z MYSLI HISZPAŃSKIEJ I IBEROAMERYKANSKIEJ

z MYSLI HISZPAŃSKIEJ I IBEROAMERYKANSKIEJ FILOZOFIA LITERATURA MISTYKA Instytut Cervantesa 3ervantesa w Warszawie, Instytut Filozofii UWM w Olsztynie Katedra UNESCO UWM w Olsztynie Wydział Socjologii i Pedagogiki WSIIE TWP w Olsztynie OLSZTYN 2006

z MYŚLI HISZPAŃSKIEJ I IBEROAMERYKANSKIEJ FILOZOFIA - LITERATURA - MISTYKA

Instytut Cervantesa w Warszawie Instytut Filozofii UWM w Olsztynie Katedra UNESCO UWM w Olsztynie Wydział Socjologii i Pedagogiki WSIiE TWP w Olsztynie Z MYSLI HISZPAŃSKIEJ I IBEROAMERYKANSKIEJ FILOZOFIA - LITERATURA - MISTYKA pod redakcją Mieczysława Jagłowskiego i Doroty Sepczyńskiej OLSZTYN 2006

Redakcja naukowa Mieczysław Jagłowski i Dorota Sepczyńska Recenzent Prof. dr hab. Barbara Stawicka-Pirecka Projekt okładki, stron tytułowycłi redakcja tecłiniczna Andrzej Kucner ISBN 83-60636-00-1 Wydano na zlecenie Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Druk Zakład Poligraficzny Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

SPIS TREŚCI P 7 L Panorama U f. L. Mora Garcia, Avances en el estudio de la fdosofia hispdnica 13 S. Górski, Fernando Savater i myśl hiszpańska przełomu XX i XXI wieku 31 R. Fomet-Betancourt, Filosofia intercułturał iberoamericana: modeło y proauesta para el siglo XXI europeo 51 Ł Marzec, ^Didlogo o choąue de culturas y religiones? Un enfoąue de teóło-?os de łiberación: espanoles e iberoamericanos 63 Rosales Rodriguez, Desencanto de la modemidad y critica del utopismo politico en Octavio Paz 73 J. Wojcieszak, El trasfondo fdosófico del pensamiento de Octavio Paz 83 IL W perspektywie racjowitalizmu 95 KL Wieczorek, Rozum po hiszpańsku. Refleksje nad racjowitalizmem Jose tegi y Gasseta 97 f Grudziński, Kontekst filozoficzny myśli Jose Ortegi y Gasseta 113 K. Polit, Społeczeństwo wielokulturowe, czyli ortegizm w XXI wieku 129 A. Tołkacz, Jose Ortega y Gasset - poprzez miłość do Człowieka do miłości do Boga czy odwrotnie? 137 ni. Między metafizyką a poezją 143 Niedźwiecki, Wizja świata w twórczości hiszpańskich kabalistów III-XV. 145 Krzemień-Ojak, Niezwyczajne przypadki Don Kichota z Manczy inistycznej kulturze Europy 153 Carrillo Cańas, Antonio Machado: los caminos de la poesia 163 Jawor, Obecność Nieobecnego " - zagadnienie Boga w twórczości uela de Unamuno 171 lo Zamora, El Racionalismo frente al hombre de came y hueso. ^ranoy Unamuno 179 acłiowska, Maria Zambrano: nomadyzm jako przestrzeń wolności 189 Jagłowski, Dialektyka historyczności i rzeczywistości w filozofii 'i Zambrano 203

I. Krupecka, Julio Cortdzar: między martwym kodem a poszukiwaniem nowego słowa 215 A. Baczyk-Tomaszewska, El arte de escribir de Juan Goytisolo: el łiispano-escepticismo 225 IV. Ku innym ideom i światom 235 A. Biegalska, George Santayana - hiszpański klasyk filozofii amerykańskiej.237 L. Sagermann Bustinza, Peru - rzeczywistość społeczna w twórczości Alfredo Bryce 'a Echeniąuego 247 K. Urbanek, Nicolas Gómez Ddvila - myśliciel nieznany 257 D. Chmielewski, Idea miasta współczesnego w socjologii hiszpańskiej na podstawie twórczości Manuela Castellsa 267 D. Sepczyńska, Ernesto Laclau - postmarksistowska koncepcja wspólnoty politycznej 279 M. Borkowska, Intymne dystanse"- Francisco Yareła i Neurofenomenologia 293 P. Markiewicz, Rodolfo Llinas. Neurobiologiczny matrix i problem antyrealizmu 301 A. Soloma., Z kręgu medytacji o hiszpańskim tropie na Warmii i Mazurach...313 V. Trzy akcenty polskie 311 D. Molska, Losy hiszpańskich uchodźców politycznych przybyłych do Połski w latach 50-tych 327 M. Liszewska, Hiszpania - estetyczne inspiracje Tadeusza Kantora 335

WSTĘP Filozoficzną twórczość trzech, czterech czy pięciu narodów studiujemy ze szczególną uwagą, spierając się ze sobą i kłócąc o jej rozumienie, z nadzieją, ŻB dzięki tym wysiłkom i zwadom także i nasze umysły wejdą na jedną z tych dróg, wiodących bez złych przygód do prawdy. Czynimy tak, jakbyśmy świat i siebie już doskonale pojęli, jakbyśmy mając możność wychylenia się własnym rozumem poza jego kryształowe granice, mogli zgodzić się z tymi nielicznymi, klotzy powiadają, iż trzeba nam przyjąć taką, a nie inną drogę naszego myślenia, bo tylko taka - a nie żadna inna - gwarantuje doskonałe przywarcie umysłu do świata. Jednak mądrość jest własnością bogów, ci zaś, którzy ją umiłowali, są dtazani na jej znajdowanie. Proste drogi i królewskie trakty do tego, co boskie - do prawdy i świata - nawet gdy czasem splatają się ze sobą i biegną szeroko, d^ą tylko pozory pewności dotarcia do celu. Ten, kto szukał naprawdę, wie, że nie zawsze można znaleźć idąc dobrze wytyczonym szlakiem, na którym wozy wjtżnęły głębokie koleiny, a obok biegnie wydeptana ścieżka. Prosta i szeroka droga, którą chodzi wielu, wiedzie często do dogmatu lub autorytetu; idąc w tamtą stronę, nucimy ułożoną w podróży piosenkę; wracając, powtarzamy jak modlitwę - jeszcze z pewnym trudem - odczytane słowa. Oprócz tych kilku dobrze znanych, szerokich dróg do prawdy, są też wąskie ścieżki, także i takie, bwe właśnie wytycza krok wędrującego, ufającego bardziej swemu niż obcemu doświadczeniu, zamkniętemu w pozbawionych pejzażu formułach. Mądrość - uczą nas w szkole - to więcej niż prawda: to prawda, która zmienia życie. To pewne, mądrość ma swą prawdę, bez niej nie istnieje, nie zawsze jednak - coraz chyba rzadziej - prawda zachodniej filozofii chce służyć mądrości. Słuszna idea autonomii, wolności myślenia, rozumu niepodległego dogmatom, w filozofiach otaczanych dzisiaj największą estymą z czasem BĄiełniła się nowymi treściami, przeradzając się w niewypowiadany już postulat myślenia, które samo sobie wyznacza prawidła i kreśli swe granice, stając się dla siebie rozbitym na trzy, cztery, pięć części zwierciadłem, w którym, zwielokrotnione, przygląda się już tylko sobie. Codzienne doświadczenie, zwane także życiem, niestałe, chaotyczne, mętne i niepewne - jakie dla niej może mieć znaczenie? Jakie znaczenie może mieć dla życia - dla jego mądrości - myśl, która przed rozbitym zwierciadłem kontempluje siebie?

8 Wstęp W tej książce jest mowa o dwu rzadziej uczęszczanycli drogach do mądrości - o filozofii hiszpańskiej i latynoamerykańskiej. Właśnie słowo mądrość jest tu bardziej odpowiednie niż prawda, które w trzech, czterech czy pięciu tradycjach zachodniego filozofowania z czasem wyparło to pierwsze. W myśli hiszpańskiej i latynoamerykańskiej żarzy się stale patos pierwotnej mądrości, która, strzegąc swej wolności, nie zrezygnowała z natchnienia płynącego z życia, z doświadczenia w jego najbogatszej skali - jest na niej miejsce dla doświadczenia naukowego, eksperymentu literackiego, dla poetyckiej intuicji i doznań mistycznych. Myśl przywiera tutaj do życia, jest jego zwierciadłem i prawdą, która przemienia się w doświadczenie. Czytelnik tej książki będzie miał okazję 0 tym się przekonać. Książkę podzieliliśmy na pięć części. W pierwszej, zatytułowanej Panorama, znalazły się teksty najogólniej charakteryzujące myśl hiszpańską i iberoamerykańską. W dwóch pierwszych Jose Luis Mora Garcia i Eugeniusz Górski ukazują najistotniejsze cechy hiszpańskiego stylu filozofowania oraz omawiają relacje, łączące filozofię z innymi dziedzinami hiszpańskiej kultury. Cztery kolejne artykuły charakteryzują istotne aspekty myśli latynoamerykańskiej. Raiil Fomet-Betancourt i Zofia Marzec w dwóch perspektywach - filozoficznej i teologiczno-filozoficznej - podejmują zagadnienie zderzenia kultur i dialogu między nimi oraz wskazują konsekwencje, jakie z nich mogną wyniknąć dla świata. W trochę innym kierunku, jednak mając na uwadze przemiany, jakie zachodzą w dzisiejszej kulturze, zmierzają rozważania Amana Rosalesa Rodrigueza i Janusza Wojcieszaka, którzy analizują dzieło jednego z najwybitniejszych filozofów Ameryki Łacińskiej, jakim jest Octavio Paz. Druga część, zatytułowana W perspektywie racjowitalizmu, poświęcona jest myśli Jose Ortegi y Gasseta. Krzysztof Wieczorek, Lech Grudziński, Krzysztof Polit i Adam Tołkacz naświetlają jej różne aspekty, wykazując także jej znaczenie dla opisu i diagnozy przemian dokonujących się we współczesnej kulturze. W artykułach należących do tej części książki czytelnik odnajdzie kolejne charakterystyki hiszpańskiego stylu filozofowania, który u Ortegi y Gasseta przejawia się jako racjowitalizm - koncepcja wskazująca na istotne 1 niezbywalne zakorzenienie filozoficznego rozumu w doświadczeniu życiowym. Trzecią część książki, noszącą tytuł Między metafizyką a poezją, można by uznać za rozwinięcie rozważań o myśli J. Ortegi y Gasseta. Zawierają się tu teksty, które ukazują myśl odległą od spełnienia wymogu autonomii rozumu oraz przejawiającą się w formach innych niż traktat filozoficzny. Tę część pracy otwiera tekst Janusza Niedźwieckiego, który omawia twórczość hiszpańskich kabalistów XIII-XV w. W Hiszpanii myśl filozoficzna przejawiała się w różnorodnych formach, splatając się niekiedy z mistycyzmem, a w jej dziejach były

Wstęp 9 i takie epoki, w których mistycyzm był w zasadzie jej najdoskonalszym vem. Podobnie rzec można o literaturze, która w Hiszpanii także nieraz : najważniejszym nośnikiem idei. O jednym z najwybitniejszym hiszpańdzieł literackich przepełnionych filozoficzną treścią - o Don Kichocie - pisze Sław Krzemień-Ojak, omawiając dzieje interpretacji postaci ckiej z powieści M. Cervantesa. Obecności myśli filozoficznej w utworach nych hiszpańskich i latynoamerykańskich powieściopisarzy i poetów cone są także artykuły Cristiny Carrillo Canas, Iwony Krupeckiej i Alicji )?k-tomaszewskiej. W dwóch artykułach - Judyty Wachowskiej i Mieczyi Jagłowskiego - omawiane są w tej części książki niektóre aspekty filozofii poetyckiego" Marii Zambrano, autorki wywodzącej się ze Szkoły iej J. Ortegi y Gasseta, a Marek Jawor i Justo Serrano Zamora piszą liach M. Unamuno - filozofa, który zmagał się z trudnym zagadnie- I ustanowienia właściwych relacji miedzy rozumem a życiem. Ku innym ideom i światom - taki tytuł daliśmy czwartej części pracy, zamieszczamy artykuły omawiające koncepcje mniej znanych myśliniż ci, o których mowa w poprzednich częściach książki. Inne światy" ają tutaj także takie dziedziny refleksji, które nie należą do klasycznej atyki filozoficznej albo ujmują tę problematykę w nietradycyjny sposób, szka Biegalska pisze tu o George Santayanie jako o klasyku filozofii ykańskiej, wpisując się w nurt rozważań, które na temat hiszpańskości" filozofa podejmowane są w jego rodzinnym kraju. Leonor Sagermann charakteryzuje społeczeństwo Peru przez pryzmat literackiej twórczoś- Jo Bryce'a Echeniąuego. MyśU społecznej i politycznej poświęcone są artykuły Damiana Chmielewskiego, który omawia idee wybitnego socjołiiszpańskiego Manuela Castellsa, odnosząc je do aktualnych problemów ińskiego życia, oraz Doroty Sepczyńskiej, piszącej o zyskującym coraz sławę wśród filozofów polityki argentyńskim myślicielu Ernesto autorka daje także próbkę zastosowania kategorii teoretycznych Laclau T" diagnozowaniu polskiej rzeczywistości politycznej. Krzysztof Urbanek umoż- Smia nam poznanie myśli nieznanego w Polsce kolumbijskiego filozofa i pisana, Nicolasa Gómeza Davili. Maria Borkowska i Piotr Markiewicz poświęcili ra'oje artykuły przedstawicielom nowszych nurtów myśli - neurofenomenologii eurobiologii. Książkę zamykają Trzy akcenty polskie, których autorzy omawiają związki szpańskiej kultury i hiszpańskiego społeczeństwa z Polską. W pierwszym z nkh Antoni Sołoma wykazuje zaskakująco wieloaspektową obecność hiszpańskiej kultury na Warmii i Mazurach, w następnym Dorota Molska omawia bwdzo mało znany i niezbadany jeszcze fakt, jakim była emigracja Hiszpanów do Polski w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Książkę kończy tekst

10 Wstęp Małgorzaty Liszewskiej, poświęcony hiszpańskim inspiracjom w twórczości Tadeusza Kantora. Mamy nadzieję, że nasza książka pozwoli czytelnikom poznać lepiej filozofię uprawianą w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej oraz poszerzy krąg tych, którzy ulegli jej urokowi. * Redaktorzy książki składają serdeczne podziękowania tym osobom, bez których przyjaznej i życzliwej pomocy (także finansowej), zaufania i otwartości we wszystkich fazach jej przygotowania do druku, nie miałaby ona najmniejszej szansy powstać: Panu Ablowi A. Murcia Soriano, Dyrektorowi Instytutu Cervantesa w Warszawie, Panu Juanowi Davidovi Marina Lópezowi, Dyrektorowi ds. Kultury tegoż Instytutu, Pani dr Teresie Czesławie Malec, Kanclerz Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie, Panu prof. dr hab. Witoldowi Łukasiewiczowi, Rektorowi WSIiE TWP w Olsztynie, Pani dr Krystynie Kuberskiej-Przekwas, Prodziekan Wydziału Socjologii i Pedagogiki WSIiE TWP w Olsztynie, Panu prof. dr hab. Józefowi Gómiewiczowi, Prorektorowi ds. Kształcenia Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, oraz Panu prof. dr hab. Józefowi Dębowskiemu, Dyrektorowi Instytutu Filozofii UWM w Olsztynie. Olsztyn, lipiec 2006 Mieczysław Dorota Jagłowski Sepczyńska