróżć, przy uwzględau welu wymarów ubóstwa araz, cztery zasadcze podejśca do detyfkacj ubogch (Alkre Foster, 2007). W perwszym z podejść dokoujemy agregacj wskaźków ubóstwa oszacowaych dla poszczególych jego wymarów w jede wskaźk agregatowy. W wyku takej agregacj tracmy jedak formacje dotyczące oce ubóstwa w poszczególych jego wymarach. Powśmy zatem zawsze oceać welkość agregatowego wskaźka ubóstwa przez pryzmat welkośc wskaźków ubóstwa dla poszczególych jego wymarów. W drugm podejścu jedostkę uzaje sę za ubogą a pozome welowymarowym gdy została uzaa za ubogą chocaż w jedym wymarze (tzw. uo approach). Take rozwązae może prowadzć do przeszacowaa oce ubóstwa. W trzecm z podejść tylko jedostk określoe za uboge jedocześe we wszystkch wymarach są uważae za uboge a pozome welowymarowym (tzw. tersecto approach). Metoda ta prowadz z kole do edoszacowywaa oce ubóstwa. Ostate z podejść łączy ze sobą dwa poprzede podejśca. Przy oceach 4
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] ubóstwa berze oo pod uwagę zarówo stopeń ubóstwa w poszczególych jego wymarach jak lczbę wymarów, w których jedostka została uzaa za ubogą. Odmee podejśce do zagadea detyfkacj ubogch, od przedstawoych powyżej czterech zasadczych ujęć, występuje w podejścu opartym a teor zborów rozmytych, które zostało zastosowae w prezetowaym badau do ocey zagrożea ubóstwem. Podejśce to pozwala ukąć dychotomczego podzału badaej populacj a jedostk uboge euboge. Obok jedostek ubogch eubogch wyróżoa jest ch pośreda grupa o różym stopu zagrożea ubóstwem 2. 4. Skale ekwwaletośc Ustalee wartośc gracy ubóstwa pozwala, w podejścu jedowymarowym, jedozacze stwerdzć czy dae gospodarstwo domowe moża uzać za uboge. Aalza ubóstwa w skal jedostek terytoralych lub wyróżoych podpopulacj gospodarstw domowych czy koeczym agregację pojedyczych oce w pewe mary sytetycze, które staową oceę przecętego pozomu tego zjawska za pomocą jedej lczby 3. Prawe zawsze badae populacje gospodarstw domowych składają sę z gospodarstw domowych o różej lczebośc składze demografczym, ejedorodych pod względem potrzeb kosumpcyjych. Tym samym, aby dochód (wydatk) gospodarstwa domowego prawdłowo spełał rolę merka możlwośc zaspokojea potrzeb porówywalego dla gospodarstw domowych ejedorodych pod względem potrzeb kosumpcyjych, powe o zostać skorygoway ze względu a pozom ch potrzeb. Najbardzej uzasadoa od stroy merytoryczej, jedocześe ajczęścej stosowaa w praktyce, jest korekta dochodów gospodarstw domowych przy wykorzystau tzw. skal ekwwaletośc. Skale ekwwaletośc są parametram pozwalającym a pomar wpływu welkośc charakterystyk demografczych gospodarstw domowych a pozom ch potrzeb, a tym samym a różce w welkośc dochodów (wydatków) ezbędych do osągęca tego samego pozomu zaspokojea potrzeb przez te gospodarstwa domowe. Skala ekwwaletośc dla gospodarstwa domowego daego typu mów, le razy ależałoby zmejszyć lub zwększyć jego dochód, aby osągęło oo te sam pozom zaspokojea potrzeb, co gospodarstwo stadardowe staowące pukt odesea porówań. Najczęścej takm stadardowym gospodarstwem domowym, o skal ekwwaletośc rówej, jest gospodarstwo jedoosobowe. Cechą, którą przede wszystkm ależy uwzględć przy szacowau skal ekwwaletośc jest lczba osób w gospodarstwe domowym. Zwększae lczby kryterów (p. wek płeć osób, mejsce zameszkaa gospodarstwa domowego) przy szacuku skal ekwwaletośc pozwala uwzględć dodatkowe czyk różcujące zakres pozom potrzeb, a tym samym koszty utrzymaa gospodarstw domowych o różym składze. Jedocześe jedak zacze rosą trudośc w szacuku tych skal. 2 Por. pukt 5.5. 3 Por. pukt 5.3. 5
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Skalę ekwwaletośc możemy w sposób ogóly zdefować jako stosuek fukcj wydatków dla gospodarstw domowych o daych charakterystykach do wydatków gospodarstwa domowego stadardowego (Deato Muellbauer, 980) 4 : m ( P, u, X ) ( P, u, X ) C =, (4.) C ' gdze: C( ) - eoklasycza fukcja wydatków, P - wektor ce dóbr, u - pozom użyteczośc (merk pozomu kosumpcj) odpowadający dochodom (wydatkom) pozwalającym osągąć pożąday pozom zaspokojea potrzeb, X, X - wektory charakterystyk -tego -tego gospodarstwa domowego staowącego pukt odesea. Ne ma powszeche akceptowaej jedej metody szacuku skal ekwwaletośc (Deato, 997). Jedocześe wybór skal ekwwaletośc ma duży wpływ a ocey ubóstwa erówośc (Lajouw., 2009). Możemy wyróżć dwa zasadcze podejśca do wyzaczaa skal ekwwaletośc, a maowce obektywe subektywe (Rusak, 2007). W ramach podejśca obektywego metody wyzaczaa skal ekwwaletośc możemy podzelć a ormatywe oraz emprycze (Paek, 20). W podejścu obektywym szacuek skal ekwwaletośc odbywa sę bez odoszea sę do wartoścowań swoch dochodów przez gospodarstwa domowe. W metodach ormatywych wysokość skal ekwwaletośc ustalają eksperc. Natomast w metodach empryczych skale są wyzaczae a podstawe zachowań kosumpcyjych gospodarstw domowych (ch rzeczywstych wydatków) w oparcu o modele ekoometrycze. W podejścu subektywym wyzaczae skal ekwwaletośc dokoywae jest w oparcu o subektywe grace ubóstwa, wyzaczae przy uwzględau osobstych wartoścowań dochodów przez gospodarstwa domowe. Wszystke z powyższych metod wyzaczaa skal ekwwaletośc mają swoje zalety wady (Paek, 20). W badaach porówawczych ubóstwa krajów UE stosowaa jest zmodyfkowaa skala OECD ależąca do skal ormatywych (Paek, 20). Podstawową zaletą skal ormatywych jest prostota ch wyzaczaa oraz łatwość zastosowaa w porówaach mędzyarodowych. Określają oe zmay dochodów potrzebych do zaspokojea potrzeb gospodarstw domowych przy zwększau sę lczby osób w gospodarstwe oraz zma ch charakterystyk demografczych. Wadą tych skal jest brak ch teoretyczego uzasadea. Parametram uwzględaym w szacuku skal OECD są lczba dorosłych oraz lczba dzec 5. Sposób kostrukcj skal OECD jest bardzo prosty. Dla perwszej osoby dorosłej w gospodarstwe przyjmuje oa wartość, co ozacza że gospodarstwem stadardowym, staowącym pukt odesea, jest gospodarstwo domowe 4 Oszacowaa tych skal zależą od pozomu użyteczośc, przy którym przeprowadzamy porówaa. Tym samym przedstawoe rówae defuje całą klasę skal ekwwaletośc różących sę od sebe pozomam użyteczośc. Dla uzyskaa oszacowań skal ekwwaletośc ezależe od pozomu użyteczośc przyjmowae są restrykcyje założea detyfkacyje, których jedak e speła wększość model popytu, por. p. Lewbel, 99; Doaldso Pedakur, 999; Kot, 2000. 5 Za dzec uzawae są osoby pożej 4 lat. 6
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] jedoosobowe. Kolejym osobom dorosłym w gospodarstwe domowym przyporządkowujemy wartość przemożoą przez współczyk mejszy od jedośc. Każdemu dzecku przyporządkowujemy wartość przemożoą przez współczyk ższy ż dla osób dorosłych. Od stroy formalej wzór a skale OECD moża przedstawć astępująco: m OECD A C ( L ) + L = + α β, (4.2) gdze: L A, L C - odpowedo lczba osób dorosłych oraz lczba dzec, α, β - ustalae arbtrale parametry. W zmodyfkowaej skal OECD przyjęto wartość parametru α=0,5 oraz parametru β=0,3. Ozacza to, że każdej astępej osobe dorosłej w gospodarstwe domowym przypsuje sę wartość rówą 0,5, a każdemu dzecku 0,3. 7
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] 5. Pomar ubóstwa 5.. Pomar ubóstwa w UE Podstawową marę ubóstwa, zajdującą sę a lśce wskaźków UE motorujących ubóstwo wykluczee społecze, staow odsetek ubogch, czyl stopa ubóstwa 6 oceająca zasęg ubóstwa (esłusze azywaa wskaźkem zagrożea ubóstwem at-rsk-poverty rate). Oblczaa jest oa przy gracach ubóstwa rówych 60% meday rozkładów ekwwaletych dochodów do dyspozycj w poszczególych krajach UE. Poadto w aalzach ubóstwa stosowae były róweż astępujące moetare mary ubóstwa: wskaźk luk dochodowej ubogch (at-rsk-of-poverty gap), stopa ubóstwa przy założeu stałej gracy ubóstwa w ustaloym roku badaa, tz. w roku t-3, urealoej wskaźkem ce towarów usług reprezetatów (at-rsk-of-poverty rate achored at pot tme), wskaźk trwałośc ubóstwa (persstet at-rsk-of-poverty rate) stopa ubóstwa jedostek ubogch w roku badaa t jedocześe ubogch przyajmej w dwóch z ostatch trzech poprzedch lat badaa. Perwszy ze wskaźków staow marę głębokośc ubóstwa 7, a dwa koleje służą do ocey zma ubóstwa w czase (Paek, 20). Aalzy ubóstwa oparte o dochody gospodarstw domowych przeprowadzae były, jak już wspomao, przy wykorzystau jako gracy ubóstwa wartośc 60% meday rozkładu dochodów, lczoej ezależe dla każdego z krajów. Take podejśce ma pełe uzasadee dla aalz wewątrzkrajowych lecz jego zastosowae dla porówań mędzy krajam, co w zasadze prawe zawsze ma mejsce w praktyce, daje błęde wyk gdyż pukty odesea porówań (grace ubóstwa) są w poszczególych krajach róże. Odpowada to hpoteczej sytuacj (hpoteczej gdyż w praktyce take sytuacje e mają mejsca ze względu a powszeche przekoae, że tego typu podejśce jest błęde) gdy w aalzach regoalych ubóstwa w ramach jedego kraju, dla każdego regou ustalaa jest ezależe graca ubóstwa. Co węcej zastosowae tego rozwązaa w aalzach mędzyregoalych wewątrz UE powoduje wskazae jako regoów ajbardzej dotkętych ubóstwem, e regoów o faktycze ajwększym zasęgu ubóstwa w UE lecz regoów o ajwększym zasęgu ubóstwa w poszczególych krajach UE. W kosekwecj alokacja fuduszy pomocowych akerowaych a walkę z ubóstwem (jak róweż wykluczeem społeczym) może być eodpoweda. Aby tego ukąć ależy stosować w aalzach porówawczych ubóstwa w ramach UE, zarówo mędzykrajowych jak mędzyregoalych, tą samą gracę ubóstwa dla wszystkch porówywaych jedostek terytoralych. Iym słowy poszczególe kraje UE powy być traktowae jak elemety składowe (regoy) jedego orgazmu jakm jest UE. 6 Por. pukt 5.3. 7 Por. pukt 5.3. 8
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] W aalzach ubóstwa prowadzoych przez Eurostat wykorzystyway był także wskaźk dyprywacj materalej gospodarstw domowych (ubóstwa emoetarego) oparty a astępujących dzewęcu symptomach ubóstwa emoetarego: brak możlwośc pokryca z własych środków eoczekwaych wydatków 8, brak możlwośc opłacea wyjazdu wszystkch człoków gospodarstwa domowego a wypoczyek raz w roku, euszczae w terme w cągu ostatch 2 mesęcy opłat za meszkae spłat kredytów 9, brak możlwośc jedzea męsa, drobu, ryb (lub wegetarańskch odpowedków) co drug dzeń, brak możlwośc ogrzewaa meszkaa odpowedo do potrzeb, brak pralk, brak odborka telewzyjego do odboru w kolorze, brak telefou, brak samochodu. Jedostka (gospodarstwo domowe) podlegała deprywacj materalej gdy charakteryzowała sę oa przyajmej 3 symptomam ubóstwa materalego. W 200 r. zostały podjęte przez Grupę Wskaźkową (Idcators sub-group ISG) Komtetu ds. Zabezpeczea Społeczego UE (EU Socal Protecto Commttee SPC) prace mające a celu wypracowae systemu wskaźków motorujących postępy tegracj społeczej w ramach EU. Ostatecze w czerwcu 200 r. Rada ds. Zatrudea, Poltyk Społeczej, Zdrowa Ochroy Kosumetów (Employmet, Socal Polcy, Health ad Cosumer Affars Coucl EPSCO) zaakceptowała propozycję Komtetu ds. Zabezpeczea Społeczego aby ocea realzacj strateg Europa 2020 w zakrese tegracj społeczej operała sę a kombacj trzech astępujących kryterów: uzyskwae dochodów ższych od gracy ubóstwa (ubóstwo moetare), podlegae deprywacj materalej, tz charakteryzowae sę przyajmej 4 symptomam ubóstwa materalego (ubóstwo emoetare), życe w gospodarstwach bez osób pracujących. Za osobę ubogą, według rekomedacj EPSCO, jest uzawaa osoba ależąca do gospodarstwa domowego, które charakteryzuje sę przyajmej jedym z 2 symptomów ubóstwa: jest uboga moetare lub podlega deprywacj materalej. 8 Wysokość tych wydatków ustalaa jest w poszczególych krajach jako mesęcza graca ubóstwa dla gospodarstwa domowego jedoosobowego w roku t-2 (gdze t jest rokem badaa). W Polsce wyosła oa w badau dla 200 r. 680 zł. 9 Por. symptomy deprywacj materalej 3.5 w pukce 5.5.2. 9
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Trzec z propoowaych wskaźków staow marę wykluczea społeczego w obszarze ryku pracy lecz e jest marą ubóstwa w myśl przyjętej defcj tej kategor e powe być uwzględay w aalze ubóstwa. Przedstawoy system wskaźków, poprzez włączee do oce ubóstwa obok wskaźków moetarych wskaźków emoetarych (deprywacj materalej), staow zaczący krok w keruku pełejszej ocey ubóstwa w ramach UE. Propozycja EPSCO wskazuje a koeczość uwzględaa w ocee możlwośc fasowych zaspokojea swoch potrzeb przez badaą jedostkę (osobę, gospodarstwo domowe) e tylko jej środków fasowych w postac beżących dochodów lecz także dochodów z poprzedch okresów oraz w forme agromadzoych zasobów. Jedakże e odpowada to przyjętej w opracowau ekoomczej defcj ubóstwa, według której osoby uboge są jedocześe ubodzy moetare ubodzy emoetare (zdeprywowa materale). Poadto e jest to spójy system ocey ubóstwa, a sposób defcj poszczególych wskaźków ma stote makamety. Zastosowae w aalzach ubóstwa wyłącze jedego wskaźka o charakterze moetarym, tj. stopy ubóstwa, który jest marą zasęgu ubóstwa pozostawa poza aalzą pozostałe aspekty ubóstwa take jak jego głębokość, tesywość oraz dotklwość 20 (por. pukt 5.3). Poadto relatywy sposób wyzaczaa gracy ubóstwa powoduje, że stosowae przez UE wskaźk ubóstwa moetarego stają sę maram erówośc dochodowych a e maram ubóstwa. Co węcej przyjmowae różych pozomów gracy ubóstwa w krajach człokowskch (60% meday rozkładu dochodów w poszczególych krajach) czy uzyskwae ocey ubóstwa, jak już wskazywao, eporówywale pomędzy krajam. Jako egatywe efekty stosowaa takego podejśca do pomaru ubóstwa moża wskazać wyk pomaru przytoczoe w opracowau J. Bradshawa E. Mayhew (20, s. 6). W 2008 r. stopa ubóstwa w Esto Welkej Bryta wyosła według UE 9%. Jedakże graca ubóstwa dla małżeństw z 2 dzec w perwszym z krajów wyosła 9770 stadardowych jedostek sły abywczej UE (PPS), a w drugm prawe trzykrote węcej a maowce 24380 PPS. Graca ubóstwa dla Rumu (60% meday rozkładu dochodów) odpowadała wartośc,7 PPS a osobę dzee, czyl awet pożej stadardów przyjmowaych w badaach mędzyarodowych ajbardzej ubogch krajów a śwece. Jedocześe w bogatszych krajach UE gospodarstwa domowe uzawae za uboge twerdzły, że e mają trudośc aby przy aktualym dochodze wązać koec z końcem (zaspokajać swoje podstawowe potrzeby). Dla polskego społeczeństwa szokujące zarazem ewarygode jest, że odsetek ubogch w Polsce w 2007 r. był ższy ż w Welkej Bryta (odpowedo 7% 9% ubogch, Fusco, 200), szczególe w śwetle ogromej emgracj z Polsk do Welkej Bryta zwązaej e tylko z poszukwaem pracy ale róweż wyższego stadardu życa. 20 W ramach ajowszej lsty wskaźków motorujących ubóstwo wykluczee społecze zajduje sę wskaźk luk dochodowej merzący głębokość ubóstwa, który moża wykorzystać w aalzach ubóstwa. 20
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] Pomar deprywacj materalej (czyl ubóstwa emoetarego) w UE ma sę odbywać według rekomedacj EPSCO, w przecweństwe do pomaru ubóstwa moetarego, według podejśca absolutego, w którym ocea deprywacj materalej gospodarstw domowych (osób) e opera sę a odeseu ch pozomu deprywacj do pozomu deprywacj ych gospodarstw domowych (osób). Oczywśce podejśce to, jak każde e podejśce absolute zawsze os w sobe pewą dozę relatywzmu. Zbór symptomów ubóstwa zawsze zależy od pozomu rozwoju społeczo-ekoomczego badaych krajów. Jedakże podejśce absolute do pomaru deprywacj materalej zapewa jej porówywalość pomędzy krajam człokowskm UE ch regoam. 5.2. Pomar skrajego ubóstwa Iteresującą propozycję, rozwjającą ofcjale podejśce UE do pomaru ubóstwa jedocześe elmującą jego podstawowe makamety zapropoowal J. Bradshaw E. Mayhew (200 20). Propoują o maowce skocetrowae sę w aalzach ubóstwa w UE a skrajym ubóstwe. Rozumae jest oo jako brak możlwośc zakupu przez badae jedostk koszyka dóbr, zapewających pewe mmaly stadard życa, wyceaego w forme peężej staowącego podstawę do wyzaczea gracy ubóstwa moetarego oraz charakteryzowae sę przez gospodarstwa domowe pewą lczbą symptomów ubóstwa emoetarego (deprywacj materalej). Podejśce to charakteryzują dwa podstawowe założea, elmujące zasadcze wady dotychczasowego podejśca UE do pomaru ubóstwa, które powodowały m.. eporówywalość oce zasęgu ubóstwa mędzy krajam UE. Perwszym założeem jest operowae wspólą dla wszystkch krajów gracą ubóstwa moetarego (uwzględając jej korekty dla poszczególych krajów ze względu a różą słę abywczą ch walut, wykającą z różc pomędzy ceam towarów usług kosumpcyjych w tych krajach), czyl wspólym puktem odesea, co czy aalzy ubóstwa moetarego porówywale mędzy krajam regoam UE. Graca ta ma charakter absoluty jest wyzaczaa w oparcu o wyceę zestawu towarów usług pozwalających a zaspokojee podstawowych potrzeb gospodarstw domowych a mmalym pozome (stadardowym mmalym budżece gospodarstw domowych) wspólym dla wszystkch krajów UE 2. W efekce moetare wskaźk ubóstwa przestają być de facto merkam erówośc rozkładu dochodów a stają sę tym czym powy być, czyl wskaźkam ubóstwa. J. Bradshaw E. Mayhew wyzaczając stadardowy mmaly budżet bazują a rozwązaach przyjętych w zamożych krajach UE, tj. Welkej Bryta, Holad Irlad. W przypadku pomaru ubóstwa emoetarego J. Bradshaw E. Mayhew także propoują podejśce absolute, rozszerzając jedocześe lstę symptomów deprywacj materalej przyjętą przez UE o koleje 3 symptomy dotyczące waruków meszkaowych gospodarstw domowych, a maowce: 2 Stadardowe mmale budżety gospodarstw domowych, a a ch podstawe grace ubóstwa, ustalae są w wększośc krajów UE. W Polsce takm stadardowym mmalym budżetem jest budżet zapewający gospodarstwu domowemu mmum egzystecj, którego wartość utożsamaa jest z gracą skrajego ubóstwa. 2
Zeszyty Naukowe Istytut Statystyk Demograf [Nr.35/203] meszkae ma przecekający dach, wlgoć a ścaach, podłogach, fudamece, butwejące oka lub podłog, brak wyposażea meszkaa w łazekę, wyłącze do dyspozycj gospodarstwa, z waą lub/ pryszcem, brak wyposażea meszkaa w ustęp, wyłącze do dyspozycj gospodarstwa, spłukway beżącą wodą. Gospodarstwo domowe podlega deprywacj materalej gdy występują w m, podobe jak w podejścu rekomedowaych przez UE, przyajmej 4 symptomy deprywacj. Drugm założeem przyjmowaym przy pomarze skrajego ubóstwa e jest detyfkacja ubogch jako osób (gospodarstw domowych) ubogch moetare lub zdeprywowaych materale jak w przypadku podejśca rekomedowaego przez UE, ale jako osób (gospodarstw domowych) ubogch zarówo moetare jak emoetare (podlegających deprywacj materalej). 5.3. Rozszerzee pomaru ubóstwa o jego dodatkowe aspekty W ujęcu jedowymarowym (moetarym), uwzględającym wyłącze beżące dochody gospodarstw domowych, dyspoując dochodam ekwwaletym gospodarstw domowych (porówywalym merkam zamożośc pojedyczych gospodarstw domowych różych typów) oraz gracą ubóstwa możemy skocetrować sę a ocee samego zjawska ubóstwa. Najszersze zastosowae w aalzach zjawska ubóstwa mają agregatowe deksy ubóstwa (Paek, 20). Są to formuły statystycze agregujące dywduale merk ubóstwa (dotyczące pojedyczych gospodarstw domowych, czy też osób) umożlwające ocey tego zjawska w skal kraju, w przekrojach terytoralych czy też dla grup typologczych gospodarstw domowych (osób). Ze względu a fakt, że e steje jeda uwersala formuła w tym zakrese, w badaach powy być stosowae róże formuły deksów agregatowych dostarczające formacj o różych aspektach ubóstwa. Ideksy ubóstwa kocetrują sę a czterech jego podstawowych aspektach, a maowce: zasęgu, głębokośc, tesywośc oraz dotklwośc ubóstwa. W przypadku aalz ubóstwa rekomedowaych przez UE w ramach strateg Europa 200, jak propozycj jej modyfkacj sformułowaych przez J. Bradshawa E. Mayhewa, dotyczą oe w zasadze wyłącze zasęgu ubóstwa. Ze względu a fakt, że w badau dokoujemy zarówo pomaru ubóstwa moetarego jak ubóstwa emoetarego (deprywacj materalej) deksy ubóstwa oceające ubóstwo moetare będzemy azywal deksam ubóstwa moetarego. Najpopularejszym deksem oceającym zasęg ubóstwa moetarego (moetary poverty cdece), rekomedowaym także przez EPSCO, jest stopa ubóstwa moetarego 22