GLOSY Ryszard A. Stefański Glosa do wyroku SN z dnia 8 marca 2006 r., sygn. IV KK 416/05 Na kierowcy zamierzającym wykonać manewr zmiany kierunku jazdy w lewo, ciąży bowiem nie tylko obowiązek zawczasu i wyraźnego zasygnalizowania tego manewru oraz baczenia, aby nie spowodował on zajechania drogi pojazdowi jadącemu z kierunku przeciwnego, ale także w zależności od okoliczności, wynikający z zasady szczególnej ostrożności (art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, tj. Dz. U. z 2005 r., Nr 108, poz. 908 ze zm.), obowiązek upewnienia się, przez spojrzenie w lusterko wsteczne lub boczne, czy znajdujący się za nim pojazd nie uniemożliwia bezpiecznego wykonania tego manewru. Pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w glosowanej tezie odbiega od ostatnio prezentowanej przez ten organ linii orzecznictwa co do obowiązków ciążących na zmieniającym kierunek ruchu w lewo. Jest on niesłuszny. Organ ten przyjmował, że zmieniający kierunek ruchu nie ma obowiązku obserwacji pasa ruchu, który zamierza przejechać z tyłu swego pojazdu. Wskazują na to stwierdzenia, że: Oskarżona, zamierzając skręcić w lewo, zamiar ten sygnalizowała na przestrzeni 200 m przed skrętem, widziała, że wyprzedza ją z prawej strony samochód «Trabant», znała treść przepisu art. 21 ust. 4 Prawa o ruchu drogowym, miała podstawy do przyjęcia za pewnik, że jadące za nią pojazdy będą wyprzedzać ją z prawej strony 1. 1 Wyrok SN z dnia 5 stycznia 2001 r., II KKN 28/98, (w:) R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks karny z orzecznictwem i piśmiennictwem (za lata 1998 2003), Toruń 2004, s. 367. i Prawo 9, 2006 143
R. A. Stefański Oskarżony zdawał sobie sprawę z tego, że wyprzedza więcej niż jeden pojazd, a tym samym mógł oraz powinien zdawać sobie sprawę, iż ma ograniczoną możliwość obserwowania zachowania kierowców pozostałych wyprzedzanych pojazdów i uzyska wystarczającą w tym zakresie wiedzę dopiero wtedy, gdy znajdzie się na lewym pasie. Z tego oczywisty wniosek, że przemieszczając się na lewy pas jezdni oskarżony powinien rozpocząć wykonywanie manewru wyprzedzania w takiej odległości od pierwszego z wyprzedzanych pojazdów i z taką prędkością, by co najmniej móc zatrzymać swój pojazd na lewym pasie przed miejscem, gdzie pierwszy z wyprzedzanych pojazdów wykonywał manewr skrętu w lewo 2. Wymóg zachowania szczególnej ostrożności, określony w art. 22 ust. 1 p.r.d., przez zmieniającego kierunek jazdy w lewo, nie obejmuje obowiązku upewnienia się w chwili wykonywania tego manewru, czy nie zajeżdża on drogi nieprawidłowo (z lewej strony) wyprzedzającemu go 3. Pogląd ten był akceptowany w literaturze 4, aczkolwiek większość przyjmuje, że zmieniający kierunek jazdy w lewo jest obowiązany w czasie wykonywania tego manewru upewnić się, czy nie zajeżdża drogi wyprzedzającemu go z lewej strony i ustąpić pierwszeństwa pojazdowi jadącemu z przeciwnego kierunku po pasie ruchu, przez który skręcający ma przejechać. Różnie uzasadniono to twierdzenie, wskazując, że wynika to z: a) zasady szczególnej ostrożności wymaganej od kierującego pojazdem zmieniającego kierunek jazdy (art. 22 ust. 1 p.r.d.) 5, b) zasady ograniczonego zaufania określonej w art. 4 p.r.d. 6, c) treści art. 22 ust. 4 p.r.d., stanowiącego, że kierujący pojazdem, zmieniając zajmowany pas ruchu, jest obowiązany ustąpić pierwszeństwa pojaz- 2 Wyrok SN z dnia 8 stycznia 2003 r., III k.k. 421/02, z aprobującą glosą R. A. S t e f a ń skieg o, Prok. i Pr. 2004, nr 9, s. 111 116. 3 Wyrok SN z dnia 1 grudnia 2005 r. III KK 151/05, Paragraf na Drodze 2006, nr 2 z aprobującą glosą R. A. S t e f a ń s k i e g o, Paragraf na Drodze 2006, nr 2, s. 5. 4 R. A. Stefań s k i, Zmiana kierunku jazdy, PnD 2000, nr 7, s. 13; t e n ż e, Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2005, s. 215 218; W. K o t o w s k i, Ustawa Prawo o ruchu drogowym. Komentarz praktyczny, Warszawa 2004, s. 405. 5 W. K o t o w s k i, Zmiana kierunku ruchu, PnD 1998, nr 1, s. 12; J. N o w a k, Czy skręcający w lewo nie musi sprawdzać, co dzieje się za nim?, PnD 2002, nr 8, s. 54 55; L. K. P a - przycki, Skręt w lewo kontra wyprzedzanie poza skrzyżowaniem, PnD 2003, nr 3, s. 17 30; t e n ż e, Znów skręt w lewo kontra wyprzedzanie, PnD 2003, nr 9, s. 43 51; J. P o k, Skręt w lewo jako przyczyna wypadku w świetle przepisów i zasad bezpieczeństwa ruchu. Głos w dyskusji, PnD 2003, nr 4, s. 68. 6 A. K u r a n o w s k i, P. Ś wider, Skręt w lewo przyczyną wypadku drogowego. Dyskusja nad jednolitym sposobem opiniowania, (w:) Problemy rekonstrukcji wypadków drogowych. VI Konferencja. Zbiór referatów, Zakopane, 22 24 października 1998 r., Kraków 1998, s. 327; t y c h ż e, Skręt w lewo przyczyną wypadku drogowego. Dyskusja nad jednolitym sposobem opiniowania, PnD 2002, nr 8, s. 59. 144 i Prawo 9, 2006
dowi jadącemu po pasie ruchu, na który zamierza wjechać, oraz pojazdowi wjeżdżającemu na ten pas z prawej strony 7. Sąd Najwyższy, uzasadniając pogląd zawarty w glosowanej tezie, odwołał się do argumentu wymienionego jako pierwszy. Już w samej tezie podniósł, że obowiązek upewnienia się przez spojrzenie w lusterko wsteczne lub boczne, czy znajdujący się za nim pojazd nie uniemożliwia bezpiecznego wykonania tego manewru, wynika z zasady szczególnej ostrożności wyrażonej w art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym 8. W uzasadnieniu zaś podkreślił, że zawsze kierujący zmieniający kierunek jazdy musi dołożyć większej staranności niż inny uczestnik ruchu. Wykonując ten manewr musi wykorzystać wszystkie dostępne mu sposoby, aby wykonywać ten manewr bezpiecznie. Oznacza to, że Sąd Najwyższy wymaga zachowania maksymalnej ostrożności. Wskazuje na to wyraźne zaakcentowanie, że zawsze uczestnik ruchu powinien kierować się, oprócz wymogów wynikających z przepisów ruchu drogowego, także zdrowym rozsądkiem, ogólną przezornością i respektowaniem bezpieczeństwa innych. Wykonujący manewr skrętu w lewo, oczywiście z zawczasu włączonym kierunkowskazem, winien upewnić się nie tylko, czy nie zajedzie drogę pojazdom jadącym z przeciwnego kierunku po pasie ruchu, który zamierza przejechać, ale także czy nie zajedzie drogi pojazdowi poruszającemu się jego pasem ruchu lub nieprawidłowo (z lewej strony) go wyprzedzającego. Tymczasem wymaganie maksymalnego bezpieczeństwa poddano trafnej krytyce, zauważając, że wymóg zapewnienia takiego właśnie bezpieczeństwa prowadziłby do obiektywnej odpowiedzialności, ponieważ nawet dobry kierowca nie jest w stanie zawsze zapewnić maksymalnego bezpieczeństwa ruchu. Ponadto zachowanie przez kierującego pojazdem maksymalnego bezpieczeństwa jest praktycznie niemożliwe, warunki techniczne bowiem, w jakich odbywa się ruchu drogowy, i kwalifikacje kierowców nie są ustalane na poziomie mogącym zapewnić maksymalne bezpieczeństwo 9. Istotnie, art. 22 ust. 1 p.r.d. wymaga zachowania szczególnej ostrożności przy wykonywaniu tego manewru, lecz nie oznacza to, że można wyprowadzić z niej aż tak daleko idący wniosek. Szczególna ostrożność polega zgodnie z art. 2 pkt 22 p.r.d. na zwiększeniu uwagi i dostosowaniu zachowania uczestnika ruchu do warunków i sytuacji zmieniających się na drodze, w stopniu umożliwiającym odpowiednio szybkie reagowanie, ale nie ma ona charakteru nieograniczonego. Uczestnik ruchu lub inna osoba znajdująca się na drodze powinna zwiększyć uwagę i tak postępować, by móc odpowiednio 7 J. N o w a k, Czy skręcający..., s. 54 55. 8 Dz. U. z 2005 r., Nr 108, poz. 908 ze zm. 9 K. B u c h a ł a, Problemy odpowiedzialności karnej za przestępstwa drogowe. Krótki komentarz, (w:) Problematyka prawna i techniczna wypadków drogowych, Kraków 1995, s. 40; G. W i c i ń s k i, Zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym, WPP 1989, nr 2, s. 184. 5
R. A. Stefański szybko zareagować na zmieniające się warunki i sytuację na drodze. Przymiotnik szczególna podkreśla, że chodzi o wyższy stopień ostrożności, o ostrożność kwalifikowaną. Zdaniem Sądu Najwyższego chodzi o rozważne prowadzenie pojazdu mechanicznego, polegające na przedsiębraniu (ze strony kierującego pojazdem) takich czynności, które zgodnie ze sztuką i techniką prowadzenia pojazdów mechanicznych są obiektywnie niezbędne dla zapewnienia maksymalnego bezpieczeństwa w ruchu drogowym, a także na powstrzymaniu się od czynności, które mogłyby to bezpieczeństwo zmniejszyć 10. W analizowanym manewrze szczególna ostrożność polega na upewnieniu się, czy można dokonać zmiany kierunku jazdy bez utrudnienia ruchu lub spowodowania jego zagrożenia. Innymi słowy, kierujący pojazdem musi być na tyle uważny, by zdążyć zaniechać zmiany kierunku jazdy lub pasa ruchu, gdyby jego kontynuowanie stwarzało zagrożenie dla ruchu drogowego lub zmuszało innego uczestnika ruchu do podjęcia manewru obronnego, o ile przewidywał albo mógł przewidzieć te skutki. Jednakże oceny, czy kierujący zachował szczególną ostrożność nie można dokonywać w oderwaniu od wymienionych w art. 22 p.r.d. obowiązków ciążących na wykonującym ten manewr. Ustawodawca nie ograniczył się do wymagania zachowania tylko szczególnej ostrożności, ale zawarł wyraźne wskazania co do jego zachowania. Z treści art. 22 p.r.d. wynika, że zmiana kierunku jazdy w lewo: po pierwsze może nastąpić: z zachowaniem szczególnej ostrożności (ust. 1), po drugie, kierujący pojazdem przed wykonaniem tego manewru jest obowiązany zbliżyć się pojazdem do środka jezdni lub na jezdni o ruchu jednokierunkowym do lewej jej krawędzi (ust. 2), chyba że wymiary pojazdu uniemożliwiają dokonanie skrętu w ten sposób lub dopuszczalna jest jazda wyłącznie w jednym kierunku (ust. 3); po trzecie, kierujący pojazdem jest obowiązany zawczasu i wyraźnie sygnalizować zamiar zmiany kierunku jazdy oraz zaprzestać sygnalizowania niezwłocznie po wykonaniu manewru (ust. 5). Wśród tych obowiązków nie ma warunku, że nie spowoduje to zajechania drogi innym kierującym, chociaż ustawodawca sformułował taki obowiązek pod adresem kierującego pojazdem, zmieniającego pas ruchu, stanowiąc expressis verbis, iż jest on obowiązany ustąpić pierwszeństwa pojazdowi jadącemu po pasie ruchu, na który zamierza wjechać (art. 22 ust. 4 p.r.d.). Nad kwestia tą nie można przejść do porządku, udając, że jest ona nieistotna. Niezamieszczenie go nie może być inaczej interpretowane jak tak, że ustawodawca świadomie nie nałożył takiego obowiązku na dokonującego manewru zmiany kierunku ruchu w lewo. Przemawia za tym także wykładnia historyczna. Taki warunek zawierał art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 1 lutego 10 Wyrok SN z dnia 19 grudnia 1974 r., Rw 53/74, OSNKW 1974, nr 6, poz. 125. 146 i Prawo 9, 2006
1983 r. Prawo o ruchu drogowym 11. Zgodnie z tym przepisem kierujący pojazdem mógł zmienić kierunek jazdy, pod warunkiem że nie spowoduje to zajechania drogi innym kierującym. Pominięcie tego wymogu nie może być interpretowane w ten sposób, że nastąpiło to z tego powodu, iż mieści się on w ramach zachowania szczególnej ostrożności. Zamierzeniem ustawodawcy było jasne określenie obowiązków i praw uczestników ruchu, przy uwzględnieniu wzrastającego natężenia ruchu drogowego i dążeniu do zapewnienia jego bezkolizyjności. Chodziło o to, że w sytuacji, gdy zamierzający zmienić kierunek jazdy zawczasu i wyraźnie zasygnalizuje ten manewr (art. 22 ust. 5 p.r.d.), to w momencie jego wykonywania nie ma obowiązku upewniać się, czy nie zajedzie drogi nieprawidłowo wyprzedzającemu; ma bowiem prawo zakładać, że po pasie ruchu przeznaczonym dla ruchu pojazdów z przeciwnego kierunku nie porusza się pojazd jadący w tym samym kierunku, w którym zdąża skręcający. Skręcający w lewo ma obowiązek ustąpić pierwszeństwa pojazdowi jadącemu z kierunku przeciwnego (art. 25 ust. 1 i 3 p.r.d.); ma on przede wszystkim baczyć, aby nie zajechał drogi temu pojazdowi, a nie zaś kierującemu, który nie zachowuje się w sposób wynikający z art. 24 ust. 5 p.r.d. Od dokonującego skrętu w lewo można wymagać zaniechania jego kontynuowania w sytuacji, gdyby widział, że jest nieprawidłowo wyprzedzany; obowiązuje go wówczas zasada ograniczonego zaufania, wyrażona w art. 4 p.r.d. Znajdowanie się na tym pasie ruchu pojazdu powinno stanowić dla niego sygnał, że kierujący nim nie stosuje się do obowiązujących przepisów, gdyż powinien go wyprzedzać z prawej strony. Taka zaś sytuacja obliguje zamierzającego skręcić do utraty zaufania do tamtego kierującego, a w konsekwencji do zaprzestania manewru. W myśl bowiem art. 24 ust. 5 p.r.d. wyprzedzanie pojazdu lub uczestnika ruchu, który sygnalizuje zamiar skręcenia w lewo, może odbywać się tylko z jego prawej strony. Kierujący pojazdem nie może bowiem przystąpić do manewru wyprzedzania pojazdu z lewej strony wówczas, gdy pojazd jadący przed nim sygnalizuje zmianę kierunku jazdy w lewo (art. 24 ust. 1 pkt 3 p.r.d. ). Jedynie naruszenie tej zasady co może mieć miejsce w wyjątkowych sytuacjach może uzasadniać negatywną ocenę jego zachowania w trakcie wykonywania tego manewru. W sprawie, w której zapadł glosowany wyrok, sytuacja jest o tyle prosta, że w skręcającego w lewo uderzył pojazd dokonujący manewru wyprzedzania, mimo że pasy ruchu oddzielała linia ciągła i w związku z tym nie było w ogóle konieczne interesowanie się tym pasem ruchu, bowiem nie powinien znajdować się na nim żaden pojazd, jadący w tym samym kierunku co dokonujący skrętu przez jego wykonaniem. W tych warunkach pogląd Sądu Najwyższego jest tym bardziej nie do przyjęcia. 11 Dz. U. z 1992 r., Nr 11, poz. 41 ze zm. 7