Krystyn Pawluk 1 ( Nr 46 str. 22) CZAS I POJĘCIA Z NIM ZWIĄZANE Norma IEC 60050-111 Physics and chemistry [1] mająca swój odpowiednik [2] w zbiorze Polskich Norm 2, stanowi część Międzynarodowego Słownika Terminologicznego Elektryki IEC. Należy ona do grupy norm zwanych normami horyzontalnymi, które wprowadzają systemy terminologiczne pojęć podstawowych z zakresu elektrotechniki, elektroenergetyki, elektroniki i telekomunikacji. W rozdziale 13. tej normy określono sześć następujących pojęć związanych z nadrzędnym i trudnym do zdefiniowania pojęciem czas": skala czasu, chwila, data, przedział czasu, czas trwania, stała czasowa. Przed rokiem 1996 zostały one formalnie zaakceptowane przez komitety krajowe IEC, lecz w końcu lat 90. zostały zgłoszone postulaty rewizji pierwszych pięciu z nich. W pierwszym rzędzie to zespół niemieckich fizyków i inżynierów zrzeszony w specjalnie powołanej grupie roboczej DKE przedłożył konkretne propozycje. Eksperci IEC działający w ramach grupy roboczej WG100 komitetu technicznego TC1 Terminology dyskutowali ten problem na kilku kolejnych posiedzeniach, przedstawiając kilka kolejnych wersji systemu pojęciowego dotyczącego samego czasu i pojęć z nim związanych, patrz [3]. Ostatnia wersja to 17 pojęć uszeregowanych w układzie logicznym, stanowiących formalnie 2-gi CD (2-gi projekt komitetu) przewidziany do powszechnej dyskusji w komitetach krajowych IEC. 3 Tekst przedstawiony w niniejszym artykule stanowi prowizoryczne tłumaczenie dwujęzycznego (francusko-angielskiego) oryginału 2-go CD. Również polskie terminy to pierwsza, wstępna propozycja autora. Odautorskie komentarze podane kursywą zamieszczone tu zostały tylko na użytek niniejszego artykułu. Terminy angielskie i francuskie są zaczerpnięte dosłownie z 2-do CD, lecz terminy niemieckie są również prowizoryczne, przytoczone tu w większości za niemiecką wersją propozycji DKE. Autor byłby bardzo zobowiązany za wszelkie uwagi, zarówno dotyczące terminów polskich jak i polskiego tekstu definicji, lecz przede wszystkim za krytyczną ocenę całego systemu pojęć 4. Od oceny komitetów krajowych IEC zależy, czy zaprezentowany tu fragment wejdzie do normy [1] w postaci odrębnego uzupełnienia, czy też będzie jeszcze poddawany dalszym modyfikacjom. 1. czasoprzestrzeń, space-time, temps-espace, Raumzeit Realność fizyczna o właściwościach czterowymiarowej przestrzeni matematycznej przyjmowana do opisu każdego fizycznie istniejącego bytu. Komentarz - Angielskie physical entitty" i francuskie entite physique" przetłumaczono tu i w dwóch następnych definicjach jako realność fizyczna", a angielskie every physical existent" ifrancuskie tout ce qui existe physiquement" - jako fizycznie istniejący byt". 2. przestrzeń, space, espace, Raum Realność fizyczna o właściwościach trójwymiarowej podprzestrzeni matematycznej czasoprzestrzeni, która może być lokalnie rozpatrywana jako przestrzeń euklidesowa. 1 Prof. dr hab. inż. Krystyn Pawluk pracownik naukowy Instytutu Elektrotechniki w Warszawie, jest przewodniczącym 2 Polskiego Komitetu Terminologii Elektrycznej SEP-u, przewodniczącym Normalizacyjnej Komisji Problemowej Nr 8 PKN-u, i ekspertem do współpracy z Komitetami Technicznymi IEC Nr 1 i Nr 25. 3 Normę PN-IEC 60050 ustanowioną w roku 1999 opracowała NKP Nr 8. 4 Wykonane przez autora. 5 i opinie proszę kierować pod adresem Polskiego Komitetu Terminologii Elektrycznej SEP-u, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Zarząd Główny, ul. Świętokrzyska 14A, 00-050 Warszawa.
3. czas (1), time (1), temps (1), Zeit (1) Narastająca monotonicznie realność fizyczna o właściwościach jednowymiarowej podprzestrzeni matematycznej czasoprzestrzeni. Komentarz - Czas" w sensie wielkości fizyczne jest zdefiniowany w punkcie 12 jako czas (2)". 4. zdarzenie, event, evenement, Ereignis Coś, co przebiega w czasie (1). Uwaga - W fizyce relatywistycznej zdarzenie jest rozumiane jako punkt czasoprzestrzeni. 5. chwilowy, instantaneous, instantane, momentan Określa takie zdarzenie, które traktuje się jako niemające rozciągłości w czasie (1). 6. przebieg, process, processus, Prozess Następstwo w czasie (1) zdarzeń ze sobą związanych. Uwaga - Powyższa definicja odwołuje się do cech czasowych tego pojęcia. Definicja odwołująca się do cech funkcjonalnych jest zamieszczona w Normie IEC 60050-351. 7. oś czasu, time axis, axe du temps lub axe temporel, Zeitaxe Matematyczne przedstawienie następstwa czasowego zdarzeń chwilowych wzdłuż jednej osi, stosowane w fizyce nierelatywistycznej. Uwaga - W specjalnej teorii względności oś czasu zależy od wyboru układu odniesienia. 8. chwila, instant, instant, Zeitpunkt Punkt na osi czasu. Uwaga - Zdarzenie chwilowe może być zaznaczone na osi czasu konkretnym punktem. Komentarz - W języku potocznym chwila" używana jest raczej w sensie bardzo krótkiego czasu trwania niż nieskończenie krótkiego, jednak w języku fizyki chwilowy" określa zdarzenie bez rozciągłości czasowej. W języku potocznym dla określenia czasu trwania nieskończenie krótkiego używa się czasem słowa moment" (por. niemiecki przymiotnik momentan"), ale ani w terminologii fizycznej ani technicznej moment czasu" a tym bardziej samo moment" wydają się nie na miejscu. 9. równoczesny, simultaneous, simultane, simultan Określa dwa lub więcej zdarzeń, które mają te same chwile początkowe i końcowe. Komentarz - Można rozważyć, czy nie zaproponować uzupełnienia całego zestawu pojęć o pojęcie częściowo równoczesny". 10. przedział czasu, time interval, intervalle de temp, Zeitintervall Część osi czasu ograniczona dwoma chwilami. : 1 - Przedział czasu zawiera wszystkie chwile zawarte pomiędzy dwoma chwilami ograniczającymi. 2 - Przedział czasu może być określony przez podanie dat zdarzenia początkowego i zdarzenia końcowego, lub przez podanie jednej z nich i czasu trwania przedziału. Komentarz - Stosownie do powyższej definicji pojęcie przedziału czasu" nie jest wielkością fizyczną.
11. skala czasu, time scale, echelle de temps, Zeitskala Uporządkowany ilościowo zbiór wartości, które można przyporządkować poszczególnym chwilom na osi czasu. : 1 - Można posługiwać się skalą czasu ciągłą, nieciągłą lub dyskretną. Przykładem ciągłej skali czasu jest uniwersalny czas koordynowany (UTC), patrz IEC 60050-713. Przykładami skal nieciągłych są różne kalendarze. Dyskretne skale czasu są stosowane w urządzeniach cyfrowych. 2 - W fizyce i technice stosuje się skalę czasu wraz z określoną jednostką miary i zaczynającą się od wybranej chwili początkowej. 12. czas (2), time (2), temps (2), Zeit (2) Wielkość fizyczna wybrana do wyrażania wartości przyporządkowanych poszczególnym chwilom na ciągłej skali czasu. Uwaga - Czas (2) jest jedną z wielkości podstawowych w układzie wielkości, na których opiera się Międzynarodowy Układ Jednostek (SI). Jednostką SI czasu (2) jest sekunda. 13. data, date, date, Datum Wyrażenie ilościowe wyrażające chwilę przy użyciu konkretnej skali czasu. 1 - Datę można wyrażać za pomocą różnych jednostek takich jak lata, miesiące, dnie, godziny, minuty, sekundy i ich ułamki, względem wybranego początku skali czasu. 2 - Na nieciągłej skali czasu dwie różne chwile mogą być wyrażone tą samą datą. 3 - Na ciągłej skali czasu wielkość data" jest wielkością tego samego rodzaju co wielkość czas (2). 14. czas trwania, duration, duree, Dauer Nieujemna wielkość fizyczna przyporządkowana interwałowi czasu, której wartość jest równa różnicy między datą chwili końcowej i datą chwili początkowej tego interwału. 1 - Różne interwały czasu mogą mieć ten sam czas trwania, np. okres zależnej od czasu wielkości okresowej ma czas trwania, który jest niezależny od wyboru chwili początkowej. 2 - Często zamiast terminu czas trwania" używa się terminów czas" lub przedział czasu", lecz termin czas" nie jest w tym kontekście zalecany, a użycie w tym kontekście terminu przedział czasu" musi być uznane jako niewłaściwe, żeby unikać nieporozumienia związanego z pojęciem przedział czasu" zdefiniowanym w punkcie 10. 3 - Na ciągłej skali czasu wielkość data" jest wielkością tego samego rodzaju co wielkość czas (2). Komentarz - Polskie słowo trwanie" będące słownikowym odpowiednikiem angielskiego duration" i francuskiego duree" wydaje się tu niewystarczające, dlatego w normie [2] wprowadzono czas trwania". 15. czas sumaryczny, accumulated time lub total duration, duree cumulee; addierte Zeit Suma czasów trwania interwałów czasu określona sprecyzowanymi uwarunkowaniami w danym przedziale czasu. Uwaga - Przedziały czasu odnoszące się do poszczególnych czasów trwania mogą nakładać się wzajemnie na siebie lub nie. Przykładem nie nakładających się przedziałów czasu jest sumaryczny czas przestoju z przyczyn wewnętrznych" (191-09-09), a przykładem nakładających się przedziałów czasu jest pracochłonność obsługi" (191-08-02).
16. data kalendarzowa, calendar date, date de calendrie, Kalenderdatum Data na skali czasu zawierającej początek i następstwo dni, przy czym dnie następujące po sobie są grupowane w różne okresy. 1 - W znormalizowanym kalendarzu obowiązującym dla lokalnego usytuowania na powierzchni kuli ziemskiej każdy dzień trwa od jednej północy do następnej. 2 - W znormalizowanym kalendarzu datę kalendarzową wyraża się trójką liczb wyrażającą: kolejny numer roku liczonego od umownego początku, kolejny numer miesiąca w tym roku i kolejny numer dnia w tym miesiącu. Znormalizowany zapis daty kalendarzowej (patrz ISO 86010) podaje się w kolejności rok - miesiąc - dzień, na przykład: 1998-11-15. 17. czas zegarowy, clock time, temps d'horloge, Uhrzeit Wyrażenie ilościowe zaznaczające dla danego zlokalizowania konkretną chwilę w ciągu dnia za pomocą czasu znormalizowanego, który ubiegł od północy. Uwaga - Czas zegarowy jest zwyczajowo przedstawiany liczbą godzin, które ubiegły od północy, liczbą minut, które ubiegły od ostatniej pełnej godziny, liczbą sekund, które ubiegły od ostatniej pełnej minuty, z ewentualnym uzupełnieniem o dziesiętne ułamki sekundy. Na przykład: 11:41:31 lub11:41:31,52 (patrz również ISO 8601). Bibliografia 1. International Standard, IEC 60050,111, International Electrotechnical Vocabulary, Part 111: Physics and chemistry, Second edition, 1998. 2. PN-IEC 60050-111 Międzynarodowy słownik terminologiczny elektryki. Część 111: Fizyka i chemia, lipiec 1999. 3. Krystyn Pawluk, Time-related quantities, Prace Instytutu Elektrotechniki, z. 210, str. 135-145, 2002.