CZYM JEST ROZPRAWKA? Rozprawka należy do najpoważniejszych form wypowiedzi. Jest uproszczoną wersją rozprawy naukowej. Tematem jest zawsze jakiś problem, który wymaga samodzielnego wyjaśnienia, sądów i wniosków. Celem jest refleksja nad jakimś problemem. Forma ta wymaga więc uporania się z jakimś zadaniem, rozpatrzenia możliwości jego rozwikłania, zmagania się z czymś, czego nie wiemy, z czym nie potrafimy sobie od razu poradzić, co nie jest pewne. Staramy się w niej najczęściej coś udowodnić, o czymś kogoś przekonać, odpowiedzieć na postawione pytanie, rozwiać jakąś wątpliwość. Rozprawka oddaje przebieg naszego rozumowania związanego z dążeniem do rozwiązania problemu, odsłania nasz proces myślowy. Zmusza nas do zajęcia jasno wyrażonego stanowiska wobec tematu. Wymaga również, by to stanowisko w sposób należyty uzasadnić, posługując się argumentami. Formę tę powinny zatem cechować: logiczność, konsekwencja i precyzja myślowa. CZEGO WYMAGA OD NAS ROZPRAWKA? W rozprawce nie opowiada się, nie streszcza i nie opisuje, ale wyjaśnia, argumentuje, przekonuje i wnioskuje. Jednak żeby wyrobić sobie własny sąd o czymś (to coś pojawia się w temacie rozprawki), trzeba najpierw: 7 dokładnie poznać problem: jeśli zaczerpnięty jest z lektury, to trzeba ją oczywiście dokładnie przeczytać, potem jeszcze raz przejrzeć treść i wypisać wszystkie sprawy związane z tym problemem; 7 przemyśleć problem: zadać sobie pytania: co ja sądzę na ten temat? jakie są moje własne poglądy? czy zgadzam się, czy zaprzeczam? jak według mnie ten problem powinien wyglądać? itp.; 7 dojść do wniosku, czyli określonej konkluzji: sformułować sobie w postaci krótkiego zdania swoje stanowisko w danej sprawie (taki ogólny wniosek nazywamy tezą rozprawki). TYPY ROZPRAWEK dedukcyjna na wstępie formułujemy tezę, co do słuszności której jesteśmy przekonani. W rozwinięciu przedstawiamy nasze argumenty, a w zakończeniu przytaczamy udowodnioną już tezę. Taki schemat rozprawki nazywamy analizującym. Indukcyjna na wstępie stawiamy hipotezę (twierdzenie nie w pełni uzasadnione, wymagające sprawdzenia). W rozwinięciu staramy się podawać takie argumenty, które będą w stanie naszą hipotezę zamienić w tezę. Tezę tę można zamieścić w zakończeniu jako wniosek z naszych rozważań, odpowiedź na pytanie itp. Taki schemat rozprawki nazywamy syntetyzującym. 1
BUDOWA ROZPRAWKI Oba rodzaje rozprawki mają podobne schematy, które przedstawić można następująco: Rozprawka dedukcyjna teza (pewność, że jest tak) argumenty i (lub) kontrargumenty przemawiające za słusznością tezy (na korzyść tezy, broniące tezy) potwierdzenie tezy (podsumowanie argumentów, wyciągnięcie wniosków, ewentualne ustalenie zadań do realizacji) Rozprawka indukcyjna hipoteza (przypuszczenie, że może być tak) argumenty i (lub) kontrargumenty przygotowujące tezę, starające się dowieść słuszności naszej hipotezy teza udowodniona przez przytoczone argumenty TERMINY ZWIĄZANE Z ROZPRAWKĄ: Teza to stwierdzenie, opinia na dany temat, sprawdzony, pewny sąd. Hipoteza to osąd, zdanie, opinia na temat stanu rzeczy jeszcze niedokładnie znanego. Argumenty to dowody potwierdzające tezę, przykłady, fakty służące do uzasadnienia twierdzenia, popierające je. Kontrargumenty to dowody zaprzeczające tezie; dowody, przykłady stosowane, by w połączeniu z argumentami ukazały złożoność i problematyczność rozważanego zagadnienia. Indukcja rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących szczególnymi przypadkami tych wniosków. Dedukcja rozumowanie polegające na uzasadnieniu jakiegoś zdania przez wskazanie takiego zdania prawdziwego, z którego ono logicznie wynika. JAK PRZEPROWADZIĆ ARGUMENTACJĘ? Zadaniem osoby redagującej rozprawkę jest udowodnić tezę, a to oznacza, że powinna ona przytoczyć tyle i takich argumentów, aby czytający został całkowicie przekonany, że założona przez piszącego teza jest słuszna. To argumentowanie jest zasadniczą i główną treścią rozprawki. Nie ma jednego, ustalonego przepisu na przeprowadzenie argumentacji. Wszystko zależy od postawionego zagadnienia (problemu) i predyspozycji autora rozprawki. Można jednak udzielić tu kilku rad. Argumenty mogą pochodzić z lektury, a także z własnego doświadczenia, z własnych przeżyć i przekonań. Nie muszą one zgadzać się z tym, co powszechnie się sądzi. Powinny być nasze własne. Na poparcie swoich racji można przytaczać cytaty. Muszą one jednak zawsze wiązać się z treścią i coś do niej wnosić, tzn. być częścią argumentu. Każdy argument powinien być omówiony wyczerpująco, ze szczegółami, a później nie należy już do niego więcej wracać, by nie powstawał chaos. Jeżeli w rozprawce chcemy przedstawić argumenty za i przeciw (podnosimy tym samym wartość pracy), czyli argumenty i kontrargumenty, mamy do wyboru dwie możliwości. Możemy to uczynić wyszczególniając np.. najpierw wszystkie argumenty przemawiające za, a następnie przeciwko tezie albo zastosować schemat następujących bezpośrednio po sobie argumentów i kontrargumentów. 2
W ROZPRAWCE NALEŻY: stosować zdania podrzędnie złożone; mogą się pojawiać zdania pytające, będące początkiem rozważań; dbać o poprawność językową i jak najlepszy dobór słów oraz określeń, tak by jak najdokładniej wyrażać to, o co nam chodzi; przekonywać czytelnika, używając w tym celu w argumentacji odpowiednich zwrotów typu: tak więc, a mimo to, w wyniku tego, właśnie, to świadczy o tym itp.; zachować układ graficzny: margines, akapity. W ROZPRAWCE NIE NALEŻY: stosować dialogów, chyba że stanowią one cytat; streszczać dużych fragmentów lektury, dawać szczegółowych opisów i charakterystyk; stosować zwrotów potocznych i gwarowych, równoważników zdań i wykrzykników. PRZYKŁADOWE SCHEMATY ZDAŃ I ZWROTÓW CHARAKTERYSTYCZNYCH DLA ROZPRAWKI: p p Zaczynające wypowiedź: - Nawiązując do tematu... - Moja odpowiedź na pytanie zawarte w temacie jest... - Temat zakłada, że... - Temat sugeruje wiele możliwości, jednak... - Odpowiedź nie wydaje się być prosta, dlatego stawiam hipotezę... - W pełni zgadzam się z opinią, że... - Słuszną wydaje się opinia, iż... Warto jednak zastanowić się przez chwilę, czy tak jest w istocie. -...Tę prawdę potwierdza nie tylko życie, ale także literatura, z której przykłady przytoczę na potwierdzenie mych rozważań. - Wielokrotnie przekonałem się, że (powiedzenie)... jest prawdziwe. - Jestem zwolennikiem..., choć rozumiem również, że inni... - Co jest ważniejsze:...? Czy można w ogóle jednoznacznie rozstrzygnąć ten dylemat? Każdy może mieć na ten temat własne zdanie, ale nie sądzę, by można było powiedzieć, że jedna ze stron ma absolutną rację. Moim zdaniem... - Ten problem od wieków spędza sen z oczu wielu osobom. Zastanawiają się nad nim pisarze, filozofowie, kapłani, a także zwyczajni ludzie. Ja również zabiorę głos w dyskusji... -... to pojęcie dwuznaczne. Może oznaczać... I wtedy jest zjawiskiem pozytywnym. Ale może też być... Ja widzę to tak... Sygnalizujące porządek argumentowania: - Trudno jednoznacznie określić, kto w tym sporze ma rację. Każda ze stron ma swoje powody, by nie ustępować... - Prawdopodobnie nie uda się ustalić, kto miał rację. Można jednak spróbować... - Zacznę od... - Chciałbym na początku (na wstępie) przedstawić... - Rozpocznę moje rozważania od najsilniejszego argumentu... 3
p - Na potwierdzenie tej tezy mogę podać następujące przykłady (dowody)... - Kolejnym argumentem, który przemawia na korzyść..., jest... - Argumentem przemawiającym za tym, że..., jest... - Innym dowodem potwierdzającym słuszność postępowania bohatera jest... - Dowiodę tej tezy w sposób następujący... - Po pierwsze..., po drugie..., po trzecie... - Kolejną sprawą, którą chcę poruszyć... - Kolejna sprawa to... - Z kolei przejdę do... - Ale to nie wszystko. Jest jeszcze jeden dowód na to, że mam rację... - Przedstawię następny argument... - Teraz przejdę do omówienia... - Nie sposób pominąć jeszcze jednego argumentu... - Nie wolno też pominąć... - Trzeba także (poza tym) pamiętać o... - Warto również zauważyć, że... - Przede wszystkim warto zaznaczyć, że... - Należy zaznaczyć, iż... - Pragnę też zwrócić uwagę na... - Nie przemawia do mnie argument, że... - Moje rozważania byłyby niepełne, gdybym nie przytoczył jeszcze jednego argumentu... - A oto inne spojrzenie na... - Ponadto (oprócz tego) widać wyraźnie, że... - Z jednej strony..., z drugiej jednak... - Należy też rozważyć racje przeciwne... - Przeciwnicy wysuwają swoje kontrargumenty... - Jako ostatni przytoczę argument... - Na zakończenie chciałbym jeszcze... - Jeżeli ktoś jeszcze ma wątpliwości, mogę dodać kilka przykładów... - Jeżeli i to nie przekonało niedowiarków, służę kolejnymi argumentami. - Jeżeli mimo wszystko ktoś ma jeszcze wątpliwości, przytoczę kolejny dowód na potwierdzenie mej tezy. - Z całą pewnością mogę stwierdzić, że... - Okazuje się, że... - Z rozważań wynika, że... - To pozwala wyciągnąć wniosek, że... - Następne wydarzenie w życiu bohatera również świadczy na jego korzyść. A było to... - A jednak bohater pokonał wszystkie przeszkody. Również tę, o której nie można nie wspomnieć... - Zwrócę uwagę na bardzo ważny fakt z życia bohatera, który przemawia na jego korzyść. Sygnalizujące własne zdanie: - Myślę, że... - Przypuszczam, że... - Sądzę, że... - Uważam, iż... - Jestem zdania, że... - Jestem przekonany, iż... 4
p - Nie mam wątpliwości, że... - Nie wątpię w to, że... - Według mnie (niewątpliwie, na pewno, istotnie, bez wątpienia, naprawdę, rzeczywiście, prawdopodobnie, przypuszczalnie, widocznie)... - Zgadzam się z powszechnym przekonaniem, że... - Śmiem twierdzić... - Moim zdaniem (w mojej opinii)... - Jasne jest, że... - Możliwe jest, że... - Wydaje mi się, że... - Wiadomo, że... - Nie mam pewności, czy... - Moją wątpliwość budzi... - Nie znam w tej chwili odpowiedzi... - Nie zadawałem sobie wcześniej tego pytania... - Niestety, nie podzielam opinii, że... - Jestem odmiennego zdania niż większość moich kolegów. - Moim zdaniem, bohaterka jest osobą zasługującą na podziw. I będę jej bronić, choć są ludzie, którzy myślą inaczej i trudno nie zgodzić się z niektórymi ich argumentami. - Uważam, że bohater jest postacią godną naśladowania. Ale jego postawa ma również słabe strony, o czym nie wolno zapomnieć, nawet jeżeli chcemy brać z niego przykład. - Wbrew temu co mówią inni, potępiam takie stanowisko, gdyż... - Ja jednak pozwolę sobie wyrazić opinię, która jest niezgodna z tym, co zwykle pisze się o tym bohaterze. - Bohater wypełnił misję, ale czynił to z narażeniem zdrowia i życia. A tego nie można pochwalać. - Pracował ponad swoje siły i w końcu przegrał życie. To był jego błąd, którego nie można usprawiedliwiać powołaniem. Najważniejsze powinno być jednak życie ludzkie. - Zrezygnował ze szczęścia w imię ideałów. A być może, postąpiwszy inaczej, stworzyłby coś równie wielkiego i nie naraziłby się na cierpienie. - Wyraźnie widać, że ten bohater kieruje się w życiu sercem, co usprawiedliwia pewne jego błędy. - Nie mam wątpliwości co do tego, że uczucia są najważniejszą wartością w życiu człowieka. - A jednak mimo wszystko nie popieram zachowania tego człowieka. - Posłużę się przykładem, który świetnie obrazuje mój pogląd. - Śmiało można wyciągnąć wniosek, że... - Z całą pewnością mogę powiedzieć, że... Kończące pracę: - Czy można nie wierzyć w słuszność twierdzenia:...? Uważam, że przedstawione argumenty nie dają ku temu podstaw. - Myślę, że przytoczone argumenty pozwolą w pełni zgodzić się z twierdzeniem zawartym w temacie. - Na zakończenie wrócę jeszcze raz do tezy:.... - Podzielam ten pogląd i sądzę, że wart jest szerokiej popularyzacji. - Na zakończenie, wracając do pytania postawionego w temacie, udzielam jednoznacznej odpowiedzi: tak. 5
p - Mam nadzieję, że z mojego wywodu jasno wynika, iż... - Wszystkie przytoczone powyżej argumenty potwierdzają jedynie słuszność tezy, że... - Powyżej starałem się wykazać, że... - Jak wynika z przytoczonych argumentów,... - Podsumowując moje rozważania chcę (muszę) stwierdzić, że... - Reasumując (sumując) stwierdzam, że... - To oczywiste, że... Potwierdzają to zresztą przytoczone przeze mnie dowody. - Fakt ten dopełnia całości i potwierdza moją tezę, iż jest to postać pozytywna. Służące do wprowadzania cytatów: - Na potwierdzenie wysuniętej tezy przytoczę słowa znanego filozofa.... - Niech moje argumenty wesprze swym autorytetem..., który powiedział:.... - Moje zdanie najlepiej potwierdzą słowa:.... - Powołam się na słowa:.... - Świadczą o tym słowa:.... - Oto co na ten temat mówi...:.... - Rację ma..., mówiąc:.... - Najlepiej ilustrują to słowa:.... 6
PRZYKŁADOWE WYPRACOWANIE - ROZPRAWKA Temat: Czy terroryzm i przemoc są zagrożeniem dla ludzkości XXI wieku? Terroryzm i przemoc są nieodłącznym elementem ludzkiego życia. Strach przed głupią i bezsensowną śmiercią towarzyszy nam na co dzień. Jednak czy musi tak być? Postaram się wyrazić swą opinię na ten temat. Wychodząc z domu obawiamy się o swoje życie. Zastanawiamy się czy jeszcze zobaczymy swoich bliskich. Myślę, że strach ten jest w pełni uzasadniony. Systematycznie przecież dowiadujemy się z mediów o świadomych, celowych działaniach szaleńców, fanatyków, którzy tylko czekają, by kogoś skrzywdzić w imię sobie jedynie znanych idei. Jako pierwszy przykład postępowania, które z całą pewnością jest zagrożeniem dla ludzkiego życia, przytoczę tutaj zamach terrorystyczny na bliźniacze wieże World Trade Center, który miał miejsce 11 września ubiegłego roku. Zginęło wówczas prawie trzy tysiące ludzi. Po raz pierwszy terroryści urządzili z mordu spektakularne widowisko, używając w tym celu porwane samoloty pasażerskie. Przejdę teraz do drugiego argumentu świadczącego o masowości zamachów terrorystycznych. Jestem głęboko przekonana, że wszystkich zbulwersowała próba zabicia papieża Jana Pawła II przez tureckiego obywatela. Pokazała ona, że dla zamachowców nie ma żadnych świętości. Muszę też wspomnieć o przejawach przemocy w szkole, w domu, na ulicy. Tajemnicą poliszynela jest, że pierwszoklasiści, rozpoczynając naukę w swej nowej szkole, muszą przejść tzw. otrzęsiny. Obrzęd ten jest niczym innym jak gnębieniem ze strony starszych kolegów. Mierzenie zapałką, jazda kocim cyklem, wodnik szuwarek, picie mleka z butelki to już dzisiaj, niestety, codzienność. Szkoda tylko, że ci, którzy teraz zabawiają się czyimś kosztem, zapomnieli o własnych upokorzeniach. Obserwacja tejże fali nakłoniła mnie do głębokiej refleksji nad celowością takich zachowań. Stanowczo potępiam te postępowania, gdyż nie prowadzą do niczego dobrego, a wręcz przeciwnie krzywdzą innych, zostawiając głęboki uraz w ich psychice. Wydaje mi się, że nie lepiej wygląda sytuacja w wojsku. Tam również nowicjusze muszą wykazać się żelazną odpornością na wrogie zachowania dziadków. Co gorsza, ci pierwsi mogą zostać okaleczeni, a nawet stracić życie. I na koniec jeszcze jedno... przemoc w rodzinie. Tego zagadnienia pominąć nie można. Zapewne nie tylko ja słyszałam o maltretowaniu przez najbliższych. Porzucanie dzieci na śmietnikach, topienie, duszenie czy bicie słabszych to tylko niektóre przykłady zwyrodniałych zachowań. Warto jeszcze wspomnieć o cierpieniu, które dotyka ofiar. Tym samym matki, ojcowie, dzieci zabitych czy poszkodowanych stają się współofiarami. Od chwili narodzin poznaję świat. Obserwuję to, co mnie otacza. Jeszcze niedawno terroryzm i przemoc były dla mnie tematem tabu. Mając jednak dostęp do różnych źródeł informacji, przekonałam się, jak duże zagrożenie dla mnie i mojej rodziny stanowią szerzące się okrutne zachowania tych, którzy w swej hierarchii wartości najniżej umieścili ludzkie życie. Codziennie na świecie ginie człowiek. Czy nie możemy zmienić tej statystyki? Czy terroryzm i przemoc, które bez wątpienia są zagrożeniem dla człowieka XXI wieku, muszą święcić triumfy? Czy my, młodzież, nie powinniśmy podjąć starań, by życie ludzkie znów stało się najwyższą wartością? Sądzę, że każdy z nas powinien głęboko się zastanowić nad odpowiedzią na te pytania. Ja swoją już znam. 7
PRZYKŁAD ROZPRAWKI (PONIŻEJ JEGO OMÓWIENIE) TEMAT: Czy pieniądze mogą dać człowiekowi szczęście? Przez całe życie poszukujemy szczęścia i nigdy nie jesteśmy w pełni zadowoleni z tego, co osiągnęliśmy. Ale czy wiemy, co to jest szczęście? Na pewno dla każdego z nas jest to coś innego. Jedni szukają uczuć, inni prawdziwym szczęściem nazywają posiadanie dóbr materialnych, a przede wszystkim pieniędzy. Kiedy ponad cztery tysiące lat temu Fenicjanie wynaleźli pieniądz, miał on ludziom ułatwić życie. Wcześniej bowiem prowadzono handel wymienny, polegający na zamianie towaru na inny towar. Nikt wtedy nie przypuszczał, że pieniądz stanie się celem życia. Dzisiaj ludzie coraz rzadziej stawiają sobie pytanie mieć czy być?. Oczywistą odpowiedzią jest dla nich mieć i to jak najwięcej. Ale czy za pieniądze można wszystko kupić: przyjaźń, rodzinę, miłość, zdrowie, czyste sumienie? Sądzę, że nie. Pieniądze na pewno są potrzebne, bo ułatwiają życie. Pozwalają zaspokoić podstawowe potrzeby, takie jak: jedzenie, ubranie, dach nad głową. Do tego jednak powinna się ograniczać ich rola w naszym życiu. Nie powinniśmy bezustannie dążyć do posiadania coraz większej ilości pieniędzy, bo jest to ślepa uliczka. Im więcej mamy, tym więcej chcemy mieć i stale jesteśmy niezadowoleni z tego, co już posiadamy. Tak jak mitologiczny król Midas, dla którego największe pragnienie stało się przekleństwem. Chciwy władca zażądał, aby wszystko, czego się dotknie, zamieniało się w złoto. Gdy jednak w złoto zamieniły się także i córka, i pożywienie, król zrozumiał, że bogactwo szczęścia nie daje. Przekonał się, że do życia potrzebne są nie tylko pieniądze. Niektórych rzeczy nie można kupić za żadne skarby świata. Pisał o tym już Jan Kochanowski. We fraszce Na zdrowie mówił, że dobre mienie, perły, kamienie (...) dobre są, ale gdy zdrowie w cale. Jest ono jedną z wielu rzeczy, których nie można kupić. Materialiści, dla których liczy się posiadanie, przeliczają szczęście na pieniądze lub cenne przedmioty. Takiego człowieka spotkał w czasie swojej wędrówki Mały Książę. Bankier wszystko liczył, wcale nie zwracał uwagi na innych ludzi. Był bardzo samotny. W dzisiejszych czasach zapominamy o tym, że pieniądze niosą często samotność. Naszym życiem rządzi coraz częściej żądza pieniądza. Chcemy mieć nowe, lepsze rzeczy: markowe ubrania, komputery, piękne domy z basenami, szybkie samochody. Pragniemy żyć tak, jak nasi idole: światowej sławy aktorzy, muzycy. Wydaje nam się, że są szczęśliwi, bo mają wszystko, są młodzi, piękni i bogaci. Jednak nawet żyjąc na dworze królewskim można być nieszczęśliwym, jak np. księżna Diana. Czasami buntujemy się. Zauważamy, że - goniąc za rzeczami, tracimy sens życia. Nie umiemy cieszyć się drobnymi przyjemnościami, nie mamy czasu na obcowanie z rodziną, przyjaciółmi. Zaniedbujemy swoje zdrowie. Często, robiąc karierę, łamiemy podstawowe zasady moralne, tracimy przyjaciół. Mamy być szczęśliwi, a nie jesteśmy. Człowiek, którego życie jest pogonią za pieniądzem, jest godny współczucia. Zgadzam się tu w pełni ze słowami Seneki: Nie ten biedny, kto posiada, lecz ten, kto pragnie więcej. Uważam też, że to człowiek człowiekowi potrzebny jest do szczęścia (Paul Holbach). Przecież to właśnie obcowanie z ludźmi, dzielenie się swoimi przeżyciami, kłopotami, sukcesami daje radość. Ludzie, którzy mają za przyjaciół tylko pieniądze, są nieszczęśliwi i samotni. Człowiek potrzebuje bliskości drugiej osoby. Jestem przekonany, że przyjaźń i miłość to największe szczęście, jakie może spotkać człowieka. Podsumowując powyższe rozważania, mogę z całą pewnością stwierdzić, że pieniądze potrzebne są do życia, ale nie za wszelką cenę. Nie kosztem rodziny, przyjaciół, zdrowia, sumienia. Musimy zrozumieć, że pogoń za pieniądzem jest bezsensowna, ponieważ zawsze bę- 8
dziemy mieć ich za mało. Cieszmy się więc drobnymi, codziennymi sukcesami. Może nie będziemy bogaci, ale na pewno bardziej zadowoleni z życia. OMÓWIENIE POWYŻSZEJ ROZPRAWKI WSTĘP Zanim zaczniemy pisać o pieniądzach, można zrobić ogólny wstęp na temat szczęścia. Dlaczego tak często o nim mówimy, a tak rzadko je mamy? Rozbudowana TEZA Sens: Czy można wszystko kupić za pieniądze? NIE. Pierwszy ARGUMENT na rzecz pieniędzy Są potrzebne, bo ułatwiają życie. Pierwszy argument przeciwko (KONTRARGUMENT) Przykład mitologiczny król Midas, któremu złoto nie dało szczęścia. Drugi KONTRARGUMENT Przykład literacki fraszka J.Kochanowskiego o zdrowiu. Trzeci KONTRARGUMENT Znowu przykład literacki Mały Książę. Czwarty KONTRARGUMENT Przykład księżnej Diany, która wcale nie była szczęśliwa w swojej złotej klatce. Piąty KONTRARGUMENT Pieniądze odbierają nam radość, pozbawiają przyjaźni, rodziny, troski o siebie. Szósty KONTRARGUMENT Powołanie się na autorytet wielkiego myśliciela starożytnego. Siódmy KONTRARGUMENT Znowu złota myśl znanego człowieka, ale tym razem rozwinięta przez autora pracy. Przeciwstawienie: pieniądz człowiek. ZAKOŃCZENIE Mimo wielu argumentów przeciwko pieniądzom, autor rozprawki wcale nie proponuje, by je zlikwidować. Chodzi tylko o odpowiednie proporcje. 9
10