Od organizatorów Krajoznawcza Odznaka Dolnośląska jest odznaczeniem ustanowionym i nadawanym przez Koło Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej (SONŚ) we Wrocławiu. Celem Odznaki jest upowszechnianie wiedzy o geografii i historii Dolnego Śląska oraz o jego dziedzictwie cywilizacyjnym i kulturowym. Ta społeczna inicjatywa ma służyć rozwijaniu lokalnego, śląskiego patriotyzmu, polegającego na szacunku dla wielonarodowej tradycji Śląska oraz służyć trosce o cały region, będący wspólnym dobrem jego mieszkańców bez względu na ich narodowość, wyznanie i przekonania polityczne. Idea Krajoznawczej Odznaki Dolnośląskiej jest wyrazem integralnego pojmowania Śląska, który aktualnie, pomimo podziału na cztery województwa (dolnośląskie, opolskie, śląskie i lubuskie) i trzy państwa (Polskę, Czechy i Niemcy), stanowi historyczno-geo-graficzną jedność. Zdajemy sobie sprawę z tego, że zaproponowana przez nas lista obiektów może budzić dyskusje. Dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska jest bowiem tak bogate, że trudno byłoby skonstruować zamkniętą listę obiektów, która zadowoliłaby wszystkich, szczególnie zaś wytrawnych znawców archeologii czy historii sztuki. W trakcie prac prowadzonych przez wrocławskie Koło SONŚ staraliśmy się wybierać zarówno te obiekty, które są ważne z historycznego czy kulturowego punktu widzenia, jak i te, które mogłyby zainteresować młodszego odbiorcę i pomóc w kształtowaniu wśród młodych Ślązaków umiłowania do swoich rodzinnych stron. W końcu Dolny Śląsk to nie tylko zamki, pałace i majestatyczne kościoły, ale też malownicze skały, jeziora i wulkaniczne stożki. Nie zapominajmy też, że z Dolnym Śląskiem wiążą się liczne barwne legendy i opowieści, choćby te dotyczące karkonoskiego Ducha Gór, czy opowiadające o pannach z wrocławskiego Mostku Pokutnic. W trakcie prac nad Odznaką wiele razy dyskutowaliśmy nad problemem przebiegu granic Śląska. Właściwie w każdej poważnej, naukowej narracji granice Dolnego Śląska odbiegają od obecnych, administracyjnych granic województwa dolnośląskiego, powołanego do życia w 1999 roku. O ile konieczność włączenia do Odznaki obiektów z terenów dawnego Księstwa Brzeskiego czy Księstwa Żagańskiego nie budziła w nas wątpliwości, musieliśmy zmierzyć się z problemem wschodniej części historycznych Górnych i Dolnych Łużyc. Są to tereny, które nie były ani częścią Śląska piastowskiego, ani habsburskiego, jednak złączyły się z nim w procesie dziejowym. Używane tam niemieckie dialekty były i są uważane przez językoznawców za śląskie. W Görlitz działa Muzeum Śląskie (Schlesische Museum zu Görlitz). Zachodni powiat kraju związkowego Saksonia używa w herbie czarnego śląskiego orła, a co najważniejsze znaczna część mieszkańców tych terenów uważa się za mieszkańców Dolnego Śląska. Nie wdając się w dyskusje na temat skali zjawiska, uznaliśmy że tożsamość śląska (dolnośląska) współistnieje z pierwotną dla tych terenów tożsamością łużycką.
Analogiczną dyskusję przeprowadziliśmy również na temat Ziemi Kłodzkiej, która choć prawnie i administracyjnie była przez stulecia bytem odrębnym od Śląska, to często dzieliła jego losy, a od 1742 r. stała się po prostu częścią składową pruskiej Prowincji Śląsk (Provinz Schlesien). Ostatecznie więc do Krajoznawczej Odznaki Dolnośląskiej włączone zostały obiekty leżące na terenie wschodniej części historycznych Łużyc, jak też na obszarze dawnego Hrabstwa Kłodzkiego. Równolegle do niniejszej broszury funkcjonuje strona internetowa poświęcona Krajoznawczej Odznace Dolnośląskiej: http://odznakaslaska.eu. Znajdą tam Państwo opisy obiektów wraz ze zdjęciami, porady dla turystów, a także pełną wersję regulaminu. Na stronie znajdują się też informacje związane z istniejącą już, bliźniaczą Krajoznawczą Odznaką Górnośląską. Mamy świadomość, iż zaproponowane przez nas obiekty nie wyczerpują listy wszystkich ważnych i ciekawych miejsc, jakie znajdują się na Dolnym Śląsku. Dlatego zamierzamy regularnie aktualizować stronę internetową poświęconą odznace, biorąc pod uwagę Państwa propozycje miejsc godnych odwiedzenia. Mamy nadzieję, że wspólnie uda nam się stworzyć pełny katalog obiektów istotnych i ważnych dla całego Śląska. Regulamin Krajoznawczej Odznaki Dolnośląskiej 1) Krajoznawcza Odznaka Dolnośląska jest odznaką, którą można zdobywać w ramach wycieczek szkolnych oraz dzięki zbiorowej lub indywidualnej aktywności turystycznej. Do obiektów opisanych w regulaminie można docierać pieszo, rowerem lub innymi środkami komunikacji. 2) Obecność w miejscach wyznaczonych niniejszym regulaminem należy udokumentować pieczęcią instytucji działającej w zwiedzanym obiekcie. Jeśli nie jest to możliwe, uznawane będą również pieczęcie innych działających w tej miejscowości instytucji, najbliższych zwiedzanemu obiektowi. Pieczątki należy zbierać pod opisami obiektów ujętych w książeczce potwierdzań zatytułowanej Krajoznawcza Odznaka Dolnośląska (dalej książeczka potwierdzeń), zawierającej także regulamin zdobycia odznaki. 3) Obiekty podzielone są na osiem grup tematycznych: 1. Historyczne miasta 2. Nekropolie, miejsca pamięci, pola bitew 3. Zamki, pałace, ratusze i inne obiekty świeckie 4. Sanktuaria i inne obiekty sakralne 5. Zabytki techniki, sztuki inżynieryjnej i wojskowości 6. Muzea 7. Obiekty przyrodnicze 8. Ciekawe miejsca
4) Aby zdobyć odznakę popularną, należy z każdej grupy tematycznej zwiedzić określoną poniżej liczbę obiektów/miejsc i potwierdzić to pieczęcią: Z grupy 1 8 miejsc Z grupy 2 4 miejsca Z grupy 3 13 miejsc Z grupy 4 12 miejsc Z grupy 5 12 miejsc Z grupy 6 6 miejsc Z grupy 7 7 miejsc Z grupy 8 5 miejsc 5) Po uzyskaniu wyznaczonych niniejszym regulaminem niezbędnej ilości potwierdzeń książeczkę należy przesłać na adres organizatora (SONŚ). 6) Przyznanie odznaki nastąpi po weryfikacji potwierdzeń przez Kapitułę Krajoznawczej Odznaki Dolnośląskiej. 7) Czas na zdobycie odznaki wynosi 3 lata od dnia wystawienia imiennej książeczki potwierdzeń. 8) Osoby niepełnoletnie mogą zdobywać Krajoznawczą Odznakę Dolnośląską jedynie pod opieką osób dorosłych. 9) Interpretacja i zmiany w regulaminie leżą wyłącznie w gestii organizatora. 10) W przypadku utraty książeczki potwierdzeń, organizator nie wydaje duplikatu. 11) Warunki udziału: Na adres SONŚ (pocztowy lub e-mailowy: biuro@slonzoki.org) należy przesłać następujące dane: imię i nazwisko uczestników, adres, nazwę lub nazwisko zgłaszającego. Na konto organizatora należy wpłacić wpisowe w wysokości 15 złotych. Dane do przelewu: Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej Nr rachunku: 68 1540 1229 2055 4605 8438 0001 SONŚ, ul. Wodna 9, 46-045 Kotórz Mały Z dopiskiem: Krajoznawcza Odznaka Dolnośląska
Wpisowe obejmuje: a) wydanie książeczki potwierdzeń, b) wysyłkę książeczki potwierdzeń, c) wysyłkę odznaki (po spełnieniu warunków określonych w regulaminie). Po odnotowaniu wpływu wpisowego i otrzymaniu danych organizator wystawia imienną książeczkę potwierdzeń i przesyła ją pocztą zgłaszającemu. 12) Zorganizowane grupy (szkoły, zakłady pracy, organizacje, stowarzyszenia, instytucje), z których co najmniej 30 osób zdobyło odznakę, mogą złożyć wniosek z uzasadnieniem o przyznanie Honorowej Krajoznawczej Odznaki Dolnośląskiej. Kapituła Odznaki, po zweryfikowaniu otrzymanych informacji, podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu wniosku. 13) Kapituła Odznaki jest wybierana na walnym zebraniu Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej na pięcioletnią kadencję. Kapituła zbiera się w sprawie opiniowania wniosków raz na pół roku.
Lista obiektów 1. HISTORYCZNE MIASTA Bolesławiec Brzeg Bystrzyca Kłodzka Chełmsko Śląskie Dzierżoniów Javornik Jesenik Jelenia Góra Kłodzko Kożuchów Legnica Lubań Lubomierz Lwówek Śląski Nysa Oleśnica Paczków Środa Śląska Świdnica Wrocław Ząbkowice Śląskie Ziębice Zgorzelec / Görlitz Zielona Góra Złotoryja Żagań
2. NEKROPOLIE, MIEJSCA PAMIĘCI, POLA BITEW Cmentarz Wojenny im. Michaiła Kutuzowa w Bolesławcu Cmentarz Braci Czeskich w Strzelinie Dawny cmentarz szwenkfeldystów w Twardocicach Dom na Wzgórzu w Krzyżowej Kompleks kaplic grobowych przy dawnym Kościele Łaski w Jeleniej Górze Krypta Podiebradowiczów i Wurttembergów w oleśnickiej Bazylice św. Jana Apostoła Mauzoleum Piastów w Krzeszowie Mauzoleum Piastów w Legnicy Muzeum Bitwy Legnickiej w Legnickim Polu Muzeum Bitwy nad Kaczawą w Dunino Nagrobek Schaffgottschów w Gryfowie Śląskim Obóz Gross Rosen w Rogoźnicy Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu Wieża widokowa na Wieżycy w Bronówku 3. ZAMKI, PAŁACE, RATUSZE I INNE OBIEKTY ŚWIECKIE Aula Leopoldina w gmachu głównym Uniwersytetu Wrocławskiego Biblioteka Łańcuchowa w Oleśnicy Dwór Dębowy Karpniki Dwór w Nawojowie Łużyckim Pałac w Gorzanowie Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim Pałac Karpniki Pałac w Krobielowicach (von Blüchera) Pałac w Krzyżowej (von Moltke'go) Pałac w Łomnicy Pałac w Mysłakowicach Pałac w Oleśnicy Małej (Yorcka von Wartenburga) Pałac w Radomierzycach Pałac Spätgenów we Wrocławiu Pałac w Staniszowie Pałac w Wojanowie Ratusz w Namysłowie Ratusz w Świdnicy
Ratusz we Wrocławiu Wieża Matematyczna w gmachu głównym Uniwersytetu Wrocławskiego Wieża rycerska w Siedlęcinie Wieża rycerska w Żmigrodzie Zamek w Bolkowie Zamek Biskupi w Otmuchowie Zamek Chojnik w Jeleniej Górze Zamek Czocha w Leśnej Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim Zamek Grodziec Zamek Jánský Vrch w Javorniku Zamek Kliczków Zamek Książ w Wałbrzychu Zamek w Oleśnicy Zamek Piastowski w Brzegu Zamek Piastów Śląskich we Wrocławiu Zamek Świny Zamek Wleń 4. SANKTUARIA I OBIEKTY SAKRALNE Bazylika Najświętszej Marii Panny w Bardzie Bazylika Najświętszej Marii Panny w Wambierzycach Bazylika św. Piotra i Pawła w Strzegomiu Katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu Katedra św. Piotra i Pawła w Legnicy Katedra św. Stanisława i Wacława w Świdnicy Klasztor augustianów w Żaganiu Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Głogowie Kościół ewangelicki w Żeliszowie Kościół Marii Panny w Legnicy Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu Kościół Opatrzności Bożej we Wrocławiu Kościół Pokoju w Jaworze Kościół Pokoju w Świdnicy Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu Kościół św. Jadwigi i dawna prepozytura benedyktynów w Legnickim Polu
Kościół św. Jana Chrzciciela i Katarzyny Aleksandryjskiej w Świerzawie Kościół św. Trójcy w Żórawinie Kościół Wang w Karpaczu Opactwo cystersów w Henrykowie Opactwo cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim Opactwo cystersów w Krzeszowie Opactwo cystersów w Lubiążu Sanktuarium Maria Śnieżna w Międzygórzu Sanktuarium św. Jadwigi w Trzebnicy Synagoga pod Białym Bocianem we Wrocławiu 5. ZABYTKI TECHNIKI, SZTUKI INŻYNIERYJNEJ I WOJSKOWOŚCI Hala Stulecia we Wrocławiu Huta szkła kryształowego Julia w Piechowicach Kompleks Riese w Górach Sowich Kopalnia uranu w Kowarach Kopalnia Węgla Kamiennego Nowa Ruda Kopalnia Złota Aurelia w Złotoryi Kopalnia Złota w Złotym Stoku Stara Kopalnia w Wałbrzychu Sztolnia Arado w Kamiennej Górze Most Grunwaldzki we Wrocławiu Most św. Jana w Kłodzku Podziemna Trasa Turystyczna w Kłodzku Twierdza w Kłodzku Twierdza w Srebrnej Górze Wiadukt kolejowy w Bolesławcu Wiadukty dawnej kolejki sowiogórskiej Wieża ciśnień Na Grobli we Wrocławiu Wieża ciśnień przy ul. Sudeckiej we Wrocławiu Wieża widokowa na Wielkiej Sowie Zapora wodna w Pilchowicach
6. MUZEA Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu Muzeum Browarnictwa Dolnośląskiego w Lwówku Śląskim Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy Muzeum Filumenistyczne w Bystrzycy Kłodzkiej Muzeum Wydobycia Granitu w Königshain (Granitabbaumuseum) Muzeum Miedzi w Legnicy Muzeum Mieszczan-Rolników w Reichenbach (Ackerbürgermuseum) Muzeum Narodowe we Wrocławiu Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju Muzeum Porcelany w Wałbrzychu Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej Muzeum Sprzętów Gospodarstwa Domowego w Ziębicach Muzeum Śląskie w Görlitz Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze Muzeum Vincenza Priessnitza w Laznie-Jeseniku Muzeum Wsi w Markersdorf (Dorfmuseum) Skansen Górniczo-Hutniczy w Leszczynie 7. OBIEKTY PRZYRODNICZE Arboretum w Wojsławicach Cis henrykowski Dąb Chrobry w Piotrowicach Hala Izerska Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie Jeziora Leśniańskie i Złotnickie Kolorowe jeziorka w Wieściszowicach Ogród japoński we Wrocławiu Organy Wielisławskie Ostrzyca Proboszczowicka Palmiarnia w Lubiechowie Park Kamienna Góra w Lubaniu Park Mużakowski w Łęknicy (Bad Muskau) Stawy Milickie Szczeliniec i Błędne Skały Ślęża
Śnieżka Śnieżne Kotły Wąwóz Myśliborski Wodospad Kamieńczyka w Szklarskiej Porębie Wodospad Szklarki w Szklarskiej Porębie 8. CIEKAWE MIEJSCA Akademia Rycerska w Legnicy Dom Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie Dom Zdrojowy w Świeradowie-Zdroju Domy tkaczy w Chełmsku Śląskim Domy tyrolskie w Mysłakowicach Izba Pamiątek w Ząbkowicach Śląskich Kamienne meble w Kochanowie Kaplica Czaszek w Czermnej Karkonoskie Tajemnice w Karpaczu Krzywa wieża w Ząbkowicach Śląskich Miedzianka (opuszczone miasto) Mostek Pokutnic na Katedrze św. Marii Magdaleny we Wrocławiu Ogród Bajek w Międzygórzu Ogród zoologiczny we Wrocławiu Park Miniatur Zabytków Dolnego Śląska w Kowarach Sky Tower we Wrocławiu Zamek Śląskich Legend w Pławnej
1. HISTORYCZNE MIASTA BOLESŁAWIEC Miasto założone przy przeprawie przez rzekę Bóbr około 1190 roku przez śląskiego księcia Bolesława Wysokiego (być może stąd też sama nazwa miasta). Od wieków Bolesławiec słynie głównie z wyrobu ceramiki. Tzw. ceramika bolesławiecka (śląskie określenie buncloki, od Bunzlau niemieckiej nazwy miasta), łatwo rozpoznawalna po charakterystycznej kobaltowej barwie, jest sprzedawana w całej Europie. Miasto słynie głównie z Muzeum Ceramiki, ale też z wiaduktu nad Bobrem. Jest również znane jako miejsce śmierci rosyjskiego feldmarszałka Michaiła Kutuzowa, który w 1813 roku dotarł aż na Śląsk w pościgu za wojskami wycofującego się Napoleona. Kutuzow był na tyle wybitnym dowódcą, że już w 1819 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III polecił postawić na jego cześć obelisk. Pomnik można podziwiać do dziś przy ul. Kubika. Atrakcją Bolesławca jest znakomicie odrestaurowany rynek. BRZEG Miasto lokowane przez księcia wrocławskiego Henryka III w 1248 roku, rozwinęło się szczególnie w XIV, XVI i XVII wieku jako jedna ze stolic książęcych. Najcenniejszą pamiątką ówczesnej świetności Brzegu (niem. Brieg) jest zamek piastowski z XIV wieku, rozbudowany w XVI wieku przez książąt Fryderyka II i Jerzego II brzeskiego na wzór Wawelu (z tego powodu zamek w Brzegu bywa nazywany śląskim Wawelem). W zamku znajduje się obecnie Muzeum Piastów Śląskich. Do zamku przylega kaplica, dawna kolegiata Jadwigi, miejsce pochówku Piastów brzeskich (obecnie niektóre trumny są eksponowane w zamkowym muzeum). Cennymi zabytkami Brzegu jest również renesansowy ratusz (przebudowany w XVIII wieku), gotycki Kościół św. Mikołaja oraz barokowy Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z fenomenalnymi freskami pędzla jezuity Jana Kubena. To jeden z najdoskonalszych przykładów malarstwa iluzjonistycznego na terenie Śląska. BYSTRZYCA KŁODZKA Stara osada czeska rozwinęła się w miejscu, gdzie władający tymi ziemiami rycerz Havel z Lemberka założył w XIII wieku osadę dla kolonistów niemieckich. Stąd też funkcjonująca w języku niemieckim nazwa Bystrzycy Kłodzkiej Habelschwerdt lub w śląskim dialekcie języka niemieckiego Hoabeschwerde. Miasto było wielokrotnie niszczone i łupione m.in. przez husytów, a także w okresie wojny trzydziestoletniej, mimo to zachowało sporo zabytków, w tym bardzo ciekawy układ urbanistyczny. Ze względu na specyficzne ukształtowanie terenu (strome wzgórze otoczone widłami Bystrzycy Łomnickiej i Nysy Kłodzkiej) Bystrzyca Kłodzka wznosi się na tarasach leżących wzdłuż rzek. Malowniczy charakter miasta podkreślają dodatkowo zachowane odcinki murów miejskich z basztami i bramami. Dawniej ośrodek sukiennictwa, później przemysłu drzewnego. Bystrzyca Kłodzka posiada jedyne w Polsce Muzeum Filumenistyczne.
CHEŁMSKO ŚLĄSKIE Do 1945 roku miejscowość nazywała się Schömberg, a od XIII wieku (dokładna data lokacji niepewna) posiadała prawa miejskie, odebrane dopiero po przyłączeniu tych ziem do Polski. Przez wieki miasto było własnością opactwa cystersów w Krzeszowie. Pozostałością dawnej świetności jest układ urbanistyczny ze wszystkimi miejskimi atrybutami w tym z rynkiem, który otaczają malownicze kamienice z podcieniami. Od XIV wieku miejscowość dobrze się rozwijała pod zarządem cystersów. Od XVII wieku była ważnym ośrodkiem tkactwa. Rozwój został gwałtownie zahamowany w XIX wieku wskutek kasaty zakonu cystersów na terenie Królestwa Prus (1810 r.) oraz rozwoju tkactwa mechanicznego, które wyparło tradycyjne technologie rzemieślnicze. Na przełomie XIX i XX wieku miejscowość stała się dość modnym ośrodkiem turystycznym. Obecnie jest jednym z najbardziej przejmujących przykładów degradacji tkanki miejskiej na Dolnym Śląsku. Mimo, że Chełmsko posiada liczne, bardzo cenne obiekty zabytkowe (np. słynne drewniane domy tkaczy tzw. Dwunastu Apostołów), substancja miasta niszczeje do tego stopnia, że w samym rynku i jego bezpośrednich okolicach bez trudu można odnaleźć całkowicie lub na wpół zrujnowane budynki. DZIERŻONIÓW Dzierżoniów w okresie średniowiecznym był siedzibą trzech zakonów (w tym aż dwóch rycerskich joannitów i bożogrobców). Miasto nadal może poszczycić się średniowiecznym układem urbanistycznym centrum oraz częściowo zachowanymi murami miejskimi. Po joannitach zachował się Kościół św. Jerzego z XIV wieku, obecny kościół parafialny. Ciekawą budowlą jest też dawny zbór ewangelicki, obecnie także parafialny Kościół pw. Maryi Matki Kościoła. Jego architektem był Carl Gotthard Langhans, projektant m.in. Bramy Brandenburskiej. Miasto do 1945 roku nazywało się Reichenbach (po wojnie używano nazwy Rychbach). Obecną nazwę nadano mu na cześć ks. Johanna Dzierżona, wybitnego śląskiego pszczelarza. Dzierżoniów zachował ślady po dawnej gminie żydowskiej, w tym kirkut oraz synagogę oba obiekty z XIX wieku. Obok synagogi w Ziębicach i we Wrocławiu (Synagoga pod Białym Bocianem) jest to jedyny żydowski dom modlitwy na Śląsku, który nie spłonął w trakcie Nocy Kryształowej. Obecnie właścicielem synagogi jest Fundacja Beiteinu Chaj, która stara się ją wyremontować oraz organizuje w niej wydarzenia kulturalne i artystyczne. JAVORNIK Miasto położone na historycznym obszarze Dolnego Śląska, znajduje się w granicach Republiki Czeskiej. Nad miastem góruje pięknie położony zamek Janowa Góra (Janský Vrch), który, w porozumieniu z wrocławskim biskupem Janem Romką, wzniósł książę świdnicko-jaworski Bolko I Surowy w celu ochrony Śląska przed zakusami czeskiego króla Wacława II. Gruntownej rozbudowy zamku dokonał na początku XVI wieku biskup Jan V Thurzo. Później zamek służył jako letnia siedziba biskupów wrocławskich. Z tej racji był nazywany śląskim Castel Gandolfo.
Dziś na terenie zamku znajduje się muzeum. Na Janskym Vrchu w 1945 roku zmarł Adolf Bertram, pierwszy arcybiskup wrocławski i jednocześnie ostatni niemiecki metropolita we Wrocławiu (jego prochy spoczęły na miejscowym cmentarzu, a dopiero w 1991 roku przeniesiono je do katedry we Wrocławiu). JESENIK Kolejne dolnośląskie miasto położone w Republice Czeskiej. Jego powstanie wiąże się z wydobyciem złota i rud żelaza. Najbardziej znanym obiektem miasta jest dwór obronny lub zamek (Twierdza Wodna). Pierwotnie była to typowa rycerska wieża mieszkalna. Posiada prawie dwumetrowej grubości mury i drewnianą nadbudowę. Była otoczona fosą. Stanowiła jedyny punkt obronny miasta, które nigdy nie uzyskało prawa do posiadania murów obronnych. Stopniowo została jednak rozbudowana o dodatkowe skrzydła i dzisiaj przypomina niewielki zamek. W jej wnętrzu znajduje się muzeum. JELENIA GÓRA Prawdopodobnie gród istniał tu już w czasach Bolesława Krzywoustego, ale dopiero w okresie sprawowania władzy przez śląskiego księcia Bolesława Rogatkę, po sprowadzeniu kolonistów niemieckich, doszło do narodzin Jeleniej Góry (niem. Hirschberg) w znanym nam dzisiaj kształcie. Jelenia Góra znakomicie prosperowała pod panowaniem Habsburgów, kiedy w mieście rozwinęła się produkcja lnianego płótna. Rozwój mechanicznych tkalni w Anglii oraz przejście miasta pod pruskie panowanie (odcięcie dotychczasowych rynków zbytu) spowodowało upadek rzemiosła. Nowe życie Jelenia Góra otrzymała dopiero w XIX wieku wraz z nadejściem przemysłu i wskutek rozwoju sudeckiej turystyki. Miasto było naturalną bazą wypadową dla gości wyruszających w góry. Spośród licznych zabytków na uwagę zasługuje Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (jeden z tzw. Kościołów Łaski) z wielką kopułą i emporami dla wiernych, mury obronne z bramami, rynek z ratuszem. Ponadto w Jeleniej Górze Cieplicach stoi wyjątkowo okazały Pałac Schaffgotschów z monumentalną 80-metrową fasadą. Z racji zachowania znacznej części oryginalnego wystroju, zasłużenie cieszy się on renomą jednego z najpiękniejszych pałaców Śląska. Niestety, jako filia Politechniki Wrocławskiej, nie jest udostępniony dla typowego zwiedzania, choć jak najbardziej można wejść do środka. Ponadto w Cieplicach znajduje się kilka innych wartych obejrzenia obiektów, m.in. Park Norweski, Teatr Zdrojowy oraz kościół pocysterski z klasztorem i kilka budynków zdrojowych. Na terenie należącym administracyjnie do Jeleniej Góry (Sobieszów) znajduje się także słynny zamek Chojnik.
KŁODZKO Miasto zostało założone u stóp Gór Bardzkich, na trasie dawnego traktu handlowego łączącego Śląsk i Czechy, będącego odnogą bursztynowego szlaku. Stąd też jego burzliwa historia, związana ze strategicznym położeniem. Dość powiedzieć, że król Prus Fryderyk II, który zdobył Śląsk i Ziemię Kłodzką na Habsburgach (przy okazji trwale zespalając te dwie krainy dotąd administracyjnie odrębne), był w tym mieście aż 36 razy, mimo że z perspektywy Berlina było to bardzo odległe miejsce. Kłodzko (niem. Glatz, cz. Kladsko) i okolica były kluczem do Śląska. Fryderyk to doskonale rozumiał i nieprzypadkowo rozbudował zastaną twierdzę do ogromnych rozmiarów, rozbierając resztki istniejącego tam jeszcze zamku mieszkalnego. Innym obok twierdzy symbolem Kłodzka jest malowniczy kamienny most na kanale Młynówka, którego rodowód sięga XIII wieku. Z racji efektownej dekoracji rzeźbiarskiej (gotycki most i barokowe figury) jest on porównywany do Mostu Karola w Pradze. Atrakcją miasta jest również podziemna trasa turystyczna, wytyczona w tunelach, które pod miastem budowali mieszkańcy zarówno dla celów gospodarczych, jak i militarnych. KOŻUCHÓW W średniowieczu dynamicznie rozwijające się miasto w obrębie Księstwa Głogowskiego. Potwierdzeniem jego pozycji był zamek książęcy z XIII-XIV wieku oraz inne okazałe budowle, z których do dzisiaj zachował się m.in. Kościół Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny, zabytkowe kamienice i mury obronne z Basztą Krośnieńską. W 1532 roku w Kożuchowie (niem. Freystadt in Schlesien) urodził się Joachim Cureus pisarz, teolog i historyk, który w 1571 roku w Wittenberdze wydał Gentis Silesise annales (Roczniki narodu śląskiego). Tym samym był jedną z pierwszych osób, które poświadczyły istnienie narodowości śląskiej. LEGNICA Jedno z najważniejszych miast w regionie, aż do 1675 roku pozostające we władaniu Piastów śląskich, których ostatni przedstawiciel Jerzy Wilhelm jest pochowany w legnickim Kościele św. Jana. W średniowieczu, w szczególności za panowania Bolesława Wysokiego, Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego, Legnica (niem. Liegnitz) była równie istotnym ośrodkiem politycznym Śląska, co Wrocław. W czasach nowożytnych bardzo ważny ośrodek reformacji w 1526 roku, z inicjatywy księcia Fryderyka II, w Legnicy powstał pierwszy na świecie protestancki uniwersytet (funkcjonował przez trzy lata). Po II wojnie światowej miasto było siedzibą dowództwa Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej de facto znaczna część Legnicy była eksterytorialną enklawą ZSRR. Chociaż oryginalna legnicka starówka została wyburzona w latach 60-tych XX w., w mieście znajduje się wiele cennych zabytków, m.in. znane kamienice śledziowe, Akademia Rycerska, monumentalny i świetnie zachowany Zamek Piastowski oraz dwie gotyckie bramy miejskie
LUBAŃ Miasto Lubań (niem. Lauban), podobnie jak Zgorzelec, początkowo było związane z Łużycami. Od XIV wieku przez prawie 500 lat należało bowiem do górnołużyckiego Związku Sześciu Miast kooperujących gospodarczo, politycznie i zwalczających wspólnie rabusiów. Od 1815 roku, wraz ze znalezieniem się w granicach pruskiej Prowincji Śląsk (Provinz Schlesien), Lubań dzielił losy Śląska. W mieście jest wiele zabytków, wśród nich m.in. piękny renesansowy ratusz, rynek z kamienicami, fragmenty murów miejskich. Niektóre budynki są wzniesione z surowca, który w okolicy występuje w wyjątkowej obfitości mowa o bazalcie. Ciekawostką jest znajdujący się w rynku ozdobny słup poczty polsko-saskiej, która za panowania królewskiej dynastii Wettynów łączyła Rzeczpospolitą z Elektoratem Saksonii. Dzieje miasta wiążą się jednak również z dramatycznymi wydarzeniami z ostatniej fazy II wojny światowej. Z Lubania pochodził nazistowski gauleiter Karl Hanke, osobiście odpowiedzialny za fanatyczną obronę Festung Breslau. Toczyły się tutaj także zaciekłe walki niemiecko-radzieckie, które doprowadziły do zniszczeń miasta sięgających 60%. W dniach 2-6 marca 1945 roku rozegrała się bitwa pod Lubaniem, w wyniku której wojska niemieckie odbiły opanowane wcześniej przez armię radziecką miasto. Było to ostatnie niemieckie zwycięstwo w tej wojnie. LUBOMIERZ Lubomierz to jedno ze starszych, ale i najmniejszych miast na Śląsku oraz w całej obecnej Polsce (ok. 2 tys. mieszkańców). Otrzymało prawa miejskie w 1291 r. z rąk księcia Bolka I Surowego. Przez większość swojego istnienia Lubomierz (niem. Liebenthal) był związany z działającym tam klasztorem sióstr benedyktynek, które były właścicielkami miejscowości aż do 1810 roku. W mieście znajduje się uroczy rynek z zabytkowymi kamienicami z podcieniami z przełomu XVI i XVII wieku oraz XIX-wieczny ratusz. Wartościowym zabytkiem jest poklasztorny Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Maternusa, którego obecny kształt zawdzięczamy XVIII-wiecznej przebudowie. Obiekt wyróżnia się cenną polichromią oraz nietypowym umiejscowieniem prezbiterium nie znajduje się od wschodu, jak przeważnie bywa, a od zachodniej strony. Lubomierz znany jest przede wszystkim z tego, że kręcono w nim kultową komedię Sami swoi (zdjęcia robiono także we wsi Dobrzykowice pod Wrocławiem). Od 1996 roku w miasteczku działa Muzeum Kargula i Pawlaka (mają w Lubomierzu swój pomnik). Od 1997 roku w tej miejscowości odbywa się też Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych.
LWÓWEK ŚLĄSKI Miasto o pewnej sentymentalnej wartości dla przesiedleńców ze Wschodu. Obok niemieckiej nazwy Löwenberg in Schlesien funkcjonowała także słowiańskojęzyczna nazwa Lwia Góra, a nawet... Lwów/Lwow. Pod taką nazwą miejscowość pojawiła się m.in. w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydanym w XIX wieku, a także w dokumencie Fryderyka II Wielkiego z XVIII wieku. Historia miasta jest nieodłącznie związana z piwowarstwem. W Lwówku działa najstarszy browar na obecnych ziemiach polskich. Początki warzenia piwa w tym miasteczku datuje się na 1209 rok, kiedy książę Henryk Brodaty nadał Lwówkowi prawo mili oraz prawo warzenia piwa. Osiem lat później, za panowania tego samego księcia, Lwówek został lokowany na prawie magdeburskim. Miasto słynie z jednego z najpiękniejszych ratuszy na Śląsku. To gotycko-renesansowa budowla z bardzo ciekawą dekoracją kamieniarską i charakterystycznym podcieniowym dachem od północnej strony. Lwówek posiada zachowane fortyfikacje miejskie z basztami. Warto zwrócić uwagę również na budynek dawnych ław chlebowych i obuwniczych z XV wieku, Kościół Wniebowzięcia NMP oraz dawny klasztor minorytów. NYSA Dawna stolica biskupiego Księstwa Nyskiego (początkowo krótko był nią Otmuchów). Przez wiele lat jeden z najważniejszych ośrodków miejskich Śląska zarówno pod względem kulturalnym i edukacyjnym, jak i gospodarczym. Liczne budowle przyczyniły się do nazywania jej w czasach nowożytnych śląskim Rzymem. Mimo dużych zniszczeń w czasie ostatniej wojny (ponad 50% zabudowy), rabunkowej eksploatacji (wywózka cegły) i zastąpienia historycznej zabudowy niezbyt ciekawą współczesną architekturą miasto nadal szczyci się budowlami świadczącymi o dawnej świetności. Należą do nich zwłaszcza okazały gotycki Kościół św. Jakuba Starszego i św. Agnieszki ze stojącą obok dzwonnicą, późnorenesansowy Dom Wagi Miejskiej, barokowy Pałac Biskupi (obecnie muzeum) oraz budowle obronne (zarówno średniowieczne, jak i fortyfikacje dawnej pruskiej Twierdzy Nysa). OLEŚNICA Lokowana w 1255 roku przez księcia wrocławskiego Henryka III Białego miejscowość awansowała w XIV wieku do rangi jednej ze śląskich stolic książęcych. Oleśnica (niem. Oels) prężnie rozwijała się jako miejscowość położona na ważnym szlaku handlowym z Wrocławia do Wielkopolski. Była także ważnym ośrodkiem wydawniczym. To w niej swoje dzieła drukował Adam Gdacjusz, luterański duchowny i poeta, nazywany śląskim Rejem, a także inny protestancki duchowny i pisarz Georg Bock (obaj żyli i tworzyli w XVII wieku). Najbardziej wartościowym zabytkiem Oleśnicy jest pochodzący z XIII wieku zamek, przebudowany w wieku XVI i XVIII.
Wznieśli go Piastowie. Budowla nabrała jednak reprezentacyjnego charakteru od XVI wieku, kiedy pod panowaniem czeskiego rodu Podiebradów przebudowano ją w stylu renesansowym, dodając między innymi krużganki. Co ciekawe, ostatnimi koronowanymi panami na zamku byli Hohenzollernowie, którzy nawet po abdykacji Wilhelma II w 1918 roku aż do II wojny światowej mieli tu swoją rezydencję. Obecnie na terenie zamku ma siedzibę Ochotniczy Hufiec Pracy oraz internat dla młodzieży. W Oleśnicy warto zobaczyć również zachowane fragmenty murów miejskich z Bramą Wrocławską, Bazylikę św. Jana Apostoła oraz dawną gotycką synagogę. PACZKÓW Miasto założone z inicjatywy biskupa wrocławskiego Tomasza I. Lokowane na prawie flamandzkim w 1254 roku, miało strzec południowo-zachodniej granicy księstwa biskupiego. Najbardziej znanym zabytkiem Paczkowa (niem. Patschkau) są świetnie zachowane mury obronne, wzmocnione dziewiętnastoma basztami i trzema wieżami bramnymi (wrocławska, kłodzka, ząbkowicka). Mury otaczają historyczne stare miasto pierścieniem o łącznej długości około 1200 metrów, a ich wysokość miejscami dochodzi do 7 metrów. Dzięki temu Paczków zasłużenie cieszy się sławą śląskiego Carcassonne. W Paczkowie znajduje się także ciekawy gotycki Kościół pw. św. Jana Ewangelisty. W XVI wieku, z obawy przed najazdem Turków, świątynia została przebudowana tak, by uzyskać zdolność do obrony. Straciła pierwotny stromy dach, w którego miejsce pojawiła się renesansowa attyka ze strzelnicami. Warto zwrócić uwagę, że dla kościoła w Paczkowie prawdopodobnie tworzył słynny niemiecki rzeźbiarz Veit Stoß (Wit Stwosz). Dwie paczkowskie rzeźby z końca XV wieku Matki Bożej i św. Wawrzyńca (czasowo przechowywane w Muzeum Diecezjalnym w Opolu) przypisuje się właśnie jemu. Oprócz murów obronnych i obronnego kościoła charakterystyczną budowlą wzniesioną w Paczkowie jest też XVIII-wieczny szachulcowy Dom Kata. Dziś znajduje się w nim punkt informacji turystycznej. ŚRODA ŚLĄSKA Stara osada targowa, z której rozwinęło się miasto. Środa Śląska (niem. Neumarkt in Schlesien) ma bardzo charakterystyczny układ urbanistyczny, pochodzący jeszcze z czasów przedlokacyjnych średzki rynek nie jest bowiem czworokątem. Główna ulica rozszerza się i tworzy centralny plac w kształcie wrzeciona. Miasto zostało lokowane na początku XIII wieku, początkowo na prawie flamandzkim, które później (1235 r.) zastąpiono prawem magdeburskim. Magdeburska lokacja Środy Śląskiej służyła później za wzór dla innych miast, dając początek tzw. prawu średzkiemu. Od wieków Środa Śląska była ośrodkiem produkcji wina. Co roku w drugi weekend września w mieście organizowany jest dwudniowy festiwal Święto Wina w Mieście Skarbów. W jego trakcie odbywa się festyn, połączony z prezentacjami wyrobów miejscowych winiarzy. Druga część nazwy festynu nie jest przypadkowa. Miasteczko słynie również z tzw.
skarbu średzkiego. Ten odnaleziony w latach osiemdziesiątych zbiór, zawierający średniowieczną biżuterię, około 8 tysięcy monet i przepiękną złotą koronę (prawdopodobnie został ukryty przez miejscowego żydowskiego bankiera o imieniu Mojżesz) jest wyceniany na około 100 milionów dolarów. Dużą część skarbu, w tym koronę, wyeksponowano w średzkim Muzeum Regionalnym, znajdującym się w budynku starego ratusza miejskiego. ŚWIDNICA W średniowieczu Świdnica (niem. Schweidnitz) była stolicą jednego z najważniejszych śląskich księstw i słynęła głównie z produkcji piwa, które eksportowano do wielu miast w Europie. Piwnice świdnickie, gdzie sprzedawano ten trunek, znajdowały się nie tylko we Wrocławiu czy Pradze, ale nawet we włoskiej Pizie czy niemieckim Heidelbergu. Ze względu na swoje dawne znaczenie i fakt, że podczas II wojny światowej miasto praktycznie uniknęło zniszczeń, dziś Świdnica jest drugim po Wrocławiu zespołem zabytkowej architektury na Śląsku. Miasto słynie przede wszystkim z figurującego na liście UNESCO Kościoła Pokoju (największa drewniana budowla sakralna w Europie, pomieści ponad 7 tys. wiernych) oraz z Katedry św. Stanisława i św. Wacława z wieżą o wysokości 103 m (najwyższa na Śląsku, piąta pod względem wysokości w Polsce). Ozdobą Świdnicy jest też malowniczy, przestronny rynek z ratuszem i kompleksem zabytkowych kamienic. WROCŁAW Historyczna stolica i największe miasto Śląska położone nad Odrą i jej czterema dopływami. Miasto, które rozwinęło się z dawnego grodu na Ostrowie Tumskim, wzmiankowanego po raz pierwszy w 1000 roku, przy okazji założenia biskupstwa. Z racji położenia nad rzekami i dużej liczby wysp ma również najwięcej w kraju mostów i kładek (około 130). Miasto zostało poważnie zniszczone w trakcie oblężenia Festung Breslau, kiedy zbrodnicze trwanie w beznadziejnym oporze przed wojskami radzieckimi przyniosło zniszczenie 70% zabudowy. Mimo to Wrocław do dzisiaj pod względem liczby obiektów zabytkowych ustępuje i to nieznacznie tylko Krakowowi (źródło danych: Rejestr zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa). Najważniejszymi budowlami miasta są: ratusz, którego wznoszenie rozpoczęto w XIII wieku, pochodząca z tego samego stulecia katedra na Ostrowie Tumskim oraz ekspresjonistyczna Hala Stulecia, wpisana na listę UNESCO. Do miana nowego symbolu Wrocławia pretenduje także mierzący 212 metrów drapacz chmur Sky Tower, najwyższy budynek w Polsce (licząc wysokość od poziomu gruntu do dachu). Odradzającym się symbolem miasta staje się ogród zoologiczny. W 2015 roku wrocławskie ZOO obchodzi 150- lecie istnienia. Jest najstarszą placówką tego typu na obecnych ziemiach polskich. ZOO, obecnie w znacznym stopniu zrewitalizowane, przyciąga turystów z Polski i całej Europy dzięki otwartemu w 2014 roku afrykarium-oceanarium.
ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE Rozwojowi tego miasta już od średniowiecza sprzyjało wyjątkowo dogodne położenie. Miejscowość znajdowała się na skrzyżowaniu dwóch ważnych dla Śląska traktów handlowych: z Wrocławia do Pragi oraz ze Świdnicy do Nysy. Ząbkowice Śląskie (niem. Frankenstein) zyskały sławę głównie dzięki Krzywej Wieży z XV wieku, mierzącej 34 metry wysokości i stopniowo odchylającej się od pionu (obecnie już o ponad 2 metry). Interesującym obiektem są także ruiny XVI-wiecznego zamku otoczone parkiem i boiskami. W mieście warto też zobaczyć rynek z fantazyjnym neogotyckim ratuszem oraz dom Kaufunga, w którym obecnie mieści się Izba Pamiątek Regionalnych. W tym ostatnim obiekcie znajduje się ekspozycja poświęconą Frankensteinowi. Jedna z hipotez mówi, że kultowa powieść XIX-wiecznej pisarki Mary Shelley pt. Frankenstein mogła być inspirowana głośnymi w całej XVII-wiecznej Europie mrocznymi zdarzeniami związanymi z historią Ząbkowic Śląskich (tzw. afera grabarzy z Frankenstein). ZIĘBICE Należą do grupy miast śląskich, które kiedyś były stolicami samodzielnych księstw. Ziębice (niem. Münsterberg) pełniły tę funkcję w latach 1322-1742 r. W mieście znajdują się ciekawe mury obronne z charakterystyczną Bramą Paczkowską. Ta wieża, a także nietypowy dwunawowy gotycki Kościół św. Jerzego stanowią najbardziej rozpoznawalne zabytki miasta. Centrum zachowało średniowieczny układ urbanistyczny z rynkiem i ratuszem. W tym ostatnim znajduje się jedyne w Polsce muzeum, gromadzące sprzęty gospodarstwa domowego. Ponurą, choć dla wielu interesującą ciekawostką Ziębic jest historia Karla Denke, miejscowego mordercy sprzed 90 lat, który zabijał włóczęgów i bezdomnych, a zdobyte w ten sposób ludzkie mięso sprzedawał na targu jako wieprzowinę i cielęcinę. Jego dom znajduje się przy ul. Stawowej 13. Jeszcze po wojnie w należącym kiedyś do zwyrodnialca ogródku znajdowano ludzkie kości. ZGORZELEC / GÖRLITZ Miasto historycznie położone jest na Łużycach, jednak jego związki ze Śląskiem są bardzo silne przejściowo znajdowało się pod zwierzchnictwem księcia jaworskiego, a następnie weszło w skład pruskiej Prowincji Śląsk (Provinz Schlesien). Również funkcjonujący w jego okolicy dialekt niemiecki jest zaliczany przez językoznawców do dialektów śląskich. W 1945 r. miasto zostało przedzielone granicą państwową prawobrzeżne przedmieścia przypadły Polsce i noszą dzisiaj nazwę Zgorzelec. Zasadnicza część miasta, leżąca na lewym brzegu Odry, weszła natomiast w skład Niemieckiej Republiki Demokratycznej pod nazwą Görlitz. Görlitz jest dziś miejscowością o szczególnej wartości, ponieważ stanowi jedno z nielicznych niemieckich miast tej wielkości, które praktycznie bez szwanku wyszły z pożogi II wojny światowej. Dzięki temu można dzisiaj w Görlitz podziwiać zabytki średniowieczne, renesansowe, barokowe, klasycystyczne i modernistyczne. Do
najcenniejszych należy kompleks starego miasta, XV-wieczny Kościół św. Piotra i Pawła oraz pozostałości średniowiecznych fortyfikacji. W okazałej kamienicy Schönhof działa Muzeum Śląskie, które prezentuje wyroby rzemiosła, rękodzieła oraz dokumentuje historię regionu. Ze Zgorzelca pochodził Jakub Böhme, europejskiej sławy mistyk i filozof, który jest uważany za pierwszego filozofa piszącego po niemiecku, a nie po łacinie. Jego dom znajduje się po polskiej stronie miasta. ZIELONA GÓRA Miasto słynące ze swoich tradycji winiarskich. Są one kultywowane w Zielonej Górze (niem. Grünberg in Schlesien) od głębokiego średniowiecza, kiedy to pierwsze krzewy winorośli zasadzili tutaj flandryjscy osadnicy. Co roku we wrześniu w Zielonej Górze odbywa się duża impreza kulturalna znana pod nazwą Winobranie. Miasto nie zostało zniszczone podczas ostatniej wojny. Najstarszą budowlą Zielonej Góry jest XV-wieczna Konkatedra św. Jadwigi. Interesującym obiektem jest także XVIII-wieczny, szachulcowy Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej, który do 1945 roku służył jako zbór ewangelicki. Innego rodzaju obiektem wartym zobaczenia w Zielonej Górze jest Palmiarnia Miejska, jedna z najnowocześniejszych i największych w Polsce. ZŁOTORYJA Najstarsze miasto Śląska i w ogóle obecnej Polski prawa nadał mu książę Henryk Brodaty już w 1211 roku. Złotoryja (niem. Goldberg) rozwijała się jako siedziba górników wydobywających złoto, ale jeszcze w średniowieczu stała się również ośrodkiem handlu suknem. W XVI wieku była ważnym ośrodkiem śląskiej reformacji. Działo się tak dzięki działalności słynnego gimnazjum, kierowanego przez znakomitego pedagoga i protestanckiego duchownego Valentina Trozendorfa. Zaraza z połowy XVI w., jak i liczne nieszczęścia, które nawiedziły Złotoryję w wieku następnym (powódź, pożar, wojna trzydziestoletnia) sprawiły, że miasto straciło na znaczeniu. Po wojnie w okolicach Złotoryi otworzono kopalnie miedzi (tzw. stare zagłębie miedziowe), jednak odkrycie nieporównywalnie większych złóż w okolicach Lubina spowodowało, że eksploatację zarzucono i dawna stolica śląskiego złota nie stała się stolicą polskiej miedzi. Miasto może poszczycić się ciekawą historyczną zabudową. Znajduje się tu jedna z najstarszych gotyckich budowli na Śląsku Kościół Narodzenia NMP, 22-metrowa Baszta Kowalska oraz Muzeum Złota. Złotoryja jest organizatorem Mistrzostw Polski w płukaniu złota. Dwukrotnie w grodzie nad Kaczawą odbywały się mistrzostwa świata w tej dyscyplinie. Kultywowaniem tradycji związanych z wydobyciem drogocennego kruszcu zajmuje się Polskie Bractwo Kopaczy Złota, które ma swoją siedzibę właśnie w Złotoryi.
ŻAGAŃ Miejscowość, której istnienie poświadczono po raz pierwszy w 1202 roku (jeszcze nie jako miasta, ale jako grodu kasztelańskiego), zaczęła się intensywnie rozwijać pod koniec XIII wieku. Wtedy Żagań (niem. Sagan) stał się stolicą samodzielnego księstwa, rządzonego początkowo przez Piastów, później Wettynów, by ostatecznie przejść we władanie Habsburgów. Gwiazda Żagania rozbłysła w XVII wieku za sprawą Albrechta von Wallensteina (Albrecht z Valdštejna). Ten wybitny wódz z okresu wojny trzydziestoletniej kupił Żagań od cesarza Ferdynanda II w 1627 roku. Nowy właściciel sprowadził do siebie między innymi astronoma Johannesa Keplera, który w Żaganiu prowadził obserwacje nieba. Wówczas również rozpoczęła się przebudowa zamku książęcego. Dawna siedziba Piastów i Wettynów została przekształcona w renesansową rezydencję obronną, a Václav Eusebius z Lobkowitz, kolejny właściciel Żagania, przekształcił ją w typowo reprezentacyjną budowlę bez funkcji militarnych. Na szczególną uwagę zasługuje w Żaganiu byłe opactwo kanoników regularnych św. Augustyna, będące największym zespołem średniowiecznych zabudowań klasztornych na Śląsku. Podczas II wojny światowej Żagań i okolice zostały wybrane przez hitlerowców na lokalizację obozów jenieckich. Najbardziej znanym żagańskim obozem był Stalag Luft 3, przeznaczony dla alianckich lotników. W marcu 1944 roku doszło tam do słynnej ucieczki 76 jeńców (większość ujęto i rozstrzelano, ucieczka powiodła się tylko trzem). Wydarzeniom tym jest poświęcone Muzeum Obozów Jenieckich, które znajduje się przy ul. Lotników Alianckich. 2. NEKROPOLIE, MIEJSCA PAMIĘCI, POLA BITEW CMENTARZ WOJENNY IM. MICHAIŁA KUTUZOWA W BOLESŁAWCU Na cmentarzu znajduje się wzniesiony w 1814 r. zabytkowy pomnik ku czci Michaiła Kutuzowa, słynnego feldmarszałka z okresu wojen napoleońskich, który zmarł w Bolesławcu 28 kwietnia 1813 r. na tyfus. W 1945 r. na terenach przyległych do pomnika utworzono cmentarz, gdzie miejsce wiecznego odpoczynku znaleźli żołnierze radzieckiego 7 korpusu Pancernego Gwardii oraz żołnierzy 31 Dywizji piechoty. Cmentarz znajduje się na granicy administracyjnej Bolesławca, przy drodze wylotowej prowadzącej w kierunku Zgorzelca. ul. II Armii Wojska Polskiego 32 59-700 Bolesławiec
CMENTARZ BRACI CZESKICH W STRZELINIE Cmentarz został założony w połowie XVIII w. przez Braci Czeskich, którzy z powodu prześladowań religijnych musieli opuścić ojczyznę. Do dnia dzisiejszego zachowało się kilka cennych płyt nagrobnych z inskrypcjami w języku czeskim. Ostatni pochówek miał miejsce w 1918 r. Cmentarz Braci Czeskich stanowi dzisiaj część Cmentarza Ewangelicko-Reformowanego przy ul. Kazimierza Pułaskiego. ul. Kazimierza Pułaskiego (między prostopadłymi do Pułaskiego ulicami Słoneczną i Gałczyńskiego) 57-100 Strzelin DAWNY CMENTARZ SZWENKFELDYSTÓW W TWARDOCICACH Na cmentarzu w Twardocicach (pow. Złotoryja) grzebano od połowy XVI w. członków protestanckiej sekty szwenkfeldystów, wyznawców doktryny Caspara von Schwenckfelda, który głosił hasła powrotu do zasad wyznawanych przez pierwszych chrześcijan oraz pragnął znieść Kościół widzialny, zinstytucjonalizowany. Wskutek prześladowań tak ze strony katolików, jak i protestantów szwenkfeldyści w połowie XVIII w. wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, zakładając w Pensylwanii istniejącą do dzisiaj wspólnotę kościelną. Stary cmentarz szwenkfeldystów, zarastający zagajnikiem, znajduje się na południowy wschód od ruin kościoła ewangelickiego w Twardocicach. Można do niego dojechać utwardzoną, polną drogą. Na cmentarzu znajduje się pomnik w kształcie neogotyckiej kapliczki ufundowany w 1863 r. przez jednego z amerykańskich schwenkfeldystów. DOM NA WZGÓRZU W KRZYŻOWEJ Dom na Wzgórzu to nazwa pałacu rodu von Moltke, wzniesionego w latach 1712-1726. Był on w latach 1942-1943 miejscem spotkań Kręgu z Krzyżowej, czyli tajnej niemieckiej antynazistowskiej grupy, która m.in. przygotowała nieudany zamach na Hitlera w Wilczym Szańcu w 1944 r. Jednym ze spiskowców był właściciel Domu na Wzgórzu, hrabia Helmuth James von Moltke, który został stracony przez hitlerowców w styczniu 1945 r. Obecnie w Domu na Wzgórzu znajduje się całoroczny ośrodek szkoleniowo-konferencyjny Fundacji Krzyżowa dla Porozumienia Europejskiego. Obiekt jest udostępniony do zwiedzania. ul. Krzyżowa 7 58-112 Grodziszcze tel. 74 85 00 300; 74 85 00 200 http://www.krzyzowa.org.pl/index.php/pl/osrodek
KOMPLEKS KAPLIC GROBOWYCH PRZY DAWNYM KOŚCIELE ŁASKI W JELENIEJ GÓRZE Obecny jeleniogórski Kościół Garnizonowy to dawny ewangelicki Kościół Łaski wzniesiony w latach 1709-1717. Świątynia wybudowana została na wzór Kościoła św. Katarzyny w Sztokholmie. Wokół kościoła znajduje się cenny kompleks kilkunastu barokowych i klasycyzujących grobowców wzniesionych w latach 1717-1770. Spoczęli w nich najznakomitsi przedstawiciele jeleniogórskich rodzin szlacheckich i mieszczańskich. Grobowce zostały poddane gruntownej renowacji w 2013 r. Dzięki iluminacji bardzo efektownie prezentują się po zmroku. Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego ul. 1 Maja 45 58-500 Jelenia Góra tel. 730-81-47-57 http://fotopolska.eu/jelenia_gora/b21059,kaplice_grobowe.html KRYPTA PODIEBRADOWICZÓW I WÜRTTEMBERGÓW W OLEŚNICKIEJ BAZYLICE ŚWIĘTEGO JANA APOSTOŁA Pod Bazyliką św. Jana Apostoła w Oleśnicy znajduje się krypta książęcego rodu Württembergów, którzy jako lennicy króla czeskiego władali Oleśnicą w XVII i XVIII w. W krypcie znajdują się 24 zabytkowe trumny. Część z nich to zabytki sztuki funeralnej na skalę europejską mowa o barokowych, polichromowanych, metalowych trumnach z XVII w., które bogato ozdobiono postaciami aniołów, pelikanów, lwów i innych alegorycznych postaci. Bazylika św. Jana Apostoła ul. Łużycka 4 56-400 Oleśnica Śląska tel: (71) 314-21-42 www.olesnica.archidiecezja.wroc.pl MAUZOLEUM PIASTÓW W KRZESZOWIE W krzeszowskiej Bazylice Wniebowzięcia NMP wzniesionej w latach 1728-1735 znajduje się mauzoleum Piastów z linii świdnicko-jaworskiej. Najcenniejsze, gotyckie sarkofagi pochodzą z późnego średniowiecza, spoczywają w nich szczątki księcia Bolka I oraz Bolka II. Parafia Wniebowzięcia NMP w Krzeszowie Plac Jana Pawła II 1 58-405 Krzeszów tel. (75) 742-32-79 http://www.opactwo.eu
MAUZOLEUM PIASTÓW W LEGNICY Przy legnickim Kościele św. Jana Chrzciciela znajduje się zbudowana w latach 1677-1679 ośmioboczna, przykryta kopułą kaplica. Pełni ona funkcję mauzoleum ostatnich władców z legnicko-brzeskiej linii książęcej. W mauzoleum miejsce wiecznego odpoczynku znalazł ostatni męski przedstawiciel dynastii Piastów, książę Jerzy Wilhelm. Oprócz niego spoczęły tam także szczątki legnickich książąt i księżniczek: Ludwiki, Chrystiana, Zofii Elżbiety oraz Ludwika IV. Wnętrze kaplicy jest utrzymane w bogatym, barokowym wystroju. Zdobienia i polichromie zostały wykonane przez śląskiego artystę Matthiasa Rauchmüllera. Freski pokrywające ściany kaplicy przedstawiają postacie mitologiczne oraz sceny z historii dynastii Piastów. Parafia św. Jana Chrzciciela ul. Partyzantów 25 59-220 Legnica tel: (76) 72-44-177, (76) 72-44-188 MUZEUM BITWY LEGNICKIEJ W LEGNICKIM POLU Na polach i wzgórzach leżących pomiędzy Gniewomierzem, Koskowicami i Legnickim Polem rozegrała się 9 kwietnia 1241 słynna bitwa, w której około 6 tys. śląskich, małopolskich i wielkopolskich rycerzy walczyło z liczącą blisko 8 tys. wojowników armią Mongołów. Wojska śląskie poniosły klęskę, a dowodzący nimi książę Henryk II Pobożny został zabity w walce. Jego śmierć przekreśliła plany odbudowania państwa polskiego w oparciu o ziemie śląskie. W dawnym gotyckim, ewangelickim kościele leżącym w Legnickim Polu funkcjonuje obecnie Muzeum Bitwy Legnickiej, filia legnickiego Muzeum Miedzi. Znajduje się tam ciekawa stała ekspozycja dotycząca bitwy z 1241 r. Muzeum Bitwy Legnickiej Plac Henryka Pobożnego 3 59-241 Legnickie Pole tel. (76) 85-82-398 http://www.muzeum-miedzi.art.pl/wystawy-stale/66-muzeum-bitwy-legnickiej-w-legnickim-polu.html MUZEUM BITWY NAD KACZAWĄ W DUNINO W pobliżu leżącej pod Legnicą wsi Dunino 26 sierpnia 1813 r. miał miejsce epizod jednej z wojen napoleońskich, określany mianem Bitwy nad Kaczawą. Walka toczyła się pomiędzy armią francuską (102 000 żołnierzy) dowodzoną przez marszałka Macdonalda a armią prusko-rosyjską (114 000 żołnierzy) dowodzoną przez feldmarszałka Blüchera. Bitwa skończyła się klęską wojsk francuskich, a zwycięstwo nad Kaczawą przyniosło Blücherowi tytuł Księcia Wahlstattu (niem. Wahlstatt dzisiejsze Legnickie Pole). Zwycięska bitwa została upamiętniona w 1909
wzniesieniem wielobocznego pawilonu. Od 1996 r. działa w nim małe Muzeum Bitwy nad Kaczawą. Co roku, w ostatnim tygodniu sierpnia odbywa się w Duninie i okolicy rekonstrukcja bitwy. Leśniki 59-223 Dunino tel. (76)887-83-90; 516-146-571 NAGROBEK SCHAFFGOTTSCHÓW W GRYFOWIE ŚLĄSKIM W gryfowskim, parafialnym Kościele pw. św Jadwigi znajduje się unikalne, poźnorenesansowe epitafium rodziny Schaffgottschów, wykute w piaskowcu. Przedstawia ono naturalnej wielkości postaci sześciu zmarłych członków rodziny. Nad nimi znajdują się tablice z biblijnymi cytatami oraz łacińskie inskrypcje. Epitafium jest polichromowane i pozłacane. Jesienią 2010 r. została ukończona jego renowacja, dzisiaj możemy je więc podziwiać w całej okazałości. Kościół św. Jadwigi Plac Kościelny 9 59-620 Gryfów Śląski tel. (75)781-32-53 OBÓZ GROSS ROSEN W ROGOŹNICY Nieopodal wsi Rogoźnica (pow. Świdnica) w latach 1940-1945 r. funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny (Konzentrationslager Groß-Rosen). Obóz działał do końca wojny, a liczbę więźniów szacuje się na ponad 120 tys. Byli to głównie Żydzi, Polacy oraz rosyjscy jeńcy wojenni. Śmierć w obozie poniosło ok. 45 tys. osób. W roku 1983 r. w miejscu obozu zostało powołane do życia Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy. Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy ul. Ofiar Gross-Rosen 26 58-152 Goczałków tel. (74) 85-590-07, 669-188-779 http://www.gross-rosen.eu/ STARY CMENTARZ ŻYDOWSKI WE WROCŁAWIU Założony w 1856 r. cmentarz żydowski zajmuje obecnie powierzchnię 4,6 ha, znajduje się na nim około 12 tysięcy nagrobków, w tym wiele o unikalnych wartościach artystycznych. Na wrocławskiej nekropolii pochowano wiele znanych osób m.in. Ferdinanda Lassale'a, założyciela i przywódcę pierwszej partii robotniczej w Niemczech, czy Augustę i Zygfryda Steinów, rodziców