Dr inż. Marzena Suchocka Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa Warszawa WIZUALNA OCENA STANU DRZEWA I PRZYKŁADY PRAKTYK ZWIĄZANYCH Z PIELĘGNACJĄ Uwarunkowania prawne dotyczące oceny statyki drzew Ważnym zagadnieniem w kontekście utrzymania dużych drzew miejskich jest ich statyka. Oceny drzew potencjalnie zagrażających wykonywane są głównie w trakcie wydawania pozwoleń na wycinkę w myśl Ustawy o ochronie przyrody (Dz.U.04.92.880). Kwalifikacja drzewa jako zagrażającego skutkuje wtedy zwolnieniem z opłaty za usunięcie. Problemem zagrożeń powodowanych przez drzewa dotyczy również zarządców nieruchomości. Ustawa o zarządzaniu nieruchomościami (Dz. U. 2004 r. Nr 261 poz. 2603) nakłada na zarządzającego nieruchomością obowiązek podejmowania decyzji i dokonywania czynności mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa użytkowania i właściwej eksploatacji terenu. W związku z wymogiem prawnym zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom i osobom przebywającym na terenie, za który są odpowiedzialni właściciele oraz administratorzy, aby zabezpieczyć się od finansowych skutków uszkodzeń, w przypadku ich wystąpienia, muszą wykazać, że dołożyli wszelkich starań aby uniknąć szkód. Natomiast zabiegi minimalizowania zagrożeń muszą być wykonywane z uwzględnieniem ograniczeń nałożonych przez Ustawę o ochronie przyrody. Ustawa ta ograniczyła dozwolone cięcia w koronach drzew do usuwania gałęzi obumarłych, nadłamanych lub wchodzących w kolizje z obiektami budowlanymi lub urządzeniami technicznymi. W tym kontekście łatwiej jest drzewo legalnie wyciąć niż zastosować zabiegi minimalizujące zagrożenia a brak właściwych metod oceny ryzyka powoduje często usuwanie drzew na wszelki wypadek. Niewłaściwe zabiegi minimalizowania zagrożeń W dendrologii przyjmuje się, że aby można mówić o występowaniu drzewa, powinno ono posiadać pień, koronę, bryłę korzeniową. Ciecia drzew często z obawy o ryzyko wykonywane są w za dużym zakresie, często też kończą się zniszczeniem drzewa. Drzewa posiadające symptomy świadczące o potencjalnym zagrożeniu obłamaniem konarów lub z widocznymi objawami rozkładu drewna w obrębie pnia, rosnące w miejscach o dużym natężeniu ruchu, powinny być przedmiotem szczególnej uwagi i ekspertyzy dotyczącej zagrożenia bezpieczeństwa dla ludzi i mienia wykonanej przez arborystę. Odpowiedzialnym podejściem do gospodarki drzewostanem jest takie, że dopiero na bazie badania specjalista podejmuje decyzję dotyczącą zakresu odpowiedzialnej interwencji.
Fot.1. Cięcia w koronach powodujące obumarcie drzew. Korekty koron wykonane w ten sposób z zamiarem minimalizowania zagrożeń powodują nieodwracalne zniszczenie drzew. Za zniszczenie drzewa natomiast uznaje się pozbawienie go powyżej 55% objętości korony. Tak przeprowadzone cięcie może pozbawić drzewo żywotności, czyli doprowadzić do uschnięcia lub też osłabić znacznie jego kondycję. To czy drzewo przetrwało, czyli zachowało żywotność i odtworzyło koronę ustala się według zapisów zawartych w ustawie o ochronie przyrody, w okresie trzyletnim. Skutek uszkodzeń w postaci zamierania drzew ujawnia się czasami dopiero po pięciu i więcej latach od zdarzenia. Zazwyczaj dopiero po takim okresie arborysta może określić, czy drzewo regeneruje się trwale czy zamiera. Podstawowym zadaniem przy podejmowaniu decyzji o cięciach z zakresu minimalizowania zagrożeń jest ocena i wybór najbardziej właściwego sposobu jego wykonania w oparciu o zrozumienie zasady budowy i biologii drzewa. Żadne cięcie nie powinno być podejmowane bez ustalenia wyraźnego celu. Przyjmuje się że jednorazowo powinno się zdejmować w ramach cięć do 20% objętości korony a średnica gałęzi obcinanych powinna być większa niż 5 cm. Przekroczenie tych wartości powoduje negatywny wpływ na żywotność drzew, chociaż w obliczu konieczności minimalizowania zagrożenia może być uzasadnione. Należy jednak pamiętać, że zbyt rozległe cięcia powodują obniżenie żywotności drzewa i jego
zamieranie natychmiastowe lub oddalone w czasie na lata. Dlatego też cięcia w koronach powinny być wykonywane tylko w przypadku takiej bezwzględnej konieczności, po fachowej ocenie ryzyka jakie stwarza drzewo lub jego część. Metoda oceny statyki drzew (VTA- Visaul Tree Assessment) Metodą, która pozwala na odpowiedzialne określenie stopnia zagrożenia jakie stwarza drzewo a następnie dostosowanie do tego zabiegów służących minimalizowaniu zagrożeń, w tym zakresu niezbędnych cięć, jest Visual Tree Assessment (VTA). Mocną stroną metody VTAÒ jest rozpatrywanie aspektów zarówno biologicznych, jak i mechanicznych przy ocenie stanu statyki drzew. Do oceny tych drugich niezbędne są wyniki mechanicznych badań przeprowadzonych przy użyciu odpowiednich urządzeń przewidzianych w II fazie oceny. W metodzie VTA najczęściej używanym sprzętem pozwalającym na jednoznaczne określenie rozkładu wewnątrz pnia drzewa jest rezystograf. Dla drzewa określane jest prawdopodobieństwo upadku. Kwalifikacja przeprowadzana jest po starannej analizie stanu zdrowotnego i sylwetki drzewa. Jednak nie tylko biologiczne uwarunkowania mają wpływ na stopień ryzyka jakie może powodować drzewo. Fot. 2. Badanie stopnia rozkładu drzewa wewnątrz pnia z użyciem rezystografu. Istotna jest WARTOŚĆ DRZEWA. W wielu przypadkach ocena wartości jest uzależniona od kontekstu konkretnej lokalizacji i sąsiedztwa. Przykładowo drzewo, które jest jedynym rosnącym przy ulicy w centrum dużego miasta, pełni w tym przypadku niezwykle ważne funkcje i ma większą wartość niż jedno ze szpaleru. Podobnie cenniejsze są gatunki rodzime lub
o szczególnych walorach krajobrazowych. Fot. 3. Pomnikowy dąb o obwodzie 6 m, drzewo o dużej wartości. Informacje o OTOCZENIU DRZEWA są kluczowe dla określenia ryzyka związanego z drzewem. Ryzyko jest bowiem wynikiem kombinacji zagrożenia i zakresu szkód, które może wyrządzić drzewo. Fot. 4. Rzadkie użytkownie terenu w sąsiedztwie drzewa
Intensywność UŻYTKOWANIA ma bardzo duże znaczenie dla oceny ryzyka. Im większa częstotliwość użytkowania terenu i dłuższy czas pobytu ludzi w sąsiedztwie drzewa, tym większe ryzyko, że w przypadku upadku drzewa lub jego części wyrządzi ono szkody. Cechy SIEDLISKA pomagają zidentyfikować problemy z drzewem. Należy sprawdzić historię miejsca - czy instalowane były rury podziemne, zdjęta lub nadsypana gleba, czy drzewo rośnie w sąsiedztwie budynków, nieprzepuszczalnych nawierzchni, czy gleba nie została zagęszczona itd. Przykładowo nawadnianie (zamierzone lub okresowe podtapianie) może spowodować wypłycanie lub zamieranie systemu korzeniowego, a przez to zwiększenie ryzyka wykrotu. Takim czynnikiem może być trwające wiele lat wydeptywanie gleby wokół drzewa, co utrudnia rozwój korzeni i w efekcie powoduje ich zamieranie. Czynnikiem zwiększającym ryzyko upadku może być również obcięcie części systemu korzeniowego. Fot. 5. Częste lub ciągle użytkowanie otoczenia drzewa, ocena na bazie obserwacji i wywiadów.
EKSPOZYCJA NA WIATR jest kolejnym ważnym czynnikiem stabilności drzewa. Fot. 6. Ekspozycja na wiatr: po stronie lewej drzewo wyeksponowane, po prawej całkowicie osłonięte. W przypadku występowania rozkładu lub innych cech zwiększających ryzyko, drzewa wyeksponowane i narażone na podmuchy wiatru złamią się szybciej niż te, które są od tego wiatru osłonięte przez inne drzewa lub budynki. W przypadku wyeksponowania na wiatr czynniki takie, jak ograniczenia rozwoju korzeni, pochylenie, odległość odcięcia korzeni od pnia, maja większe znaczenie dla zwiększenia ryzyka wywrócenia się drzewa niż w przypadku drzew osłoniętych od wiatru. Wyłamania mogą dotyczyć różnych części drzewa; systemu korzeniowego, pnia lub gałęzi i różne mogą być ich skutki, dlatego też poszczególne symptomy i ich waga oceniane są w odniesieniu każdej z tych części. Są to przede wszystkim wady budowy i oznaki chorób, rozmiar części drzewa, którego konstrukcja jest osłabiona lub zaawansowanie choroby. Prawdopodobieństwo rozłamania uzależnione jest również od predyspozycji gatunkowych, takich jak twardość, elastyczność i kruchość drewna, żywiczność, skłonność gatunku do tworzenia słabych rozwidleń, skłonność do tworzenia form wielopniowych. Osłabienie statyki drzewa powodowane jest również przez choroby grzybowe, bakteryjne i wirusowe. Uszkodzenia mechaniczne korzeni są zazwyczaj bagatelizowane a zakryte umożliwiają patogenom, głównie grzybom rozkładającym drewno, swobodnie wniknięcie i przez ich działalność osłabiają stabilność drzewa. Ocena WAD BUDOWY istotnych dla statyki drzewa powinna obejmować sprawdzenie wszystkich części drzewa poczynając od korzeni aż do korony.
W części dotyczącej systemu korzeniowego znajdują się informacje o symptomach rozkładu korzeni, owocnikach grzybów, uszkodzeniach korzeni lub oznak ich osłabienia, takich jak pęknięcia lub podniesienie gleby w sąsiedztwie pnia. Poza stwierdzeniem faktu obecności rozkładu w odziomku i na pniu możliwe jest często zidentyfikowanie gatunku grzyba i określenie szybkości rozkładu jaki powoduje. Poza otwartym rozkładem możliwa jest identyfikacja cech sugerujących rozkład ukryty, takich jak przykładowo opuchlizna pnia. Również cechy takie jak zakorek powinny być badanie uważnie, ponieważ często w ich obrębie tworzy się rozkład. Zakorek tworzy się pomiędzy konkurencyjnymi przewodnikami u nasady pni albo korony gdzie w związku z ciągłym wzrostem tkanek pomiędzy przewodnikami powstaje przestrzeń często zainfekowana grzybami o osłabionej mechanicznie strukturze. Zakorki mogą również występować także w rozwidleniach konarów. Zazwyczaj osoba oceniająca drzewa może łatwo zidentyfikować symptomy mówiące o obecności zgnilizny lub postępującego procesu rozkładu poprzez dokładne oględziny. Rozległość zgnilizny wewnątrz pnia jest jednym z głównych czynników zwiększających prawdopodobieństwo upadku. Na tej podstawie podejmuje również decyzję, czy prawidłowa i wiarygodna ocena zagrożenia wymaga dodatkowego sprawdzenia stopnia rozkładu drewna wewnątrz pnia drzewa. Badanie stopnia wewnętrznego ukrytego rozkładu drewna odbywa się z zastosowaniem specjalistycznych urządzeń takich jak rezystograf lub impulshammer. W przypadku, gdy to jest konieczne, należy zarekomendować ZABIEGI minimalizowania ryzyka, których zastosowanie może być alternatywą dla wycięcia zagrażającego drzewa. Zabiegi te mogą obejmować przykładowo zmniejszenie obciążenia wiatrem, zmniejszenie ciężaru lub korektę korony, wykonanie zabiegów technicznych jak wiązania w koronie. Minimalizowanie zagrożeń może również polegać na usunięciu celu lub zmniejszeniu intensywności użytkowania poprzez ogrodzenie drzewa lub przekierowanie ruchu. Ciecie drzew jako zabieg minimalizowania ryzyka powinno być stosowane w ostateczności. Przykładowo podkrzesywanie koron drzew jest źródłem licznych problemów. Poza powstawaniem rozległych ran, w których z czasem rozwija się rozkład powodujący zwiększenie ryzyka złamania drzewa, podkrzesywanie wydłuża drogi transportu między korzeniami a koroną i przez to osłabia żywotność drzewa i skraca rokowania życia.
Fot.7. W tym przypadku możliwe jest minimalizowanie ryzyka przez usunięcie/przestawienie celu na które może drzewo upaść. Przestawienie urządzeń zabawowych zmniejsza ryzyko powstania szkód powodowanych przez drzewo. Fot.8. Zabiegiem minimalizowania ryzyka może być również ogrodzenie drzewa lub zamkniecie parku. Ogłowienie natomiast niszczy pokrój drzewa i skraca rokowania jego życia. Uszkodzenie w tak dużym stopniu powoduje brak zdolności odbudowania korony przez drzewo i w konsekwencji jego obumarcie. Jak wspomniano powyżej powodem niepotrzebnych cięć często jest eliminowanie zagrożeń. Cięcia jednak w perspektywie czasu zwiększa ryzyko wyłamywania konarów i złamania pnia wśród drzew. W przypadku spodziewanych porywistych wiatrów zabiegiem minimalizowania ryzyka jest zamknięcie parku czy jego fragmentu. Jednak upadek konaru lub złamanie drzewa może wydarzyć się również w bezwietrzną pogodę. Znane jest zjawisko letniego obłamywania się
zdrowych konarów w bezwietrzne, upalne popołudnia (summer branch drop). Prawdopodobnie związane jest to ze zmianami turgoru i naprężenia wewnątrz pnia. Wizualna ocena zagrożeń powodowanych przez drzewa przeprowadzana jest kompleksowo i brane jest pod uwagę wiele czynników, które mogą mieć wpływ na zachwianie statyki. Proponowane podejście umożliwia przeprowadzenia podstawowej diagnostyki i oceny ryzyka (przeglądu), np. drzew przydrożnych w długich szpalerach. W przypadku konieczności wykonania bardziej zaawansowanego monitoringu - specjalistycznej diagnostyki i oceny ryzyka, badanie wykonywane jest z użyciem sprzętu na wytypowanych w czasie przeglądu drzewach przez specjalistę (Suchocka 2013). Fot.9. Jeżeli minimalizowanie ryzyka jest niemożliwe rozwiązaniem może być pozostawienie świadka (stojącego fragmentu drzewa) lub ścięcie drzewa i złożenie. Drzewo takie ma wiele walorów (edukacyjne, estetyczne) i pełni wiele funkcji przyrodniczych. Na zdjęciu przykład pięknego pomnika przyrody złożonego przy ścieżce edukacyjnej w miejskim lesie. Fachowa ocena eksperta pozwala na wskazanie priorytetów i zakresu działań mających na celu minimalizowanie i unikanie sytuacji w której drzewa stanowią zagrożenie, a w efekcie możliwość planowania nakładów na pielęgnację i ograniczenie koniecznych środków. Natomiast zastosowanie prezentowanej metody pozwala na stopniowe eliminowanie zagrożeń powodowanych przez drzewa ale również problemów fitosanitarnych drzewostanów miejskich.
Literatura Coder K. D. 1996: Construction Damage Assessment Trees and Sites. University of Georgia. Hayes E.2002; Tree Risk Assessment & Tree Mechanics, Arborist News, nr 6, Vol.11 str. 33-39 Johnstone D.M. Ades P. K., Moore M. G. Ian W. 2002: Predicting Wood Decay in Eucalypts Using an Expert System and the IML-Resistograph Drill Smith Journal of Arboriculture. Kosmala M., Rosłon-Szeryńska E., Suchocka M., 2009: Metoda oceny kondycji drzew z uwzględnieniem bezpieczeństwa i uszkodzeń mechanicznych. IGPIM, Warszawa. Mattheck C, Breloer H. 1994: The Body Language of Trees. A Handbook for Failure Analysis. HMSO, London, UK. 240 pp. Shigo A. 1979: Modern arboriculture: A systems approach to the care of trees and their associates. Shigo and Trees Associates LLC., New Hampshire. Smiley E.T., Fraedrich B.R., 1993: Hazardous Tree Evaluation and Management. Bartlett Tree Research Laboratories. Charlotte, NC., 36.[w:] Jak zachować aleje Poradnik ochrony drzew przydrożnych dla urzędnika i obywatela. Drogi dla Natury.Fundacja EkoRozwoju, Wrocław. Szczepanowska H.B. 2010: Drzewa przydrożne a bezpieczeństwo ruchu Suchocka M. 2010: Wpływ warunków siedliskowych na żywotność drzew na terenie budowy. Praca doktorska w Katedrze Architektury Krajobrazu WOiAK, Warszawa. Suchocka M. 2012 Diagnostyka zagrożenia powodowanego przez drzewa Aleje podręcznik użytkownika Jak dbać o drzewa żeby nam służyły? Drogi do Natury, s. 47-84 Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Uniwersytet Warszawski.