Krystyna Syrnicka Transcendentiniai diskurso aspektai Wileński niwersytet Pedagogiczny, Litwa TRANSCENDENTNE ASPEKTY DYSKRS W PIEŚNIACH POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE TRANSCENDENTAL ASPECTS OF DISCORSE IN FNERAL SONGS IN THE VILNIS REGION SMMARY This paper is an analysis of Polish funeral songs, which in the present day remain an integral component of funerary rites in the Vilnius region. Two contemporary handwritten collections of songs, anachronistic in terms of their provenance and nature, were analyzed within cultural context with a focus on assessing the situation, modes of communication and participants in this type of funeral discourse. In funeral songs, there are a variety of communication circuits which include dialogue between the living, the saints and the dead. An interesting feature of the dialogue concept in these songs is that sometimes the sender of the message is a dead person. This feature carries a significant echo of the Baroque theatrumfunebris, which emphasizes the presence of the deceased during the funeral mysteries. Monologues of the dead serve various functions. Having left behind terrestrial existence and come face to face with a potential serious penalty, the dead gain full competence to teach the living. Their voices also express hope for salvation and for a post-mortem meeting with relatives in the afterlife. However, the dramatic tension in these songs emphasizes the fact that the deceased is in an "intermediate state", namely Purgatory - certainly one of the places of greatest consequence in all of Catholic folk piety. This specific type of Purgatory-related piety is focused on the practice of penance and prayer for the good of the deceased. Assisting the souls in Purgatory calls for an invocation of God, the saints, Jesus and Mary; perhaps the greatest and most effective aid of all is the offering of the Holy Mass for the repose of the souls of the dead. Concern for the souls suffering in Purgatory is a dominant theme in many Catholic rituals and practices, giving general direction to the structure and content of numerous texts, songs and prayers, which orient the living consciousness towards the transcendent dimension within temporal existence. It also plays a powerful role in creating a sense of transcendent community, helping to establish a concrete reality to the communion between living and dead. Key words: death, funerary rite, funeral songs, Vilnius region. 131
Transcendentne aspekty dyskursu Tematem niniejszych rozważań są polskie pieśni pogrzebowe, funkcjonujące nadal w wielu miejscowościach na Wileńszczyźnie jako integralna część tradycyjnego obrzędu pogrzebowego. Materiał tekstowy, pochodzący z dwóch współczesnych rękopiśmiennych śpiewników 1, został zanalizowany w komunikacyjno-kulturowym kontekście w celu ustalenia sytuacji i układów komunikacyjnych oraz ujawnienia potencjalnych uczestników funeralnego dyskursu. względnione tu zostały także funkcjonalne aspekty analizowanych tekstów pieśniowych. Pieśni pogrzebowe od stuleci pełniły nie tylko różnorakie funkcje - religijne, społeczne, wychowawcze, estetyczne, humanitarne wreszcie, okazując silne poczucie więzi wspólnoty w obliczu śmierci - ale również postrzegane były jako duchowo-religijny dar dla zmarłego. Brak śpiewu w intencji zmarłego odczuwany jest nadal na Wileńszczyźnie jako niedopełnienie obrzędu pogrzebowego. Mieszkańcy wsi podwileńskich są zdania, że śpiew na pogrzebie czyni zadość tradycji, bowiem jest to przyjęte od wieków wiecznie", w ich mniemaniu śpiew pełni rolę mediatora między rzeczywistością ludzką i pozaświatową: Liczy się, że kto raz śpiewa, to dwa razy modli. Pan Bóg już przyjmie i lepiej otworzy brama niebieska (...)" [Marszalik, 2001,67]. Śpiewacy pogrzebowi to przede wszystkim osoby starsze, zazwyczaj kobiety, otaczane powszechnym szacunkiem, gdyż przypisuje się im szczególne możliwości kontaktu z sacrum 2. Śpiewy odbywają się zazwyczaj poza kościołem, przede wszystkim podczas modlitewnych czuwań przy zmarłym w trakcie jednej lub dwóch nocy (zwykle od ósmej godziny wieczorem do północy). Ich kolejność w obrzędzie pogrzebowym w poszczególnych miejscowościach wynika z indywidualnych upodobań odtwórców, a także lokalnej tradycji wykonawczej. Poszczególne pieśni są przypisane do określonych etapów pogrzebu, czyli stanowią podstawowy repertuar, inne dobierane są według upodobań. Podstawę współcześnie wykonywanych śpiewów na Wileńszczyźnie stanowi repertuar, który utrwaliły publikacje śpiewników, kantyczek wydawanych w XIX oraz na pocz. XX w. Najczęściej jednak podwileńscy śpiewacy, powodowani brakiem źródeł drukowanych, posługują się ręcznie spisywanymi zbiorkami, przepisując od siebie nawzajem niektóre pieśni. Wędrując taką drogą przekazu ludowego, zniekształcane w wyniku licznych odpisów bądź celowo parafrazowane (np. w celu przybliżenia treści), pieśni owe nieraz zasadniczo odbiegają od ich edycji śpiewnikowych. Obecnie ów repertuar jest stopniowo wzbogacany przez rodzime twory pieśniowe, powstające przypuszczalnie w środowisku śpiewaczym. Prezentują one niejako nowszy czas historyczny. Dokonując przeglądu starszych utworów o proweniencji barokowej, jak np. Dzień on, dzień gniewu Pańskiego, Zegar bojaźni Bożej (inc. Zegar bije, [pamiętaj na ostatnie rze- 1 Śpiewniki zostały udostępnione autorce artykułu przez panią Mariannę Sienkiewicz, z domu Kicrul (ur.l 9-15 г., zam. Sużany, rej. wileński) oraz pani) Stanisławę ł.awik, z domu Wincel (ur. 1938 г., Wilno, parafia śwjw. Piotra i Pawła). 2 Śpiewaków pogrzebowych można spotkać w wiciu wsiach Wilcńszczyzny. Funkcja śpiewaków jest częstokroć dziedziczona, jednakże istnieje poważna obawa, źc tradycja śpiewów pogrzebowych zaniedbywana przez ml"* dzież wkrótce zaniknie. Liczba osób stanowiąca grupę śpiewaczą może się wahać od czterech do piętnastu. 132
Transcendentiniai diskurso aspektai czy]), Niech monarchowie miasta swe budują..., Pamiętaj człowiecze jak żyjesz na świecie* i in., można zauważyć, że pieśni owe redukowały w sposób osobliwy wszelkie elementy konsolacyjne. Rys ten nie był przypadkowy, gdyż trzeba pamiętać, że pogrzeb jako obrzęd przejścia traktowany był ówcześnie, jeśli nie przede wszystkim, to w ogromnym stopniu jako swoista sytuacja edukacyjna. Pieśni uczyły, posługując się grozą widoku śmierci. Życie ziemskie podług ewangelicznej zasady było jedynie epizodem wiodącym ku śmierci, która otwierała drogę do zbawienia w życiu wiecznym lub do potępienia. Naczelnym zadaniem chrześcijańskiej nauki było propagowanie zacnego życia, które stawało się przepustką do realistycznie wyobrażanej szczęśliwości niebieskiej. W pouczeniach duszpasterskich wygłaszanych przez duchowych przy łożu zmarłego oraz podczas ceremonii pogrzebowych w sposób nadzwyczaj wyszukany podkreślano również grozę śmierci 4. Wynikało to z ówczesnego przekonania w zbawienną rolę wstrząsu oraz dominującą rolę udziału uczucia i wyobraźni w kształtowaniu odpowiednich postaw religijno-moralnych. Temu służyły też wspomniane wyżej pieśni, które zawierają częstokroć charakterystyczną formę apelu kierowanego do słuchaczy czy uczestników pogrzebu: Obacz tu każdy człowiecze, co to za rozkosz na świecie, Że o ten świat się staramy, o duszę weak nie dbamy. Nic nie masz w świecie pewnego, próżno sięgarniem do niego, On nas tutaj tylko zwodzi, od Pana Boga odwodzi. Przeto na to pamiętajmy, że wszyscy umrzeć mamy, Nie masz tu miejsca trwałego, śmierć weźmie każdego. (Obacz tu każdy człowiecze) Niektóre z pieśni mają wyraźny charakter kontekstualny, związany z rytuałem Pogrzebowym [Kolbuszewski, 1996, 26; Kolbuszewski, 1986, 50], jak np. wywodząca się z tradycji protestanckiej pieśń pt. Pogrzebmyż to ciało w grobie [Nowicka-Jeżowa, 1992, 327]. twór ten pełni rolę kazania nad grobem, pełnego przestróg i pouczeń, W którym głos zabiera przewodnik pogrzebu, by po jakimś czasie oddać go bardziej kompetentnemu w tej materii zmarłemu, aby potwierdził wszechobecność śmierci słowami średniowiecznej frazy Quod sum eris, quod es antea fui" ( Będziesz, kim jestem; byłem, kim jesteś): J były one często drukowane w różnych zbiorach katolickich pieśni nabożnych XVII-XVIII w. [por. Nowicka- Jeżowa, 1992,353-389],jak np. Picini nabożne na iwiçta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego rzymskiego na cały rok zebrane, Wilno, 17-15. 4..Mamy w tym wypadku do czynienia 7. typową antynomicį charakterystyczną dla kultury czasów nowożytnych, zwłaszcza czasów baroku. Z jednej strony przedstawiano grozę odejścia, z drugiej starano się strach przed śmiercią mitygować" [Kok, 1995,206]. 133
Transcendentne aspekty dyskursu My stojący przy tym grobie ważmy to dobrze sobie, Że każdy legnie na mary Tak młody, jako stary. Możny i ubogi równy, Nikt od śmierci nie wymowny. Któż wie, nad kim kolej stoi Przeto niech się każdy boi. Każdy trup to głośno mówi I wy też bądźcie gotowi, Bo ani się spodziejecie, Kiedy do grobu wpadniecie. Byłem tym, czym wy na świecie, Jestem czym i wy będziecie. Śmierć o niepewnej godzinie Około was się zawinie. Nie topmy serce w marności, Lecz żyjmy w pobożności, Bo do wiecznego żywota Tylko nas prowadzi cnota. Tę więc naukę dla siebie Zabierzmy przy tym pogrzebie, Że ten przy śmierci szczęśliwy Kto wiedzie żywot cnotliwy. (Pogrzebmyż to ciało w grobie) Interesującą sytuację komunikacyjną projektują te pieśni, w których nadawcą wypowiedzi jest zmarły. Przechodząc do bytu pozaziemskiego i stając w obliczu groźnej kary, zyskuje on pełnię kompetencji do pouczania żyjących. Wiele z omawianych pieśni pogrzebowych wykorzystuje znaną już w starożytności i niezwykle popularną w poezji żałobnej baroku formę monologu zmarłego kierowanego do obecnych. Jest to znamienny koncept, przynależący do barokowego theatrumfimebris, które zmierzało do unaocznienia obecności zmarłego w trakcie misterium pogrzebowego. Monologi nieżyjących pełniły ongiś różnorakie funkcje, dominowała jednak funkcja moralizatorsko-dydaktyczna, mająca oparcie w średniowiecznym motywie mild hodic, tibi eras oraz wanitatywnej koncepcji życia [Syrnicka,2007,237-246]. W nowszych utworach pieśniowych nieboszczycy już nie straszą, ich wypowiedzi pełnią wyłącznie funkcję konsolacyjną - zmarli, jakby usprawiedliwiając się przed bliskimi za swoje odejście", mówią" o powołaniu przez Boga, któremu przeciwstawić się nikt nic może. Co prawda, nieraz pobrzmiewa, ale już w nieco uwspółcześnionym kształcie, prastara idea memento mori, aczkolwiek tego rodzaju przykłady znajdujemy niezmiernie rzadko: 134
Transcendentiniai diskurso aspektai Dłużej żyć nie mogłem, to nie w mojej sile, Wczoraj byłem(am) wesół(a), a jutro w mogile. Zgasła moja świeca, ciemno dookoła, Odchodzić ja muszę, bo mnie Bóg powołał. (Z bożym przykazaniem) Podróży mej kierunek dan, tam gdzie miliony kroczą, Z nadzieję w sercu idę tam, podążam do niebieskich bram Na wieczny czas [...]. [ ] (Opuścić drodzy muszę was) Z sytuacją komunikacyjną, gdzie w roli nadawcy występuje zmarły, mamy najczęściej do czynienia w tzw. pieśniach żegnających, które można odnieść do rodzimej, wileńskiej twórczości (Opuścić drodzy muszę was, Odchodzi dusza w świat wieczności, Już ostatnia iskra, Żegnam was dziateczki i in.) [Syrnicka, 2005,807-820]. Wykonywane są one często na zakończenie obrzędu przedpogrzebowego oraz w dniu pogrzebu w chwili pożegnania z domem rodzinnym albo przy grobie. Ów zwyczaj stanowi kontynuację dawnej tradycji śpiewów pogrzebowych XIX - początku XX w., gdy utwory zawierające motyw pożegnania były również bardzo popularne, dominowała w nich jednakże funkcja moralizatorsko - dydaktyczna, bowiem wiodącą osią stawał się w nich temat nicości świata. W omawianej grupie utworów nowszych przeważa natomiast funkcja lamentacyjna oraz konsolacyjna - znajdujemy w tych pieśniach częstokroć wyraz jawnego żalu z powodu rozstania się z tym" światem, w którym wszak pozostaje dom miły" i rodzina droga", Wieczność zaś jawi się jako coś obcego, abstrakcyjnego, co nie może wywoływać w pełni radosnego odczucia: Żegnam was dziateczki, porzucam dom miły, A sama pójdę do ciemnej mogiły. Proszę was dziateczki, byście nie płakali, Tylko o mej duszy zawsze pamiętali. Ja od was dziateczki nie wymagam wiele, Tylko Mszę święta zakupić w kościele. Szkoda was dziateczki i domu swego, Więc [?] muszę słuchać wyroku bożego. Bóg mnie pokazał drogę do wieczności, Jego się muszę poddać opatrzności. (Żegnam was dziateczki) 135
Transcendentne aspekty dyskursu Czasem zdarza się, że wypowiedź zmarłego przybiera niejako formę testamentu, w której zawarte są ostatnie nakazy dzieciom: Dziś, gdy się z wami rozstaję, dziatki moje kochane, Ostatni raz warn podaję, w czym ma być wasze trwanie. Miejcież tylko ochotę nad wszystko kochać cnotę, By życia waszego chwile były Bogu, ludziom miłe. Wiedźcież, że dosyć trudności użyłem, gorzkich użyłem z wami, Tak mam ufność, że z wdzięczności żaden ku mnie nie splami. Nie ma na tym świecie gorszy grzech nad jad, wiecie, I wasze ciało truje, skoro duszę opanuje. I tem, co po mnie zostało, podzielcie się bez sprzeczki, Jednaście krew, jedno ciało, jednych ojców dziateczki. jednego stołu siadłyście pospołu, Tak póki was nie zabierze stąd śmierć, zgadzajcie się szczerze. [ ] (Dziś, gdy się z wami rozstaję) Pożegnalne słowa nieboszczyka mogą być skierowane również do szerszego grona osób uczestniczących w pogrzebie: rodziny, znajomych, sąsiedzi i in., jak np. w popularnej współcześnie pieśni pogrzebowej Choć jeden paciorek: Dziatki me rodzone, jaki ból warn sprawiam, Gdy was tu na świecie samych pozostawiam. Módlcie się me dziatki, w straszny dzień rozstania, Maryja Przenajświętsza matką warn zostanie. Choć jeden paciorek dla duszy zbawienia Ojcze nasz" i Zdrowaś" i Wieczne zbawienie". Szanowni sąsiedzi, kiedy z wami żyłem, Może jakąś krzywdę komuś uczyniłem. Wszystko mnie przebaczcie, za wszystko darujcie I za moją duszę pacierz ofiarujcie. Choć jeden paciorek [...] Należy zauważyć, że pieśni żegnające mają ścisły związek z tematyką purgatoryjną. często powracającym motywem bowiem w nich jest błaganie o wspomaganie modlitwą duszy odbywajcej pokutę w czyśćcu [Syrnicka, 2008,163-169]. Zgodnie z ludową pobożnością jest to swego rodzaju miejsce pośmiertnego oczyszczenie, do którego po śmierci idzie dobry katolik" przed ostatecznym osiągnięciem raju. 136
Transcendentiniai diskurso aspektai Pieśni religiijne późnego baroku, z czasem poddane procesowi folkloryzacji, zdradzały szczególną skłonność do kreowania wyobrażeń o miejscu trzecim" w sposób dramatycznie eschatologiczny, wiążąc treści teologiczne z prymitywną wyobraźnią ludową na tematy śmierci i wieczności. Ludowy" dogmat o czyśćcu, szczególnie bliski imaginacji wiejskich pieśniarzy, jest rozważany w wielu barokowych kantykach, ukazujących ogrom cierpienia i strachu mieszkańców czyśćca, jak np. w znanej pieśni pogrzebowej Więzień w czyśćcu zatrzymany: Więzień w czyśću zatrzymany Prosi na Jezusa rany Ratuj z ognia moją duszę, Boja bardzo cierpieć muszę. O Jezu Za wszystkie dni i momenty Życia mego i talentu Tam rachunek pokazano Na ciężkie męki mnie wydano. O Jezu Miejsce oczyszczenia jest tu nazywane więzieniem, które nawiązuje do wyrażenia św. Roberta Bellarmina, interpretatora nauki Soboru Trydenckiego, tamquam in carcere, i które z biegiem czasu w popularnym kaznodziejstwie przekształciło się w miejsce wyszukanych i okrutnych tortur [Perszon, 1999,96]. Na obraz owego zmysłowego" purgatorium, stanowiącego niejako reminiscencję chorej" wyobraźni średniowiecznej, składają się jęki i wzdychania spowodowane palącym ogniem, którym torturowani są grzesznicy. Niewiele ten obraz różni się od piekła, z tą tylko różnicą, że miejsce uciążliwej pokuty, jaką jest czyściec, niesie jednocześnie przesłanie nadziei zbawienia, mimo że Boża miłość wydaje się tu całkiem nieobecna. Treść powyższej pieśni, podobnie jak wielu innych, koncentruje się na potrzebie udzielania aktywnej pomocy udręczonym braciom w wierze. Duża rola w dziele ratowania dusz przypadała osobie Chrystusa, chociaż z biegiem czasu (ok. w. XVI) sprawiedliwości Chrystusa zostało niejako przeciwstawione miłosierdzie jego Matki [Kałamajska-Saced, 1990,106-107]. Podsądny" szukał u Niej ocalenia przed Bogiem Ojcem lub Chrystusem. W baroku, który lubował się w tzw. mariologii chrystotypicznej, wielkość Maryi przedstawiano jako paralelną do Chrystusa [Perszon, 1999,80-81]. Maryi, ucieczce grzesznych", musiała przypadać szczególna rola w umniejszaniu strachu przed śmiercią i niepewności pośmiertnego losu zmarłego, bowiem Ona w powszechnej świadomości posiadała moc zbawienia. Stąd też w licznych pieśniach»czasu śmicrci"xvii i XVIII w. postać Matki Boskiej ma również bezpośredni związek z tematyką purgatoryjną. W modłach za cierpiące dusze poczesną rolę odgrywa wstawiennictwo Maryi, która nie tylko oręduje za więźniami", lecz także wyciąga własną ręką 4. morza płomieni". Podobny obraz znajdujemy w żywotnej do dziś osiemnastowiecznej 137
Transcendentne aspekty dyskursu pieśni Przez czyśćowe upalenia (w niektórych kantyczkach miała dopisek O najświętszej Maryi Pannie, za dusze w czyśćcu cierpiące): Tyś źródło grzechy czyszczące, Wszystkim zdrowie przynoszące, Posilaj umierające, Ratuj męki ponoszące - Maryja. Ku Tobie umarli powstają, W Tobie ufność pokładają, Niech twarz macierzyńską znają, Niech przez Cię niebo dostają - Maryja Sprawiedliwych oświecenie, Nadziejo grzesznych zmocnienie, Niech na Twoje przyczynienie Gasną czyśćowe płomienie - Maryja. Owa tematyka znalazła swoją kontynuację we współczesnych wileńskich pieśniach pogrzebowych [Syrnicka, 2005,807-820; Syrnicka, 2006,131-144]. Warto tu wymienić popularną w wielu rejonach Wileńszczyzny pieśń pt. Matka Bolesna, która w formie podniosłej inwokacji zawiera błagalną modlitwę do Matki Boskiej Ostrobramskiej o wstawiennictwo u Syna za dusze czyśćcowe: Matko Bolesna w Ostrej Bramie tyś Sercem Bolesnym w ołtarzu lśnisz, Siedem w nim mieczów boleści tkwi, Tyś łez wylała co Jezus krwi. Matko Bolesna, swe oczy zwróć, Duszom czyśćcowym cierpienie skróć, W zasługach Matki Chrystusa ran Prowadź tę duszę do Niebios bram. We współczesnym repertuarze śpiewów pogrzebowych znalazła sie też grupa pieśń' o tematyce purgatoryjnej, która stanowi ciekawy typ utworów o charakterze fabularny" 1 ' jak np. Głos matki: 138
Przeszły już lata, płynę dni i nocy, A wy nie dajecie mnie żadnej pomocy. Kochana córko, hojnie bankietujesz, A za rodziców Mszę nie zakupujesz. Transcendentiniai diskurso aspektai Ja dla was, dziatki, dobrego życzyła, A wy nie przyjdziecie do grobu mego. Jak zmarłą matkę do dołu wpuszczali, Biedne sieroty głosem płakali. Teraz, mój synu, w swym życiu żałujesz, Przejdą te smutki i pacierz nie zmówisz. Ale to wszyscy prędko doznają, Że zmarłe dusze pomocy czekają. Pieśni o takiej tematyce pełnią zazwyczaj funkcję dydaktyczną. Poprzez przejrzystą sytuację edukacyjną stają się wykładnią ludowej moralności oraz religijnych norm i wzorców, których żywi powinni przestrzegać wobec zmarłych. We współczesnym reperturze pieśniowym znajdujemy też ciekawe przykłady pieśni o rozbudowanej narracji z wieloma partiami dialogowymi, jak np. utworze pt. Pójdź me serce, który, jak się zdaje, niewiele ma Wspólnego z tradycyjną pieśnią pogrzebową, uwidaczniają się w nim natomiast niektóre cechy dystynktywne ballady ludowej. Poprzez sugestywny, jaskrawy obrazek w duchu 'udowej wyobraźni religijnej została wyrażona tu wiara w cudowną moc Matki Boskiej jako opiekunki: Matki, które dziatki mają, w sierotach ich zostawiają. Jak te dziatki płakali, gdy ją do grobu wkładali. Matkę do grobu wkładali, dzieci same się zostali. Po całych nocach nic spali, wciąż swoją mamę wołali. Matko cóż ty nam zrobiła, nas w sierotach zostawiła, Cóż my teraz mamy począć, do kogo się mamy udać. Gdy wyszli dziatki na drogę, napotkali Pana Boga. Boże wielki, cóż takiego, opuszczone od każdego. Pan Bóg im odpowiada, dzieci moje, wiem, że biada. Dzieci przed ołtarzem poklękali, szczerze paciorek odmawiali. Matko Boska ukochana, powiedz, gdzie jest nasza mama? Matka Boska usłyszała, sama łzami się zalała. 1 do dzieci przemówiła, wasza mama jest w mogile. Gdy dzialcczki usłyszeli, Maryi się pokłoniły. Śliczne kwiatki tam ujrzały, prędko kwiatów nazbierały, Najładniejsze z nich wybrały, w bukieciki powiązały. I na cmentarz pobieieli, przed mogiłą poklękali, 139
Transcendentne aspekty dyskursu Jak kukułki zapłakali... Mamo, mamo, ty śpisz w grobie, my przynieśli bukiet tobie, Spojrzyj chociaż na swe dziatki, zabierz od nas śliczne kwiatki. Dziatki moje ukochane, bardzo jestem zmordowana, Boja ciężko tu pracuję, dusza w czyśćcu pokutuje. Wy nie wiecie dziatki o tym, co każdego czeka potem, Czym możecie pomagajcie, duszę z czyśćca wybawiajcie. I powiedźcie ojcu swemu, niech on zapamięta o tym, Że ja byłam jego żoną, teraz jestem opuszczoną. Niech mszą świętą wysługuje i biednym coś ofiaruje, Na tym uszczerbku nie będzie, duszę z czyśćca wydobędzie. Dziatki wszystko wysłuchali, mamie swojej dziękowali I do domu powrócili, między sobą się radzili. Skąd my pieniędzy weźmiemy, zarobić my nie umiemy. Po szulaczku wyprosili i mszę świętą zamówili. Chociaż tam było niewiele, przyjęto wszystko w kościele, Na sieroty zobaczyli i mszę świętą odprawili. Matka we śnie się zjawiła, dzieci do siebie tuliła. Dziękuję, że się starali, duszę z czyśćca wydostali. Kto warn szulaczku wrzucił, on siebie tym nie zasmucił, Stokrotnie będzie oddane, Panem Bogiem zapłacone. Amen Nieprzypadkowo do owej sytuacji dramatycznej wpisane zostały dialogi między dziećmi a nieboszczką oraz rozmowa dzieci z Panem Bogiem i Matką Boską, bowiem zgodnie z katolicką koncepcją wyznaniową wspomaganie dusz czyśćcowych zakłada współdziałanie trzech wymiarów obejmujących rzeczywistość ziemską (tu reprezentowaną przez dzieci i tych, co im dali jałmużnę) dusze w czyśćcu i społeczność zbawionych w niebie oraz świętych. W tradycyjnych pieśniach religijnych, jak też kościelnej ikonografii poczesna rola we wspomaganiu dusz przypadała Bogurodzicy, ale w powyższej pieśni ani Matka Boska, ani sam Pan Bóg (tu: w spersonifikowanej postaci chodzący drogami) mimo głębokiego współczucia nic nie mogli uczynić w pojedynkę. Wśród konkretnych sposobów wspomagania dusz w pieśni wspomniana jest jałmużna za zmarłych", którą należało ofiarować biednym, a czego małżonek nieboszczki, jak implikuje pieśń, nie uczynił. Jest to prawie zupełnie zapomniana współcześnie czynność, która funkcjonowała w Kościele od wieków, spełniając ważną rolę religijną i socjalną [Perszon, 1999,90]. Dramatyzm przedstawionej sytuacji wzmaga w sposób szczególny to, iż rolę podmiotu mówiącego częstokroć pełni zmarły, znajdujący się w stanie pośrednim", czyli czyśćcu - miejscu, które w ogóle dla ludowej pobożności okołośmicrtclnej, czerpiącej inspiracje ze starych i nowych źródeł pisanych, kaznodziejstwa oraz ikonografii kościelnej, ma znaczenie bodaj największe. Jest to specyficzny typ pobożności czyśćcowej", koncentrującej się na praktykach pokutnych i modlitewnych spełnianych dla dobra 140
Transcendentiniai diskurso aspektai zmarłych oraz pełniącej rolę dominanty w wielu obrzędach i praktykach katolickich. Wspomaganie poza tym dusz czyśćcowych zakłada przyzywanie Boga, świętych, Jezusa i przede wszystkim Maryi; największą zaś skuteczność" pomocy ma ofiarowanie mszy świętej w intencji dusz zmarłych. Myśl o duszach cierpiących w czyśćcu nadaje kierunek licznym tekstom modlitw i pieśni [Perszon, 1999, 76], pobudzających u żyjących świadomość transcedentnego wymiaru doczesności. We współczesnej wizji, odwierciedlonej w niektórych nowszych pieśniach rodzimej proweniencji, czyściec jest uważany częściej jednak za miejsce" urzeczywistnienia Bożej dobroci i przebaczenia niż kary, co sprzyja psychicznemu ukojeniu i umniejszeniu strachu przed wielką niewiadomą losu pośmiertnego każdego człowieka. Współczesna eschatologia, zdaje się, nie zawiera już alternatyw - piekło znika powoli ze świadomości społecznej, dusze zmarłych po oczyszczeniu" udają się bezpośrednio do raju, pojmowanego zarówno w kontekście metafizycznym, jak też fizycznym, jako miejsce spotkania z ukochanymi. Przez pryzmat nadziei na pośmiertne spotkanie, o którym zapewniają pieśni, ujawniła się swoista laicyzacja tematyki szczęśliwości niebieskiej", zaczęła ona być pojmowana nie tyle jako osiągnięcie zbawienia i życia wiecznego, ile jako tło spotkania z bliskimi w zaświatach - cóż bowiem warta jest wieczność bez nich. Trzeba jednak zauważyć, że dogmat o czyśćcu spełnia wybitną rolę wspólnototwórczą, ukazując w bardzo praktycznym wymiarze komunię pomiędzy społecznością żywych i umarłych" [Perszon, 1999,108], o czym świadczą też katolickie pieśni pogrzebowych, w których dyskurs, rozumiany jako koncepcja komunikacyjno-kulturowa, ogarnia z reguły dwa podstawowe współistniejące i nawzajem oddziałowujące wymiary, świat rzeczywistości doczesnej oraz transcendentnej, mające oparcie w wizji ontologicznej i egzystencjalnej jedności świata żywych, świętych i umarłych. BIBLIOGRAFIA 1. Kałamajska-Saeed M. Ostra Brama w Wilnie. - Warszawa, 1990. 2. Kolbuszewski J. Z dziejów polskiej pieśni pogrzebowej. wagi o pieśniach katolickich // Literatura i Kultura Popularna V. Pod redakcją Tadeusza Żabskiego. - Wrocław, 1996. 3. Kolbuszewski J. Polska pieśń pogrzebowa. Prolegomena // Polska Sztuka Ludowa, nr 1-2.1986. 4. Marszalik B. Zmarły człowiecze z tobą się żegnamy..." - Miejsce śpiewu w obrzędowości pogrzebowej na Wileńszczyźnie // Sen i śmierć na Wileńszczyźnie. Pod. red. K. Brauna. - Warszawa, 2001. 5. Nowicka-Jcżowa A. Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI-XVIII wieku.-lublin, 1992. 6. Perszon J. Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. - Pelplin, 1999.. 7. Rok B. Społeczeństwo Rzeczypospolitej XVIII w. wobec problemów eschatologii // Filologia Polska - Prace 1 Iistorycznoliterackie, nr 17. - Gdańsk, 1995. 141
Transcendentne aspekty dyskursu 8. Syrnicka K. Rodzima twórczość pieśniowa w tradycyjnym obrzędzie pogrzebowym na Wileńszczyźnie // Pejzaże kultury. Pod red. Wł. Dynaka i M. rsela. - Wrocław, 2005. 9. Syrnicka K. Tematyka Maryjna w polskich pieśniach pogrzebowych na Wileńszczyźnie // Kultura polityczna w Polsce, t. VI, część druga: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej. Pod red. M. Kosmana. - Poznań, 2006. 10. Syrnicka K. Cokolwiek w świecie jest, wszystko marność..." Idee vanitas i memento mori we współczesnym repertuarze pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie // Problemy współczesnej tanatologii, t. XI. Pod red. J. Kolbuszewskiego. - Wrocław, 2007. 11. Syrnicka K. Motywy purgatoryjne we współczesnym reperturze pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie // Problemy współczesnej tanatologii, t. XII. Pod red. J. Kolbuszewskiego. - Wrocław, 2008. 142