Wybrane czynniki ryzyka miażdżycy u dzieci lubelskich w wieku lat

256 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 256-262 Wybrane czynniki ryzyka miażdżycy u dzieci lubelskich w wieku 10-12 lat Selected risk factors for atherosclerosis in children aged 10-12 years in the Lublin area Paulina Krawiec 1/, Monika Miedzwiecka 1/, Elżbieta Pac-Kożuchowska 2/ 1/ Studenckie Koło Naukowe przy Klinice Pediatrii III Katedry Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 2/ Klinika Pediatrii III Katedry Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Wprowadzenie. Choroby układu krążenia zaliczane do chorób cywilizacyjnych stanowią obecnie obok chorób nowotworowych najważniejsze zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi w Polsce. Cel pracy. Ocena wybranych czynników ryzyka miażdżycy u dzieci w wieku 10-12 lat w województwie lubelskim. Materiały i metody. Badaniem objęto 126 dzieci w wieku 10-12 lat. Do rodziców wysłano ankietę, na podstawie której oceniono sposób żywienia, aktywność fizyczną dzieci, a także stan odżywienia, wykształcenie i nałogi rodziców. U wszystkich badanych dzieci dokonano pomiarów masy i wysokości ciała, które posłużyły do obliczenia wskaźnika masy ciała BMI (kg/m 2 ). Wyniki. Nadwaga i otyłość występowały u 18,25% badanych dzieci. Nadwagę stwierdzono u 9,52% dzieci w tym u 3,97% dziewcząt i u 5,56% chłopców. Otyłość występowała u 8,73% dzieci (2,38% dziewcząt i 6,35% chłopców). Badania wykazały, że 46% badanych dzieci spędza czas wolny przed komputerem lub telewizorem powyżej 60 minut dziennie, a jedynie 32% badanych na aktywność fizyczną poświęca więcej niż 60 minut dziennie. Wnioski. 1. Nadwaga i otyłość występowała u 18,25% badanych dzieci, częściej u chłopców (11,91%) niż u dziewcząt (6,34%). 2. W grupie badanych dzieci stwierdzono tendencję do złych nawyków żywieniowych oraz małą aktywność fizyczną. 3. Spośród czynników rodzinnych największy wpływ na występowanie nadwagi i otyłości u badanych dzieci mają otyłość ojca i palenie papierosów przez matkę. 4. Profilaktyka miażdżycy w wieku rozwojowym powinna opierać się na prawidłowym żywieniu, zwiększeniu aktywności fizycznej oraz ograniczeniu oglądania telewizji i spędzania czasu przed komputerem w ciągu dnia. Słowa kluczowe: czynniki ryzyka, miażdżyca, dzieciństwo, profilaktyka Introduction. Cardiovascular diseases classified as civilization diseases are the main health and life hazard for people in Poland apart from neoplasms. Aim. To assess selected risk factors for atherosclerosis in children aged 10-12 years in the Lublin area. Materials and methods. The study was conducted among 126 children aged 10-12 years. Surveys concerning children s dietary habits and physical activity and parents dietary habits, education and addictions were sent out to parents. Antrophometric tests were carried out on all the children who completed the survey. Examinations of the body mass and height were conducted. This was the basis for the calculation of body mass index (BMI). Results. Overweight and obesity could be observed in 18.25% of the examined children. Overweight was noted in 9.52% of all the children (3.97% in girls and 5.56% in boys). Obesity was present in 8.73% of children (2.38% in girls and 6.35% in boys). The study revealed that 46% of children spend more than 60 minutes of their free time daily in front of a computer or a TV set. Only 32% spend more than 60 minutes daily on physical activity. Conclusions. 1. Overweight and obesity was observed in 18.25% of the group of examined children: in boys (11.91%) more often than in girls (6.34%). 2. The study revealed incorrect dietary habits and low physical activity in the group of examined children. 3. Father s obesity and mother s smoking have the biggest impact on child s excessive weight. 4. Atherosclerosis prevention in childhood should include appropriate nutrition, physical activity and a restriction in watching TV and using a computer. Key words: risk factors, atherosclerosis, childhood, prevention Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 256-262 www.phie.pl Nadesłano: 20.01.2010 Zakwalifikowano do druku: 07.05.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. nadzw. dr hab. n. med. Elżbieta Pac-Kożuchowska Dziecięcy Szpital Kliniczny, Klinika Pediatrii III Katedry Pediatrii ul. Chodźki 2, 20-093 Lublin tel. 81 71 85 420, e-mail: epac@mp.pl Wykaz skrótów: BMI Wskaźnik masy ciała (Body Mass Index) WHR Stosunek obwodu talii do obwodu bioder (Waist to Hip Ratio) Wprowadzenie Choroby układu krążenia na podłożu miażdżycowym są obok nowotworów głównym zagrożeniem zdrowia i życia Polaków. Codziennie w Polsce na choroby układu sercowo-naczyniowego umiera około 500 osób [1]. Miażdżyca jest to przewlekła, zapalnozwyrodnieniowa choroba dużych i średnich naczyń

Krawiec P, Miedzwiecka M, Pac-Kożuchowska E. Wybrane czynniki ryzyka miażdżycy u dzieci lubelskich w wieku 10-12 lat 257 tętniczych o złożonej etiopatogenezie, która stanowi podłoże chorób układu sercowo-naczyniowego. Proces miażdżycowy trwa wiele lat i cechuje się ogniskowym odkładaniem cholesterolu, komórek mięśni gładkich i tkanki włóknistej w błonie wewnętrznej ściany tętnic. Skutkiem tych zmian jest powstanie płytki miażdżycowej oraz zwężanie światła tętnic i utrudnienie przepływu krwi. U podłoża powstania płytki miażdżycowej leżą odwracalne zmiany nacieczenia tłuszczowe tzw. fatty streak. Dlatego też nowoczesna koncepcja profilaktyki polega na wyeliminowaniu czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, które sprzyjają rozwojowi zmian miażdżycowych [2]. Rozwój miażdżycy może mieć początek we wczesnych okresach ontogenezy. Pierwsze nacieczenia tłuszczowe mogą pojawiać się już w dzieciństwie. Natomiast objawy kliniczne miażdżycy ujawniają się dopiero w wieku późniejszym. Dzieciństwo jest, więc optymalnym czasem do wdrażania działań profilaktycznych. Wczesna identyfikacja czynników ryzyka miażdżycy u dzieci odgrywa decydującą rolę w zapobieganiu chorobom układu sercowo-naczyniowego u dorosłych [3]. Progresywny rozwój miażdżycy zależy niewątpliwie od uwarunkowań genetycznych, jednak niezwykle istotny wpływ na jej przebieg mają czynniki środowiskowe [3]. Czynniki rozwoju miażdżycy dzielimy na zewnętrzne oraz wewnętrzne. Czynniki zewnętrzne, takie jak nieprawidłowa dieta, brak aktywności fizycznej, palenie tytoniu i inne, często prowadzą do powstania wewnętrznych czynników ryzyka rozwoju miażdżycy hiperinsulinizmu, insulinooporności, dyslipidemi, otyłości, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego [2]. Dodatkowymi niemodyfikowalnymi czynnikami ryzyka są wiek oraz płeć. Aktualnie uważa się, że obciążenie rodzinne jest niezależnym czynnikiem ryzyka [3]. Brak aktywności fizycznej oraz nieprawidłowe żywienie są tymi czynnikami ryzyka, na które możemy mieć wpływ już w okresie dzieciństwa. Nieprawidłowe żywienie już od urodzenia ma niezwykle istotny wpływ na rozwój zmian miażdżycowych. Pokarm kobiecy jest najlepszym pożywieniem dla wszystkich niemowląt. Mleko matki ma idealny skład i dostarcza wszystkich składników odżywczych niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka w odpowiednich proporcjach. Ilość i rodzaj tłuszczów w pokarmie kobiecym chroni dzieci w późniejszym okresie ich życia przed rozwojem miażdżycy naczyń krwionośnych. W mleku matki znajduje się 50% kwasów tłuszczowych nienasyconych, w tym 40% jednonienasyconych oraz 10% wielonienasyconych. Nienasycone kwasy tłuszczowe wykazują działanie hipolipemizujące, obniżając stężenie LDL-cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi. Długołańcuchowe kwasy omega-3 wykazują ochronny wpływ przed rozwojem procesu miażdżycowego poprzez zahamowanie rozrostu mięśniówki gładkiej naczyń krwionośnych oraz działanie przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe [2, 4]. Wiek przedszkolny i szkolny jest to kolejny etap rozwoju, w którym nieprawidłowo kształtowane nawyki żywieniowe mogą przyczyniać się do zwiększonego ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w przyszłości. W tym wieku dzieci chętnie spożywają pokarmy typu fast-food oraz słodycze, które są źródłem nadmiaru kwasów tłuszczowych nasyconych i kwasów typu trans oraz cukrów prostych w diecie [5]. Nasycone kwasy tłuszczowe są silnie aterogennym składnikiem diety, ponieważ zwiększają stężenie LDL-cholesterolu we krwi [6]. Izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, powstające w procesie uwodornienia naturalnych tłuszczów roślinnych, również powodują aterogenne zmiany profilu lipidowego, zwiększając stężenie cholesterolu LDL z jednoczesnym obniżeniem frakcji HDL-cholesterolu [7]. Skuteczną prewencją zmian miażdżycowych jest wprowadzanie zbilansowanej diety oraz propagowanie odpowiednich wzorców żywieniowych w rodzinach, przedszkolach i szkołach, które obejmują m.in.: codzienne spożywanie owoców i warzyw, ograniczenie w diecie tłuszczów zwierzęcych i zastąpienie ich tłustymi rybami morskimi, które są głównym źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, umiar w spożyciu cukru i słodyczy, unikanie produktów typu fast-food [8]. Jednym z ważniejszych czynników w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego są regularne ćwiczenia fizyczne. Niepokojący wydaje się fakt, że aż 30-50% polskich dzieci prowadzi sedatywny tryb życia [9]. Brak aktywności fizycznej współistnieje często z innymi czynnikami ryzyka rozwoju miażdżycy i jest związany z niekorzystnymi zmianami w profilu lipidowym, insulinoopornością, nadciśnieniem i zwiększeniem masy ciała [3]. Wysiłek fizyczny odgrywa, zatem niebagatelną rolę w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia w każdym okresie życia. W wyniku nieprawidłowego żywienia oraz braku lub małej aktywności fizycznej dzieci i młodzieży może dochodzić do powstania nadwagi i otyłości. W celu oceny stopnia odżywienia dziecka należy określić masę oraz wysokość ciała, a na ich podstawie obliczyć wskaźniki wagowo-wzrostowe takie jak: BMI (Body Mass Index), wskaźniki Cole a, Rohrera, Queteleta I i II lub współczynnik masy ciała WMC (Body Mass Coefficient BMC). Pomiary grubości fałdów skórno-tłuszczowych są dokonywane, aby określić rozkład tkanki tłuszczowej w organizmie. Najczęściej oceniamy grubość fałdów na brzuchu, poniżej kąta łopatki oraz nad mięśniem trójgłowym ramienia. Do

258 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 256-262 oceny dystrybucji tkanki tłuszczowej i typu otyłości stosowane są wskaźniki takie jak WHR (Waist to Hip Ratio) lub WHtR (Waist to Height Ratio) [10]. W celu oceny stanu odżywienia dzieci i młodzieży wartości liczbowe masy i wysokości ciała należy odnieść do wartości referencyjnych dla danego wieku i płci, do czego służą siatki centylowe. Na siatkach skorelowanych masy i wysokości ciała za normę wąską uważa się obszar między 25 a 75 centylem, za szeroką zakres między 10 a 90 centylem. Poniżej 3 centyla stwierdzamy niedożywienie, między 3. a 10. centylem niedobór masy ciała, między 90 a 97 nadwagę, zaś powyżej 97 centyla otyłość. W ostatnich latach do oceny stanu odżywienia upowszechniono zastosowanie wskaźnika masy ciała BMI, który jest ilorazem masy ciała w kilogramach do kwadratu wysokości ciała w metrach. Również dla wskaźnika BMI dostępne są siatki centylowe odpowiednio do wieku i płci. Wartości BMI między 90. a 97. centylem świadczą o nadwadze, a powyżej 97. centyla o otyłości [11]. Zwiększone ryzyko zapadalności na choroby sercowo-naczyniowe jest związane nie tylko z nadmiarem tkanki tłuszczowej, ale również z jej rozmieszczeniem w organizmie. Wskaźnik WHR (Waist to Hip Ratio) pozwala określić rozmieszczenie tłuszczu. WHR jest ilorazem obwodu talii i bioder wyrażonych w centymetrach. Aby prawidłowo obliczyć WHR należy zmierzyć obwód talii w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej oraz najszerszy obwód bioder zmierzony na wysokości krętarza większego kości udowej. Brak jest, niestety, krajowych norm odniesienia dla współczynnika WHR dla dzieci i młodzieży. Dla kobiet współczynnik WHR powyżej 0,8 a dla mężczyzn powyżej 1,00 świadczy o otyłości brzusznej androidalnej typu jabłko. WHR poniżej 0,8 dla kobiet i 1,00 dla mężczyzn wskazuje na otyłość pośladkowo-udową gynoidalną typu gruszki [2]. U dzieci i młodzieży otyłość brzuszna jest związana z niekorzystnym profilem lipidowym osocza, podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego krwi oraz większą masą lewej komory serca [12].W badaniach przeprowadzonych na grupie chłopców z nadciśnieniem pierwotnym wykazano, że współczynnik WHR jest niezależnym czynnikiem ryzyka wczesnych uszkodzeń naczyń tętniczych [13]. Jednak u dzieci wskaźnik WHR jest nierzadko mało miarodajny, dlatego częściej mierzy się u nich tylko sam obwód talii i porównuje z wartościami reprezentatywnymi. Do tej pory w Polsce funkcjonowały siatki centylowe obwodów talii i bioder młodzieży łódzkiej [14]. W ramach projektu badawczego OLAF- PL0080 Opracowanie norm ciśnienia tętniczego dla populacji dzieci i młodzieży w Polsce przeprowadzono pomiary antropometryczne, w tym obwody talii i bioder. Wyniki tego badania umożliwią opracowanie referencyjnych wartości obwodu talii i bioder dla populacji polskich dzieci i młodzieży [15]. Obecnie jednym z głównych kryteriów rozpoznania zespołu metabolicznego jest określenie wartości obwodu talii. U dzieci wartości obwodu talii przekraczające wartości graniczne stanowią czynnik ryzyka chorób metabolicznych a także przerostu lewej komory serca [16]. Cel pracy Identyfikacja czynników ryzyka rozwoju miażdżycy, takich jak: nieprawidłowe nawyki żywieniowe, brak aktywności fizycznej oraz nadwaga i otyłość w populacji dzieci w wieku 10-12 lat. Materiał i metody badań Badaniem, które przeprowadzono w październiku 2009 r., objęto uczniów klasy czwartej i piątej dwóch losowo wybranych szkół podstawowych w Lublinie. Pomiary przeprowadzono za zgodą dyrektorów szkół. Do rodziców wysłano anonimową ankietę, na podstawie której oceniono sposób żywienia, aktywność fizyczną dzieci, a także stan odżywienia, wykształcenie i nałogi rodziców. Do badania włączono dzieci, których rodzice wyrazili zgodę na badanie oraz wypełnili ankietę. Badana grupa obejmowała 126 uczniów, w tym 61 dziewczynek (48,41%) i 65 chłopców (51,59%) w wieku 10-12 lat. U wszystkich badanych dzieci dokonano pomiarów antropometrycznych, oceniono masę ciała i wysokość przy użyciu wagi z miarką centymetrową. Na podstawie przeprowadzonych pomiarów obliczono wskaźnik masy ciała BMI dziecka według wzoru BMI = masa [kg]/wysokość ciała² [m²]. Zmierzono także obwód pasa w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej i bioder na wysokości krętarza większego kości udowej, co posłużyło do obliczenia wskaźnika pas/biodra(whr), określającego iloraz obwodu w talii do obwodu bioder (WHR = obwód talii [cm]/ obwód bioder [cm]). Do określenia nadwagi i otyłości wykorzystano siatki centylowe opracowane przez Palczewską i Niedźwiedzką. Według wspomnianych autorek nadwagę rozpoznaje się, gdy BMI wynosi 90 97 centyli, a otyłość, gdy BMI znajduje się powyżej 97 centyla odpowiednio do wieku [11]. Analizę statystyczną przeprowadzono z wykorzystaniem programu Statistica 6 (testy c², Spearmana, U Manna-Whitneya). Wyniki Nadwaga i otyłość występowały u 18,25% badanych dzieci. Nadwagę stwierdzono u 9,52% dzieci, w tym 3,97% dziewcząt i 5,56% chłopców. Otyłość występowała u 8,73% badanych 2,38% dziewczynek

Krawiec P, Miedzwiecka M, Pac-Kożuchowska E. Wybrane czynniki ryzyka miażdżycy u dzieci lubelskich w wieku 10-12 lat 259 i 6,35% chłopców. Wyniki zamieszczono w tabeli I. U badanych dzieci nadwaga i otyłość były zależne od otyłości ojca i korelacja ta była istotna statystycznie (R=O,27; p=0,004). Stwierdzono istotną statystycznie, dodatnią korelację pomiędzy wartością wskaźnika Tabela I. Charakterystyka antropometryczna badanych dzieci Table I. Anthropometric characteristics of studied children Cecha/Feature Średnia/Mean Min Max SD p BMI [kg/m 2 ] K/F 17,49 13,74 24,42 3,48 0,00 M/M 19,62 14,30 31,50 BMI [centyl] Ż/F 45,00 3,00 97,00 1,89 0,06 M/M 55,00 3,00 97,00 masa ciała/body mass [kg] Ż/F 37,29 25,10 54,80 2,92 0,00 M/M 42,99 28,50 86,00 masa ciała/body mass [centyl] WHR Ż/F 45,00 3,00 97,00 1,87 0,61 M/M 55,00 3,00 97,00 Ż/F 0,80 0,69 0,98 5,73 0,00 M/M 0,85 0,76 0,98 obwód pasa/waist circumference [cm] Ż/F 60,40 49,00 86,00 4,82 0,00 M/M 97,71 54,50 96,00 obwód bioder/hips circumference [cm] Ż/F 74,86 63,00 90,00 2,34 0,02 M/M 78,83 66,00 103,00 BMI = Body Mass Index; WHR = Wist to Hip Ratio; Ż = płeć żeńska; M = płeć męska; F = female; M = male Tabela II. Aktywność fizyczna badanej grupy Table II. Physical activity of the study group BMI dziewczynek a BMI ojca (R=0,30; p= 0,02). Nie wykazano takiej zależności w grupie badanych chłopców i ich ojców (R= 0,21; p= 0,11). Wykazano istotny statystycznie związek między paleniem papierosów przez matkę a występowaniem nadwagi i otyłości u dzieci (Z=2,75; p=0,006). Palenie papierosów przez ojca nie miało istotnego wpływu na stan odżywienia dzieci (Z= 1,40; p= 0,16). Zarówno wykształcenie matki jak i ojca nie miały istotnego wpływu na stan odżywienia dzieci (odpowiednio: H=0,65; p= 0,88; H= 0,77; p= 0,68). Ocenę aktywności fizycznej u dzieci przedstawiono w tabeli II. W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej nie stwierdzono istotnych różnic w częstości aktywności fizycznej w grupie dziewcząt i chłopców (c² =1,220883; p=0,54). W grupie chłopców najbardziej aktywni stanowili 36,92%, natomiast w grupie dziewcząt 27,87%. Jednak z badań wynika, że chłopcy chętniej spędzali czas przed komputerem i telewizorem (60,00%) w porównaniu z dziewczynkami (31,15%) (c²=15,76; p=0,0004). Stwierdzono dodatni, istotny statystycznie związek wskaźnika WHR z czasem poświęcanym na wypoczynek bierny w ciągu dnia (R=0,29; p= 0,001). Wraz z wydłużaniem czasu spędzanego przed telewizorem i komputerem w ciągu dnia, proporcjonalnie rośnie wskaźnik WHR. Nie stwierdzono natomiast istotnego związku tego czynnika ze wskaźnikiem BMI u badanych dzieci (R=0,15; p= 0,09). Średnia wartość wskaźnika WHR dla dzieci poświęcających najmniej czasu na wypoczynek bierny wynosi 0,79, zaś Czas poświęcany na aktywność fizyczną w ciągu dnia /The period of time spent on physical activity during the day Czas spędzony przed telewizorem i komputerem w ciągu dnia / The period of time spent in front of TV and computer during the day Płeć/Gender <30 min 30-60 min >60 min Razem/Total Płeć/Gender <30 min 30-60 min >60 min Razem/Total M/M 14 27 24 65 M/M 1 25 39 65 % 21,54% 41,54% 36,92% 100% % 1,54% 38,46% 60% 100,00% Ż/F 16 28 17 61 Ż/F 11 31 19 61 % 26,23% 45,90% 27,87% 100% % 18,03% 50,82% 31,15% 100,00% Chi² =1,220883; p=0,54 Chi² = 15,76; p= 0,0004 Ż = płeć żeńska; M = płeć męska; F = female; M = male Tabela III. Związek wskaźnika WHR oraz BMI z czasem poświęcanym na wypoczynek bierny w ciągu dnia przez badane dzieci Table III. Correlation between WHR and BMI with time spent on passive rest in the study group Czas spędzony przed telewizorem i komputerem WHR BMI [kg/m 2 ] w ciągu dnia / The period of time spent in front of TV and computer during the day Średnia/Mean value Min Max SD Średnia/Mean value Min Max SD <30 min 0,79 0,74 0,85 0,03 16,91 14,45 20,29 2,03 30-60 min 0,82 0,69 0,98 0,06 18,45 13,74 25,23 3,15 >60 min 0,84 0,74 0,98 0,05 19,07 14,30 31,59 3,61 H=11,43; p= 0,003 H=3,87; p=0,14 BMI = Body Mass Index; WHR = Wist to Hip Ratio; Ż = płeć żeńska; M = płeć męska; F = female; M = male

260 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 256-262 w grupie spędzających >60 min dziennie przed telewizorem i komputerem to 0,84 (p=0,0003). Biorąc pod uwagę wskaźnik BMI, najwyższy stwierdzono w grupie dzieci najdłużej spędzających czas wolny przed komputerem i telewizorem (19,07kg/m²), a najniższy w grupie dzieci najbardziej aktywnych (16,91 kg/m²). Jednak wykazane różnice nie były istotne statystycznie (p=0,14). Wyniki przedstawiono w tabeli III. Ponadto wykazano dodatnią, istotną statystycznie korelację pomiędzy aktywnością fizyczną a prawidłowym żywieniem dzieci (R=0,32; p=0,0002) oraz między małą aktywnością fizyczną a nieprawidłowym żywieniem dzieci, która była istotna statystycznie. (R=0,22; p= 0,01). Dyskusja Liczne badania wykazują, że zmiany miażdżycowe mogą być obecne już we wczesnych okresach życia człowieka, zaś czynniki ryzyka mają wpływ na rozległość i stopień zaawansowania tychże zmian. Badania autopsyjne PDAY (The Pathobiological Determinants of Atherosclerosis in Youth Resaerch Group) przeprowadzone w latach 1987-1994 obejmujące 2876 osób w wieku od 15 do 34 lat, wykazały obecność fatty streak u wszystkich badanych osób. Ponadto stwierdzono ich wyraźną progresję u osób w wieku 30-34 lat. W badaniach tych wykazano, że aterogenny profil lipidowy, palenie tytoniu, wysoki wskaźnik BMI i nadciśnienie tętnicze korelują dodatnio z rozległością i stopniem zaawansowania zmian miażdżycowych [17,18,19]. The Bogalusa Heart Study są badaniami autopsyjnymi przeprowadzonymi na grupie 204 osób w wieku od 2 do 39 lat. Podobnie jak w poprzednim badaniu u wszystkich badanych stwierdzono nacieczenia tłuszczowe w aorcie. Ponadto wykazano dodatnią korelację między podwyższonym stężeniem cholesterolu LDL i VLDL w surowicy krwi, paleniem tytoniu, nadmierną masą ciała i nadciśnieniem tętniczym a obecnością fatty streak [20]. Otyłość występuje powszechnie w krajach ekonomicznie rozwiniętych. Problem ten dotyczy nie tylko dorosłych. Odsetek otyłych dzieci zwiększą się niezwykle szybko. Według International Obesity Task Force (IOTF) aż u 155 milionów dzieci na świecie stwierdzono nadwagę lub otyłość [21]. W Polsce odsetek dzieci z nadwagą i otyłością według standardów Instytutu Matki i Dziecka waha się od 7,9 do 20,5% [22]. W badaniu dzieci szkół podstawowych Podkarpacia zaobserwowano wyższą częstość występowania nadwagi i otyłości u dziewcząt: nadwagę wykazano u 10,5% dziewczynek i 8% chłopców, a otyłość u 11% dziewczynek i około 7% chłopców [23]. Z kolei nasze badania wykazały, że nadwaga i otyłość występują częściej u chłopców (odpowiednio 10,77%; 12,31%) niż u dziewcząt (8,20%; 4,92%). Jest to zgodne z obserwacjami Chrzanowskiej i wsp. W ramach prowadzonych badań w Krakowie od 1971 do 2000 r. badacze ci stwierdzili wyraźny wzrost masy ciała (BMI) większy u chłopców niż u dziewcząt [24]. Za jeden z najważniejszych czynników obciążających dzieci nadwagą lub otyłością jest uznana otyłość rodziców. W badaniach własnych stwierdzono dodatni istotny statystycznie związek pomiędzy występowaniem otyłości u badanych dziewczynek a otyłością ojca. Nadwaga i otyłość chłopców nie były zależne od otyłości rodziców. Podobne wyniki uzyskano w badaniach Olszaneckiej-Glinianowicz i wsp., które wykazały, że najbardziej obciążająca jest otyłość ojca [25]. Z kolei Strauss i wsp. wykazali najistotniejszą rolę otyłości matki w występowaniu nadwagi i otyłości u potomstwa [26]. Liczne badania wykazują, że palenie tytoniu zarówno czynne jak i bierne jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju miażdżycy. Ogromnym zagrożeniem pediatrycznym jest ekspozycja na dym tytoniowy strumienia bocznego szczególnie rozpowszechniona w rodzinach nałogowych palaczy. Mechanizm wpływu palenia biernego na rozwój chorób krążenia nie jest do końca poznany. Jednak dane epidemiologiczne wykazują, że powoduje ono narażenie na rozwój tychże chorób na poziomie 80-90% palaczy czynnych. U dzieci rodziców palących papierosy można wykazać podwyższony poziom markerów stanu zapalnego i fibrynogenu oraz obniżone stężenie HDL-cholesterolu w porównaniu z rówieśnikami z rodzin niepalących [27]. W badaniach własnych wykazano istotny statystycznie związek między paleniem papierosów przez matkę a występowaniem nadwagi i otyłości u dzieci. Na podstawie prowadzonych badań własnych nie zaobserwowano natomiast związku między występowaniem otyłości i nadwagi u badanych dzieci a wykształceniem rodziców. Z kolei w badaniu GLOBE wykazano istotnie wyższe wartości wskaźnika masy ciała BMI u osób z niższym wykształceniem [28]. Dzieci z nadmierną masą ciała wykazują znamienną skłonność do rozwoju miażdżycy. W grupie tej stwierdza się liczne czynniki ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego głównie hiperinsulinizm, zaburzenia równowagi węglowodanowej, nadciśnienie tętnicze, dyslipidemie. Należy pamiętać, że ryzyko miażdżycy i chorób układu sercowo-naczyniowego jest związane ze stopniem nadwagi czy otyłości. Dlatego tak ważne jest zapobieganie otyłości w wieku rozwojowym, gdyż otyłe dzieci stają się otyłymi dorosłymi z całą paletą czynników ryzyka sercowo-naczyniowego [2, 3].

Krawiec P, Miedzwiecka M, Pac-Kożuchowska E. Wybrane czynniki ryzyka miażdżycy u dzieci lubelskich w wieku 10-12 lat 261 Sedatywny tryb życia jest niezależnym czynnikiem predysponującym do rozwoju miażdżycy. Badania ujawniają, że aż 30-50% polskich dzieci i młodzieży prowadzi mało aktywny tryb życia [8]. W badaniach The Health Behaviour in School-Aged Children Obesity Working Group za dzieci aktywne fizycznie (60 lub więcej minut ćwiczeń fizycznych, przez co najmniej 5 dni w tygodniu) w Polsce uznano zaledwie 35,3% [28]. W prezentowanej pracy wykazano bardzo podobne obserwacje, a mianowicie dzieci najbardziej aktywne stanowiły 32,54% (dziewczynki 27,87%; chłopcy 36,92%), zaś te najmniej aktywne fizycznie 23,80% (dziewczynki 26,23%, chłopcy 21,54%). Wspomniane wcześniej badanie wskazuje, że mała aktywność fizyczna wiąże się ze wzrostem masy ciała [29]. Zgodne są z tym nasze wyniki ujawniające dodatni istotny statystycznie związek wskaźnika WHR z czasem spędzanym przed komputerem i telewizorem w ciągu dnia. Wraz z wydłużaniem się czasu spędzanego przed telewizorem i komputerem w ciągu dnia, proporcjonalnie wzrasta wartość wskaźnika WHR. Ponadto istnieją liczne dowody na związek aktywności fizycznej z prowadzeniem zdrowego stylem życia. Regularne uprawianie ćwiczeń fizycznych jest związane z lepszym kanonem żywienia takie dzieci częściej spożywają owoce i warzywa, ryby morskie, rzadziej tłuszcz zwierzęcy i produkty typu fast-food. Badania Jago i wsp. wykazują, że zwiększenie aktywności fizycznej było znacząco związane z obniżeniem zawartości tłuszczu w diecie [30]. Nasze badania wskazały dodatnią, istotną statystycznie korelację pomiędzy dużą aktywnością fizyczną w ciągu dnia i prawidłowymi nawykami żywieniowymi badanych dzieci oraz dodatnią, istotną statystycznie korelację między małą aktywnością fizyczną a nieprawidłowymi zasadami żywienia obowiązującymi wśród badanych. Zajęcia ruchowe i większy wysiłek fizyczny korzystnie oddziałują na gospodarkę lipidową krwi, zwiększając wartość cholesterolu HDL i obniżając LDL, zwiększają wrażliwość tkanek na insulinę oraz przyczyniają się do zmniejszenia masy ciała i obniżenia ciśnienia tętniczego krwi. Regularne ćwiczenia fizyczne wyzwalają także większą dbałość o zdrowy styl życia zarówno w dzieciństwie jak i w późniejszych okresach życia, co przejawia się unikaniem nałogów, aktywnym wypoczynkiem, uprawianiem sportów, stosowaniem zbilansowanej diety pod względem jakościowym i ilościowym [2]. Dlatego tak ważne jest podjęcie działań profilaktycznych w promowaniu aktywnego trybu życia wśród dzieci i młodzieży. Uzyskane wyniki badań potwierdzają, że zewnętrzne czynniki ryzyka miażdżycy generują powstanie czynników wewnętrznych, czyniąc tym samym siebie predykatorami chorób układu sercowo-naczyniowego. Czynniki zależne od środowiska podlegają modyfikacji i właśnie na tym aspekcie należy oprzeć działania profilaktyczne chorób układu sercowo-naczyniowego [3]. Wnioski 1. Nadwaga i otyłość występowała u 18,25% badanych dzieci, częściej u chłopców (11,91%) niż u dziewcząt (6,34%). 2. W grupie badanych dzieci stwierdzono tendencję do złych nawyków żywieniowych oraz małą aktywność fizyczną. 3. Spośród czynników rodzinnych największy wpływ na występowanie nadwagi i otyłości u badanych dzieci mają otyłość ojca i palenie papierosów przez matkę. 4. Profilaktyka miażdżycy w wieku rozwojowym powinna opierać się na prawidłowym żywieniu, zwiększeniu aktywności fizycznej oraz ograniczeniu oglądania telewizji i spędzania czasu przed komputerem w ciągu dnia. Piśmiennictwo / References 1. 500 pogrzebów każdego dnia. http://www.esculap.pl/main/ news.html?news=11431 (12.04.2009). 2. Pac-Kożuchowska E. Badania wybranych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u dzieci. Rozprawa habilitacyjna. Lublin 2005: 13-55. 3. Urban M, Głowińska-Olszewska B i wsp. Tradycyjne czynniki ryzyka miażdżycy. [w:] Miażdżyca u dzieci i młodzieży. Urban M (red). Cornetis, Wrocław 2007: 76-117. 4. Banning M. The role of omega-3-fatty acids in the prevention of cardiac events. Br J Nurs 2005, 25: 503-508. 5. Zachurzok-Buczyńska A, Małecka-Tendera E. Rola otyłości w patogenezie zmian miażdżycowych. [w:] Miażdżyca u dzieci i młodzieży. Urban M (red). Cornetis, Wrocław 2007: 188 192. 6. Katan MB, Zock PL, et al. Dietary oils, serum lipoproteins, and coronary heart disease. Am J Clin Nutr 1995, 61: 1368S 1373S. 7. Katan MB. Trans fatty acids and plasma lipoproteins. Nutr Rev 2000, 58: 188-191. 8. Książyk J. Zasady żywienia dzieci i młodzieży. Aktualne (2005) stanowisko American Heart Association poparte przez American Acadamy of Pediatrics-komentarz. Medycyna Praktyczna Pediatria 2005, 6: 41-48. 9. Drygas W, Jegier A. Zalecenia dotyczące aktywności ruchowej w profilaktyce chorób układu krążenia. Czynniki Ryzyka 2002/2003, 4/1: 76-84. 10. Suliga E. Antropometryczne metody oceny stanu odżywienia dzieci i młodzieży. Pediatr Pol 2006, 81 (10): 739-746.

262 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 256-262 11. Palczewska J, Niedźwiecka Z. Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med Wieku Rozwoj 2001, 5 (supl 1): 17-118. 12. Goran M, Ball G, et al. Obesity and risk of type 2 diabetes and cardiovascular disease in children and adolescents. J Clin Endocrinol Metab 2003, 88: 1417-1427. 13. Niemirska A, Litwin M, et al. Fat tissue distribution and metabolic alterations in boys with primary hypertension. Przegl Lek 2006, 63 (supl 3): 49-53. 14. Nawarycz T, Ostrowska-Nawarycz L. Rozkłady centylowe obwodu pasa u dzieci i młodzieży. Pediatr Pol 2007, 82: 418 424. 15. Kułaga Z, Litwin M i wsp. Porównanie wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej w wieku 7-18 lat z wartościami referencyjnymi dla oceny ryzyka sercowonaczyniowego wyniki wstępne projektu badawczego OLAF (PL0080). Standardy Medyczne/Pediatria 2008, 5: 473 485. 16. Śladowska-Kozłowska J, Grenda R. Zespół metaboliczny u dzieci i młodzieży. Family Medicine and Primary Care Review 2008, 10 (3):1098-1105. 17. McGill HC, McMahan CA, et al. Association of coronary heart disease risk factors with microscopic qualities of coronary atherosclerosis in youth. Circulation 2000, 102: 374 379. 18. McGill HCJr, McMahan CA, et al. Relation of a postmortem renal index of hypertension to atherosclerosis and coronary artery size in young men and women. Pathobiological Determinants of Atherosclerosis in Youth (PDAY) Research Group. Arterioscler Thromb Vasc Biol 1998, 18: 1108 1118. 19. McGill HCJr, McMahan CA, et al. Effects of serum lipoproteins and smoking on atherosclerosis in young men and women. The PDAY Research Group. Pathobiological Determinants of Atherosclerosis in Youth. Arterioscler Thromb Vasc Biol 1997, 17: 95-106. 20. Berenson GS, Srinivasan SR, et al. Association between multiple cardiovascular risk factors and atherosclerosis in children and young adults. The Bogalusa Heart Study. N Engl J Med 1998, 338: 1650-1656. 21. International Obesity Task Force. Childhood Report. IASO Newsletter 2004, 6: 10-11. 22. Szponar L, Sekuła W i wsp. Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Prace Instytutu Żywności i Żywienia 101, Warszawa 2003. 23. Mazur A, Małecka-Tendera E i wsp. Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Ped Pol 2001, 76: 743-748. 24. Chrzanowska M, Gołąb S i wsp. Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Ped Pol 2002, 57: 113-119. 25. Olszanecka-Glinianowicz M, Małecka-Tendera E i wsp. Czynniki ryzyka otyłości prostej u dzieci śląskich w wieku 7-9 lat. Endokrynologia Pediatryczna 2006, 2: 31-37. 26. Strauss RS, Knight J. Influence of the home environment on the development of obesity in children. Pediatrics 1999, 103: 85-88. 27. Barnoya J, Glantz SA. Cardiovascular effects on secondhand smoke: nearly as large as smoking. Circulation 2005, 111: 2684-2698. 28. Van Lenthe FJ, Droomers MI, et al. Socio-demographic variables and 6 year change in body mass index: longitudinal results from the GLOBE study. Int J Obes 2000, 24: 1077 1084. 29. Janssen I, Katzmarzyk PT, et al. Comparison of overweight and obesity prevalance in school-aged youth from 34 countries and their relationships with physical activity and dietary patterns. Obes Rev 2005, 6: 123-132. 30. Jago R, Nicklas T, et al. Physical activity and health enhancing dietary behaviors in young adults: Bogalusa Heart Study. Prev Med 2005, 41: 194-202.