1 Teresa Warmowska pawelczyk@oswiata.org.pl ekonomika przedsiębiorstw zarys wiedzy o gospodarce przedsiębiorczość Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr1 84-300 Lębork ul. Marcinlowskiego 1 Spółki w polskim prawie Podpisany 16 grudnia 1991 roku w Brukseli między Rzeczypospolitą Polską a państwami tworzącymi Europejską Wspólnotę Gospodarczą, Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, dokument stowarzyszeniowy pod nazwą Układ Europejski zapoczątkował drogę ku Europie. Cel tej drogi został określony w preambule Układu i brzmi: członkostwo Polski we Wspólnotach. Ale system prawny Wspólnot Europejskich, tworzony od ponad trzydziestu lat jest konstrukcją złożoną i rozbudowaną, na którą składają się tysiące aktów normatywnych. Do prawa europejskiego Polska musiała dostosować swoje prawo, między innymi prawo spółek handlowych. Dotychczasowe regulacje, dotyczące spółek pochodziły z okresu międzywojennego i nie uwzględniały współczesnych instytucji prawa funkcjonujących w Unii Europejskiej. Część przepisów kodeksu handlowego była przestarzała do tego stopnia, iż pozostała właściwie martwa. Inna nie odpowiadała potrzebom praktyki, np. przepisy dotyczące łączenia, podziału i przekształcenia spółki. W liczącym ponad 630 artykułów kodeksie spółek handlowych, ponad połowa to przepisy nowe. A oto ważniejsze zmiany i nowe instytucje, które stały się rzeczywistości: - wprowadzono instytucję, tzw. spółki w organizacji, opierając się na założeniu, iż nie jest to jedynie umowa cywilna, a swoisty podtyp docelowej spółki kapitałowej ( ujawnił się przy tym poznany w Unii Europejskiej pogląd, głoszący, iż spółka kapitałowa wpisana do rejestru jest podmiotem praw i obowiązków spółki w organizacji bez konieczności ratyfikacji czynności prawnych ; - uznano, iż spółki osobowe i kapitałowe w organizacji są tzw. ułomnymi osobami prawnymi ( skutki: mogą kontraktować, nabywać prawa, pozywać i być pozwane );
2 - w bardzo jasny sposób określono pierwszeństwo stosowania nowych przepisów przed Kodeksem Cywilnym, który powinien być stosowany jedynie subsydiarnie; - w przepisach ogólnych zawarto wiele zapisów, harmonizujących prawo polskie z unijnym, m. in. przepisy o ogłoszeniach pochodzących od spółki, o aportach, o jednakowym traktowaniu akcjonariuszy czy o nieważności spółki; - w zakresie prawa holdingowego nałożono obowiązek ujawnienia w rejestrze zakresu odpowiedzialności spółki dominującej względem wierzycieli spółki zależnej oraz zakresu odpowiedzialności spółki dominującej za szkodę wyrządzoną spółce zależnej; - co najbardziej chyba istotne, zdecydowano się na podwyższenie minimalnych progów kapitału zakładowego w spółkach kapitałowych (te minima wynoszą 50 tys. PLN dla spółki z o. o. i 500 tys. PLN dla spółki akcyjnej). 1. Spółka jawna W odniesieniu do tego typu spółki zmiany są nieliczne, lecz o znaczącym wydźwięku teoretycznym z daleko idącymi konsekwencjami. Kodeks spółek handlowych zrezygnował z pojęcia przedsiębiorstwo zarobkowe w większym rozmiarze. Wielkość prowadzonego przedsiębiorstwa nie posiada absolutnie żadnego znaczenia dla założenia i prowadzenia spółki jawnej. KSH pojęcie to wprowadza i określa kwotowo dla spółki cywilnej, stanowiąc kwotę 400 000 EURO w walucie polskiej, przychodów netto ze sprzedaży towarów lub świadczenia usług w każdym z dwóch kolejnych lat obrotowych, jako maksymalną granicę wielkości, którą może osiągnąć spółka cywilna. Kiedy spółka spełni ten warunek, po wpisie do rejestru staje się spółką jawną. Rozwiązaniem, które być może w sposób decydujący zwiększyć zainteresowanie spółką jawną, jako formą prowadzenia działalności gospodarczej jest zerwanie przez KSH z zasadą bezpośredniej odpowiedzialności wspólnika jawnego za zobowiązania spółki jawnej na rzecz subsydiarnej odpowiedzialności wspólników. Według Kodeksu Spółek wspólnik jawny odpowiadał będzie za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami. 2. Spółka partnerska
3 Ten typ spółki osobowej nie był znany dotychczasowej regulacji w Kodeksie Handlowym. Spółka ta może być utworzona przez wspólników, jedynie w celu wykonywania zawodu wolnego. Wyliczony w art. 88 KSH katalog wolnych zawodów jest katalogiem zamkniętym, który może zostać rozszerzony jedynie przepisem ustawowym. Już w obecnej chwili w sejmie na rozpatrzenie czeka kilkanaście projektów ustaw, których projektodawcy chcą uznania ich zawodów za wolne ( np. informatyków, psychologów, psychiatrów ). Kryterium zaliczenia zawodu, do wolnego zawodu jest fakt posiadania przez przedstawicieli danego zawodu organizacji samorządu zawodowego. Należy więc liczyć się z pojawieniem się nowych wolnych zawodów. Spółka partnerska, o ile właściwa dla danego zawodu ustawa nie stanowi inaczej, może być zawiązana w celu wykonywania więcej niż jednego wolnego zawodu. Istota spółki polega na wyłączeniu odpowiedzialności partnera za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem wolnego zawodu przez pozostałych partnerów tej spółki. Celem przyjętych rozwiązań jest przede wszystkim wyłączenie odpowiedzialności partnera za błąd w sztuce innego partnera lub osób podlegających kierownictwu tego partnera. W przeciwnym bowiem razie wykonywanie zawodu w spółce byłoby obciążone zbyt dużym ryzykiem gospodarczym. Spółka partnerska może być prowadzona i zarządzana tak jak typowa spółka osobowa spółka jawna tj. przez wszystkich partnerów albo kierując się wymogami sprawnego zarządzania zwłaszcza w licznych spółkach partnerskich, Kodeks spółek handlowych dopuszcza możliwość ustanowienia w spółce osobowej zarządu. W takiej sytuacji każdy z partnerów zostaje pozbawiony prawa reprezentowania spółki. Członkami zarządu nie muszą być partnerzy. Może to być zarząd menadżerski. Wspomnieć należy, że zdecydowana większość spółek prawniczych, doradztwa podatkowego, księgowych, biegłych rewidentów posiada w państwach Unii formę spółki partnerskiej. Brak więc jakichkolwiek argumentów by inaczej miało być w Polsce, tym bardziej, że w przypadku otwarcia się przez zasadę wolności tworzenia przedsiębiorstw i świadczenia usług na mocy Układu Europejskiego polskie podmioty świadczące usługi z zakresu wolnych zawodów stałyby w gorszej sytuacji niż podmioty zagraniczne, bowiem wobec braku tej formy prowadzenia działalności obowiązywałyby dotychczasowe zasady nieograniczonej osobistej i solidarnej odpowiedzialności wspólników. 3. Spółka komandytowa
4 Zmiany w tym zakresie polegają w znacznej części na usunięciu wątpliwości, w związku z nie dość precyzyjną regulacją tej spółki w Kodeksie Handlowym. Między innymi Kodeks spółek handlowych wyraźnie dopuszcza możliwość przyznania osobie prawnej statusu komplementariusza w spółce komandytowej, stwarzając podstawę tworzenia tzw. spółki z o. o. sp. k. (GMbH, Co& KG). Komplementariusz osoba prawna będzie wówczas tym wspólnikiem, który będzie uprawnionym do prowadzenia spraw spółki komandytowej. Komplementariuszem takim może być również jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Zmianą, która w swoim założeniu ma nadać spółce charakter bardziej, niż obecnie, kapitałowy, jest wprowadzenie do prawa rozporządzania udziałem przez komplementariusza, pod warunkiem uzyskania zgody przez wszystkich pozostałych wspólników. W związku z tym odmiennemu unormowaniu uległa kwestia wkładów komandytariusza. Wkładem dla niego nie może być praca lub świadczenie usług na rzecz spółki. Komandytariusz nie może być ujawniony w treści firmy. Złamanie tego zakazu skutkować będzie traktowaniem komandytariusza jako komplementariusza, tj. odpowiadał będzie za zobowiązania spółki bez ograniczeń. 4. Spółka komandytowo akcyjna Spółka ta jest nowym, dotychczas nieznanym w prawie polskim typem spółki (wyjąwszy okres zaborów). Mamy tu do czynienia z formą mieszaną, w której połączone są elementy zarówno spółki komandytowej, jak i akcyjnej. Znaczenie gospodarcze spółek tego typu jest raczej niewielkie w państwach Unii Europejskiej (w Niemczech jest ich około 30. Wydaje się jednak, że sens wprowadzenia możliwości tworzenia tego typu spółek można skwitować stwierdzeniem, że każda forma organizacyjna, o ile może służyć potrzebom praktyki ( bez względu na wielkość zapotrzebowania ) powinna być dopuszczona w polskim porządku prawnym, nie zaś tylko przez chęć ujednolicenia polskiego katalogu spółek z katalogiem państw Unii Europejskiej (choć obowiązku wprowadzenia tego typu spółek nie ma w dyrektywach). Spółka komandytowo akcyjna może stanowić sposób dokapitalizowania (przez emisję akcji) przedsiębiorstwa (najczęściej rodzinnego) o ugruntowanej pozycji na rynku, bez żadnego ryzyka wrogiego jego przejęcia. Rzadkością będzie tworzenie spółki komandytowo - akcyjnej od podstaw. Najczęściej przedsiębiorca jednoosobowy albo rodzinny korzystając z dotychczasowej renomy uchwali i podpisze statut i dokona emisji akcji, które poza akcjonariuszami mogą objąć także komplementariusze.
5 Spółka komandytowo akcyjna jako jedyna ze spółek osobowych, obowiązana jest do posiadania kapitału zakładowego w ustawowo określonej minimalnej wysokości 50 000 zł., którego pokrywanie, podwyższanie, obniżanie następuje według zasad obowiązujących w spółce akcyjnej. Spółka komandytowo akcyjna w przypadku przekroczenia liczby dwudziestu pięciu akcjonariuszy, musi mieć radę nadzorczą, do której stosuje się przepisy o radzie nadzorczej spółki akcyjnej. 5. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest obecnie najczęściej wykorzystywaną formą organizacyjno prawną prowadzenia działalności gospodarczej. Powstała w 1892 roku w Niemczech jako najlepszy niemiecki towar eksportowy. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością została zmieniona w takim zakresie w jakim wymagały tego wymogi dostosowawcze naszego prawa do prawa Unii Europejskiej: Kodeks spółek handlowych rozszerza przedmiotowy zakres działania spółki. Został on zakreślony w taki sam sposób jak w dotychczasowym zakresie dla spółki akcyjnej. Jest to rozwiązanie przyjęte z prawa niemieckiego, pozwalające na szerokie wykorzystanie tej formy prawnej spółki, którego brak był szczególnie dotkliwie odczuwany w praktyce gospodarczej. Ze względu na wiążące Polskę postanowienia art.44-54 Układu Europejskiego, Kodeks spółek handlowych przyjął zasadę swobodnego dostępu zagranicznych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością do działalności na terytorium RP. Wszelkie więc takie spółki mogą tworzyć oddziały na terytorium RP. W jednoosobowej spółce z o. o. w organizacji, jedyny wspólnik nie posiada prawa reprezentowania tej spółki, poza złożeniem wniosku do sądu rejestrowego o wpis. Sformalizowaniu uległa forma składania oświadczeń woli przez jedynego wspólnika spółce, może to nastąpić w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Rozwiązanie to ma zapobiec dość powszechnej dotychczasowej praktyce antydatowania uchwał, zmianie jej treści w zależności od potrzeb chwili itp. Zmianą o praktycznej doniosłości jest w Kodeksie spółek handlowych ciążący na zarządzie spółki z o. o. obowiązek zawiadomienia o dokonanej rejestracji właściwy urząd skarbowy oraz złożyć w nim poświadczony przez odpis umowy oraz dane identyfikujące sąd rejestrowy i wpis spółki. Doniosłą zmianą o praktycznym charakterze jest przepis art.180 KSH, przewidujący dla zbycia udziału w spółce z o. o. formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Zapis ten wyeliminuje dość powszechną praktykę zbywania udziałów w spółce z o. o. z datą wsteczną
6 co miało miejsce zwłaszcza w razie prowadzenia postępowania egzekucyjnego lub upadłościowego. Kodeks spółek handlowych zawiera znacznie rozszerzone unormowanie prawa dywidendy. Między innymi uregulowana została sprawa wielkości zysku do podziału w stosunku do wielkości zysku za ostatni rok obrotowy i wspólników uprawnionych do dywidendy. 6. Spółka akcyjna Spółka akcyjna jest tym typem spółki, w którym Kodeks spółek handlowych zawarł najdalej idące zmiany. Spółka akcyjna jest tą spółką, której dotyczy zdecydowana większość dyrektyw unijnych, które zostały przyjęte i są obowiązujące, a które tym samym musiały znaleźć swoje odzwierciedlenie w przepisach KSH. Regulacja dotycząca spółki akcyjnej w Kodeksie spółek handlowych nie jest jedynie prostym odzwierciedleniem wymogów zawartych w dyrektywach. W szeregu wypadkach, KSH zawiera w pełni autonomiczne, oryginalne rozwiązania, jak można sądzić, o wiele bardziej trafne niż spotykane w innych państwach, także Unii Europejskiej. Najważniejszą zmiany to: Spółka akcyjna może zostać zawiązana przez jedną osobę, którą wcale nie musi być, jak dotychczas Skarb Państwa albo gmina lub związek komunalny, za wyjątkiem jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która nie może zawiązać jednoosobowej spółki akcyjnej. Oznacza to, że jednoosobowa spółka akcyjna może zawiązać jednoosobową spółkę akcyjną. Wkłady niepieniężne na pokrycie akcji muszą być wniesione nie później niż przed upływem roku od dnia zarejestrowania spółki. Obecny zapis dający elastyczność w tym zakresie, uzależnił termin wniesienia wkładów jedynie od konkretnych okoliczności i celów spółki. W spółce akcyjnej Kodeks spółek handlowych podnosi także minimalną wielkość kapitału zakładowego do kwoty 500 000 zł., z obowiązkiem podwyższenia go przez dotychczasowe spółki akcyjne do 250 000 zł. w ciągu pierwszych trzech lat, i do 500 000 zł. w ciągu kolejnych dwóch lat. Nie ulega zmianie minimalna wartość nominalna akcji. Wynosi ona nadal nie mniej niż 1zł. W myśl zasady równego traktowania akcjonariuszy Kodeks spółek handlowych ogranicza dopuszczalny zakres możliwych postaci uprzywilejowania akcji. I tak np. uprzywilejowanie co do głosu nie może przekraczać 2 głosów na jedną akcję (art.625 KSH), a w spółce publicznej jest całkowicie niedopuszczalne.dodatkowo kodeks dopuszcza emitowanie tzw. akcji niemych, tj. akcji uprzywilejowanych co do dywidendy ale pozbawionych prawa głosu.
7 7. Łączenie, podział i przekształcanie spółek a) Łączenie się spółek Zmiany, jakie wnosi nowa ustawa w zakresie problematyki łączenia spółek handlowych zasługują na baczną uwagę. Kodeks spółek handlowych dopuszcza możliwość łączenia się spółek osobowych oraz znosi wymóg jednorodzajowości łączących się spółek Ze względu na sposób łączenia się spółek, kodeks wyróżnia: - łączenie się przez przejęcie przez przeniesienie całego majątku spółki przejmowanej na spółkę przejmującą w zamian za udziały lub akcje, które spółka przejmująca wydaje wspólnikom spółki przejmowanej; - łączenie się przez zawiązanie nowej spółki, na którą przechodzi w zamian za akcje lub udziały obejmowane przez wspólników łączących się spółek majątek wszystkich łączących się spółek. Mając na uwadze rodzaj łączących się spółek można wyróżnić: - łączenie się spółek kapitałowych; - łączenie się spółek kapitałowych z osobowymi; - łączenie się spółek osobowych (ten sposób łączenia możliwy jest tylko przez zawiązanie nowej spółki kapitałowej). Łączenie się jest rozwiązaniem spółki bez przeprowadzania postępowania likwidacyjnego. W jego wyniku spółka przejmująca albo spółka nowo zawiązana wstępują we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej lub spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki. Jest to odpowiedzialność solidarna wszystkich wspólników, solidarnie ze spółką przejmującą lub nowo zawiązaną za zobowiązania spółki osobowej powstałe przed dniem połączenia, przez okres trzech lat. b) Podział spółek Instytucja podziału spółek stanowi nowum w polskim prawie spółek Bezpośrednim źródłem inspiracji i motywem tej regulacji są przepisy szóstej Dyrektywy Rady Wspólnoty Europejskiej z 17 grudnia 1982 roku o podziale spółek akcyjnych. Podziałowi na dwie lub więcej spółek kapitałowych mogą podlegać tylko spółki kapitałowe. Podziałowi nie może podlegać spółka osobowa, spółka w upadłości oraz spółka w likwidacji, która rozpoczęła już podział majątku (art.528 KSH), a także spółka akcyjna, której kapitał zakładowy nie został jeszcze w całości pokryty. Ustawa wyróżnia cztery sposoby podziału spółki (art.529 KSH): - podział przez przyjęcie następujący przez przeniesienie całego majątku spółki dzielonej na inne spółki w zamian za obejmowane przez wspólników spółki dzielonej udziały lub akcje tych spółek ;
8 - podział przez zawiązanie nowych spółek przez przeniesienie majątku spółki dzielonej na dwie lub więcej spółki nowo zawiązane, w zamian za ich udziały ; - podział przez przejęcie i zawiązanie metoda mieszana, łącząca elementy dwóch pierwszych ; - podział przez wydzielenie przez przeniesienie części majątku spółki dzielonej na spółkę istniejącą lub nowo zawiązaną ;w zestawieniu z tym ostatnim sposobem trzy pierwsze przypadki określa się łącznie jako podział sensu stricte. W podziale spółki ( za wyjątkiem podziału przez wydzielenie ) spółka dzielona zostaje rozwiązana bez przeprowadzania postępowania likwidacyjnego w dniu jej wykreślenia z rejestru c) Przekształcenia spółek Do istotnych zmian, jakie w zestawieniu z dotychczasowym stanem prawnym wprowadza Kodeks spółek handlowych, należy znaczące poszerzenie katalogu dopuszczalnych przekształceń spółek handlowych. Według nowej regulacji dopuszczalne jest dokonywanie przekształceń spółek handlowych we wszelkich możliwych kierunkach, tj. spółki osobowej w kapitałową, spółki kapitałowej w osobową, spółki kapitałowej w inną spółkę kapitałową oraz spółki osobowej w inną spółkę osobową. Ponadto kodeks przewiduje przekształcenie spółki cywilnej w dowolną spółkę handlową, zezwalając na odpowiednie stosowanie przepisów o przekształceniu spółki jawnej w inną spółkę handlową. Rozwiązaniem o praktycznej doniosłości, jest w przypadku zasadniczej zmiany firmy w wyniku przekształcenia, podawania w nawiasie obok nowej firmy, wyrazu dawniej i podania dawnej firmy obok nowej przez okres co najmniej roku od przekształcenia. Literatura: Kodeks spółek handlowych, INFOR Warszawa 2001 Kodeks spółek handlowych, Videogfaf Katowice 2000