Strategie odnowy miast wobec depopulacji i starzenia się społeczeństwa w trzech skalach przestrzennych

Strategie odnowy miast wobec depopulacji i starzenia się społeczeństwa w trzech skalach przestrzennych Agnieszka Labus Katedra Urbanistyki i Planowania Przestrzennego, Wydział Architektury, Politechnika Śląska, e-mail: agnieszka.labus@polsl.pl Streszczenie: Referat przedstawia zagadnienia dotyczących przystosowania przestrzeni miejskich pod kątem depopulacji miast oraz przystosowanie ich do potrzeb osób starszych, na podstawie obecnych rozwiązań, dobrych praktyk w miastach europejskich oraz badań własnych autorki. Problematyka została przedstawiona z uwzględnieniem trzech skal przestrzennych: makro - elementy strategii przestrzennej, mezo - elementy struktury urbanistycznej, a także mikro elementy formy architektonicznej. Celem referatu jest zwrócenie uwagi na szersze spojrzenie na problematykę zmian demograficznych (w tym starzenie się społeczeństwa i kurczenie się miast) w ujęciu przestrzennym, nie tylko dotyczące eliminacji barier architektonicznych, ale wskazania rozwiązań i strategii działań w zagadnieniach związanych z zarządzaniem miastem, zagospodarowaniem przestrzennym oraz z projektowaniem architektonicznym. Słowa kluczowe: strategie, odnowa miast, starzenie się społeczeństwa, kurczenie się miast, zmiany demograficzne, skala przestrzenna 1. Wprowadzenie Gdy wieje wiatr przemian, Niektórzy budują mury, inni wiatraki Projekt Adapt2DC 2011-2014 Jedną z kluczowych zmian, z którą muszą się zmierzyć miasta w XXI wieku są zmiany demograficzne, przejawiające się we: wzroście długości życia społeczeństwa, spadku współczynnika urodzeń spadku płodności, starzeniu się społeczeństwa, zmieniającej się strukturze gospodarstw domowych i organizacji życia rodzinnego, skutkach migracji. Starzenie się społeczeństwa, będące skutkiem wydłużenia się ludzkiego życia i spadku urodzeń, zmienia zasadniczo strukturę społeczeństwa. Jest zjawiskiem powszechnym niemal we wszystkich regionach Europy, w której obserwujemy wzrost ludności powyżej 50 roku życia, a spadek ilości ludzi młodych 1. Starzenie się jako takie należy uznać za zjawisko pozytywne, wydłużenie się życia ludzkiego wskazuje na postęp społeczny i medyczny. Jest to duże osiągnięcie społeczeństw europejskich w ostatnim stuleciu, ale stanowi także spore wyzwanie w różnych dziedzinach życia ludzkiego. Starzenie się społeczeństwa i migracje w wielu regionach i miastach europejskich przyczyniają się do wystąpienia spadków demograficznych i spowolnienia gospodarczego 2. Takie obszary miejskie zazwyczaj zlokalizowane są w środkowej i wschodniej części UE, tj.: wschodnia część Niemiec (Magdeburg, Halle), Rumunia (Arad), niektóre peryferyjne obszary Europy Zachodniej (południowa część Włoch, północna Anglia, północna Skandynawia), a także wschodnie regiony Polski i rejon Łodzi oraz miasta województwa śląskiego (Ruda Śląska, Bytom). Konsekwencją tych zmian jest wystąpienie negatywnej spirali zmniejszających się przychodów z lokalnych podatków, malejący popyt na towary i usługi, likwidacja miejsc pracy, zmniejszona podaż pracy i ograniczenia w inwestycjach. Tendencje te mogą przynieść ogólny spadek atrakcyjności miast kurczących się. Raporty UE i państw OECD określają, że depopulacja oraz starzenie się społeczeństwa będą miały coraz większe znaczenie w ramach różnych obszarów, w tym polityki miejskiej w ciągu najbliższej dekady. W związku z tym podejmowane są działania, inicjatywy, projekty i strategie związane z zagadnieniem zmian demograficznych na szczeblu europejskim, krajowym, regionalnym i lokalnym. Poszukiwane są rozwiązania, które wskazywałyby w jaki 2 Impact of the European demographic trends on regional and urban development - syntetyczne sprawozdanie sporządzone w kontekście węgierskiej prezydencji w Unii Europejskiej, Budapeszt 2011r. 1

sposób efektywnie i z sukcesem przystosować się do zmian demograficznych; jaką bazę należy przygotować przyszłym pokoleniom, kiedy wzrasta ilość emerytów a maleje ilość osób młodych, pracujących?; jakie będzie to miało odzwierciedlenie w przestrzeni miejskiej? 2. Strategie odnowy miast a zmiany demograficzne W odpowiedzi na zaistniałe problemy generowane przez zmiany demograficzne w miastach europejskich znacznie częściej opracowywane są strategie nastawione na ciągły wzrost, niż podejmujące dyskusję na temat strategii postępowania w polityce miast kurczących się. Na podstawie sprawozdania Komisji Europejskiej: The impact of European demographic trends on region and urban development (2011) przyjęto uważać, że nie ma jednej strategii odnowy miejskiej w Europie, lecz że strategia musi być zróżnicowana i dostosowana do dynamiki miejskiej zmiany, w tym starzenia się populacji. Starzenie się społeczeństwa nie przebiega jednolicie w różnych państwach, regionach, miastach. W jednych z pewnym przyspieszeniem, w innych z opóźnieniem. Czynniki te należy wziąć pod uwagę w regionalnych i lokalnych zasobach w celu ukierunkowaniu ścieżek rozwoju, tak aby proces starzenia się społeczeństwa uczynić katalizatorem zmian w regionalnych i miastach. Trzy zasadnicze strategie odnowy miast europejskich w kontekście zmian demograficznych przedstawia poniższa tabela: Tabela 1. Strategie odnowy miejskie XXI wieku w aspekcie zmian demograficznych Typologia miast w kontekście zmian demograficznych Miasta dynamiczne pod względem gospodarczym, charakteryzujące się znacznym wzrostem ludności w drodze napływu migrantów o zarówno wysokich, jak i niskich kwalifikacjach miasta dynamiczne Miasta o silnym zapleczu gospodarczym i nierosnącej lub stopniowo rosnącej lub malejącej populacji miasta stabilne Miasta charakteryzujące się złożonymi tendencjami malejącymi, w których możliwe jest wystąpienie spadków demograficznych i spowolnienie gospodarcze miasta kurczące się Strategie odnowy miast stosowanie właściwych strategii integracji w odniesieniu do młodych i starszych mieszkańców (zmiana sposobu myślenia o mieście). stworzenie elastycznych strategii miejskich, które będą przystosowane zarówno do młodych jak i starszych mieszkańców oraz do wzrostu, jak i spadku wielkości populacji (elastyczne podejście do środowiska miejskiego). skoncentrowanie się na strategiach nowej równowagi i odnowienia podstaw gospodarczych w miastach, przedefiniowanie miasta z uwzględnieniem potrzeb osób starszych (osiągnięcie nowej równowagi na mniejszą skalę). Źródło: opracowanie własne na podstawie Miasta przyszłości. Wyzwania, wizje, perspektywy, 2011, Komisja Europejska, s.17 W miastach kurczących się, w których starzenie się społeczeństwa posiada przyspieszone tempo, po części w związku ze spadkiem populacji, obserwujemy wzrost ilości pustostanów, likwidację sklepów i biur, to z kolei obniża wartość kapitałową budynków. Mniejsza liczba użytkowników infrastruktury publicznej może spowodować wzrost kosztów w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Tendencje te prowadzą niejednokrotnie do zamykania szkół, bibliotek itp. Stąd, w kurczących się miastach, istnieje silna potrzeba promowania i opracowywania strategii dotyczących propozycji rozwiązań w różnych obszarach życia: opieki zdrowotnej, świadczenia usług społecznych, mobilności i transportu, polityki mieszkaniowej i innych elementów infrastruktury technicznej. Niniejszy artykuł skupia się przede wszystkim na rozwiązaniach dotyczących zagadnień przestrzennych. 2.1 Wyzwania odnowy miast kurczących się wobec starzenia się społeczeństwa W miastach pojawiają się nowe wyzwania związane z depopulacją i starzeniem się społeczeństwa. Demografowie starzenie się społeczeństwa nazywają demograficznym tsunami, chcąc zwrócić uwagę na rangę i konsekwencje wyzwania przed jakim stoimy. Starzenie się społeczeństwa, jako zjawisko charakterystyczne dla naszych czasów, może być przyczyną niepokojącej wizji miast europejskich, ponieważ zostaje zachwiana równowaga w proporcjach grup społecznych. Coraz więcej jest osób starszych a coraz mniej młodych, co uniemożliwia dążenie miast europejskich do zrównoważonego rozwoju, który jest jednym z priorytetów planowania przestrzennego. Udział osób w wieku 65 lat i powyżej w 2010 roku stanowił 18% populacji, w roku 2030 około 24%, a w roku 2050 przewiduje się, że będzie wynosić 30% populacji europejskiej 3. Wiele miast proces starzeniu się społeczeństwa i depopulację postrzega wyłącznie jako problem skutkujący m.in. większą liczbą pustostanów, coraz mniejszym funduszem publicznym przeznaczonym na infrastrukturę i usług (wzrasta koszt na użytkownika), utratą inwestorów zniechęconych inwestowaniem na terenach kurczących się, a tym samym nierozwojowych oraz zwiększającą się populacją ludzi starszych, którzy potrzebują specjalnych udogodnień w miastach. Istnieje jednak szersze spojrzenie na zachodzące zmiany, uznające je jako szansę, bądź pretekst do rozwoju miasta. Przykładem może być koncepcja srebrnej 3 Eurostat, Demography report 2010 Older, more numerous and diverse Europeans, 2011, Komisja Europejska. 2

gospodarki (silver economy), oparta na zaspokajaniu potrzeb starzejącej się ludności. Jej kluczowe obszary dotyczą zapewnienia jak najdłuższej aktywności zawodowej i samodzielności funkcjonowania, zagospodarowania czasu wolnego osób starszych, dbałością o ich zdrowie i dostarczanie im wyspecjalizowanych usług w zakresie opieki medycznej, społecznej, itp. Obszary te stanowią pola do podejmowania działań przez wszystkie sektory gospodarki i podmioty działające na ich styku 4. Miasta wprowadzające taką strategię rozwoju mogą stać się bardziej konkurencyjne wobec innych w zakresie usług i infrastruktury dostosowanej do potrzeb starzejącego się społeczeństwa. Wypracowanie nowych mechanizmów i strategii w zakresie przystosowania miast do nowych potrzeb jest priorytetowym wyzwaniem dla miast w XXI wieku. Dostrzegła to Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowując globalny projekt pt. Age Friendly Cities, czyli zestaw zagadnień istotnych z punktu widzenia prowadzenia polityki miast przyjaznych osobom w każdym wieku. Do podstawowych zagadnień odnowy miejskiej w kontekście starzenia się populacji zaliczono (na podstawie Global Age Friendly Cities: A guide, 2007): transport publiczny - przystosowany do dysfunkcji i ograniczeń ruchowych osób starszych, w celu podniesienia jakości życia, przestrzenie miejskie i budynki - tak zaprojektowane środowisko naturalne i zbudowane, aby ludzie starsi mogli bezpiecznie i swobodnie poruszać się po nich, a także mieć swobodny dostęp do terenów zewnętrznych, zabudowa mieszkaniowa - elastyczne projektowanie mieszkań, dostępnych dla ludzi na każdym etapie życia, o różnej sprawności psychofizycznej, różnych zainteresowaniach i różnych możliwościach finansowych, stwarzające bezpieczeństwo i możliwość życia niezależnym jak najdłużej (promowanie koncepcji starzenia się w miejscu), wsparcie społeczne i opieka medyczna - dostępność do sieci usług społecznych i zdrowotnych, lokalizacja i dostępność usług - łatwy dostęp do podstawowych usług i lokalizacja ich w pobliżu miejsca zamieszkania, komunikacja i lepsze wykorzystanie technologii informacyjnych - dostępne i przystosowane do ludzi starszych nowe źródła informacji i komunikacji stwarzające poczucie bezpieczeństwa i dające możliwość niezależności jak najdłużej, zatrudnienie i zaangażowanie społeczne (partycypacja społeczna) - możliwość rozwoju i utrzymywania więzi sąsiedzkich w lokalnym środowisku, ponadto stworzenie warunków udziału osób starszych w wolontariacie adresowanym zarówno do młodych, jak i starszych mieszkańców (elastyczne formy zatrudnienia, dzielnie się własnym doświadczeniem), szacunek i integracja społeczna - rozumiana jako konieczność respektowania różnorodności osób starszych przez wszystkie podmioty oraz zachęcanie i umożliwienie ludziom starszym włączenia się w życie społeczne, walka z wykluczeniem społecznym, budowanie relacji międzypokoleniowej poprzez wspólne użytkowanie przestrzeni miejskiej - tworzenie dostępnych przestrzeni publicznych umożliwiających integrację międzypokoleniową, w których każda grupa społeczna może znaleźć coś dla siebie. Na poniższym rysunku przedstawiono zagadnienia dotyczące odnowy miejskiej według koncepcji Age Friendly Cities. Rys. 1 Zagadnienia odnowy miejskiej dotyczące miast przyjaznych osobom w każdym wieku Źródło: Labus A., 2014, Starzejące się społeczeństwa europejskie XXI wieku w koncepcjach odnowy miejskiej, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice na podstawie: WHO, 2007, Global Age Friendly Cities: A guide 4 Szukalski P., Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 111 112; Golinowska S., Srebrna gospodarka ekonomiczny wymiar procesu starzenia się populacji, [w:] Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje, Szatur-Jaworska B. (red.), Biuletyn RPO nr 5, Biuro RPO, Warszawa 2013, s. 134. 3

Powyższe zagadnienia stanowią ważny element w budowaniu strategii odnowy dla wszystkich typów miast, także dla miast kurczących się. WHO podkreśla, że miasto przyjaznym dla osób starszych jest miastem przyjaznych dla wszystkich mieszkańców niezależnie od wieku, płci, rasy, itp. Nadzorowane sąsiedztwo jest bezpieczne dla osób starszych, przynosi także korzyści dla dzieci, młodzieży i kobiet, ponadto budynki pozbawione barier architektonicznych zwiększają mobilność i niezależność osób starszych, niepełnosprawnych, czy matek z wózkami dziecięcymi, itp. 5. Strategia miasta przyjaznego osobom w każdym wieku obejmuje szeroki zakres działań dotyczących przyszłości całego miasta, od formułowania wizji strategicznych przemian obszaru miejskiego, aż po uzupełniające i dostosowujące do potrzeb osób starszych działania estetyzujące. Wymienione elementy odnowy miast przyjaznych wiekowi odpowiadają prowadzonym działaniom w trzech podstawowych skalach przestrzennych: skali strategii miasta skala makro, skali struktury urbanistycznej skala mezo skali architektury skala mikro. Warto jednak zwrócić uwagę, że nie wszystkie działania z zakresu elementów strategii miasta, mają charakter czysto przestrzenny. Można wyróżnić działania o znaczeniu organizacyjnym, które nie do końca zależą od urbanistów i architektów, np. budowanie relacji pomiędzy mieszkańcami poprzez wspólne użytkowanie przestrzeni miejskich, uczestnictwo w życiu społecznym, czy wzajemne wsparcie i pomoc społeczna. Natomiast zdecydowany wpływ na programowanie i projektowanie miasta mają takie zagadnienia jak: mieszkalnictwo, transport, przestrzenie i budynki. W ramach europejskiego projektu Adapt2DC Adaptacja do zmian demograficznych (2011-2014) 6 wypracowano rekomendacje w odpowiedzi na depopulację i starzenie się społeczeństwa. Określono 4 kluczowe obszary strategiczne oraz wyzwania dla odnowy miast kurczących się, które wynikają z określenia kosztów związanych ze spadkiem liczby ludności. Zaliczono do nich: Tereny mieszkaniowe zyskają szczególnie na znaczeniu, z jednej strony nastąpi spadek zapotrzebowania na mieszkania, ze względu na mniejszą liczbę mieszkańców (wzrost ilości pustostanów), z drugiej strony nastąpi obniżenie wartości nieruchomości co wpłynie na większą dostępność do mieszkań, ale niewystarczające zasoby budownictwa socjalnego na potrzeby grup szczególnie wrażliwych. Transport publiczny jest ważny w mało zaludnionych regionach, w których część niezbędnych usług medycznych i społecznych nie jest dostępna na miejscu. Dobre polaczenia z aglomeracją mają fundamentalne znaczenie. W związku z depopulacją może nastąpić spadek popytu w zakresie zapotrzebowania na usługi transportu publicznego. Usługi medyczne i opieka długoterminowa mają największy wpływ na wydatki publiczne, a w związku ze starzeniem się społeczeństwa, wzrośnie znaczenie dostępności do tych funkcji w mieście. Szkoły, przedszkola, żłobki ze względu na mniejszą ilość dzieci i młodzieży nie będą posiadały odpowiedniego obłożenia. Spadek liczby dzieci doprowadzi do tworzenia się mniejszych klas, a także może doprowadzić do centralizacji szkół, ale tylko w ograniczonym stopniu, ponieważ konieczność pokonywania przez dzieci dużych odległości nie jest wskazana. Jak podano w sprawozdaniu projektu: inne grupy kosztów infrastruktury (np. koszty utrzymania dróg) są mniej wrażliwe na efekty starzenia się populacji czy spadku liczby ludności; zależne są raczej od struktury osiedlania się na danym obszarze 7. Nie zauważanie wyzwań przez władze miejskie będzie skutkować pogarszającą się sytuacją społecznogospodarczą, która może doprowadzić do negatywnego postrzeganie danego miasta, czy obszaru, a w konsekwencji do jego upadku. W związku z tym powstają pytania o rolę władz miejskich w przeciwdziałaniu negatywnym skutkom procesów demograficznych, co jest tematem kolejnego podrozdziału niniejszego artykułu. 2.2 Strategie odnowy kurczących się miast w trzech skalach przestrzennych Opracowanie strategii dla kurczących się miast stanowi wyzwanie w wielu dziedzinach tj.: budynki użyteczności publicznej i budownictwo mieszkaniowe, transport i mobilność, usługi społeczne i medyczne, itp. w obliczu sytuacji finansowej spowodowaną malejącą liczebnością i starzeniem się społeczeństwa. Dziedziny te dotyczą zagadnień obejmujących trzy skale przestrzenne (makro, mezo i mikro), o których wspomniano we wcześniejszym rozdziale. 5 Asanowicz K., 2012, Miasto przyszłości - miasto starych ludzi, [w:] Czasopismo Techniczne- Architektura, 1-A/1/2012, zeszyt 1, rok 109, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, s.25-34 6 Autorka niniejszego artykułu miała okazję uczestniczyć w projekcie Adapt2DC w ramach międzynarodowych warsztatów w Budapeszcie 20-22 maja 2014r. w roli eksperta ds. przestrzennych z ramienia Województwa Małopolskiego będącego partnerem projektu. 7 Sprawozdanie pt. Innowacyjne rozwiązania z zakresu dostosowania zarządzania infrastrukturą publiczną do zmian demograficznych w wyludniających się regionach Europy Środkowej. Doświadczenia i rezultaty, Adapt2DC Adaptacja do zmian demograficznych, finansowany z EFRR, więcej na stronie www.adapt2dc.eu 4

Autorka niniejszego artykułu w ramach badań własnych 8 na przykładzie wybranych miast europejskich poszukiwała odpowiedzi na następujące pytania: Jak wiedza o starzeniu się ludności stymuluje programowanie i planowanie działań władz miejskich wobec depopulacji i starzenia się społeczeństwa? skala makro Jakie zmiany powinny zostać przeprowadzone w strukturze funkcjonalno - przestrzennej miast kurczących w odpowiedzi na starzenie się społeczeństwa? skala mezo Czy w miastach kurczących istnieją miejsca przyjazne osobom starszym? skala mikro W kolejnych podrozdziałach w sposób syntetyczny przedstawiono rekomendacje w ramach trzech skal przestrzennych i część wyników badań przeprowadzonych w latach 2009-2013 w ramach pracy doktorskiej pt. Starzejące się społeczeństwa europejskie XXI wieku w koncpecjach odnowy miejskiej pod kierunkiem Prof. dr hab. inż. arch. Zbigniewa J. Kamińskiego na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej, finansowanej przez Nardowe Centrum Nauki w ramach projektu badawczego PRELUDIUM-1 o numerze DEC-2011/01/N/HS4/02638. Poniższy rysunek ilustruje schemat metodyki prowadzonych badań: Rys. 2 Źródło: Schemat metodyki prowadzonych badań własnych opracowanie własne 2.2.1 Skala makro zagadnienia strategii miasta Skala makro, dotyczy zagadnień społecznych, ekonomicznych i środowiskowych, w której ważną rolę odgrywają tacy aktorzy jak: planiści przestrzenni, władze miejskie, organizacje pozarządowe, prywatni inwestorzy oraz sami zainteresowani, czyli osoby starsze. To oni powinni wpływać na realny kształt strategii miasta W ramach przeprowadzonych badań w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: Jak wiedza o starzeniu się ludności stymuluje programowanie i planowanie działań władz miejskich wobec depopulacji i starzenia się społeczeństwa? Stwierdzono, że obecne rozwiązania i dobre praktyki w skali makro w kurczących się miastach dotyczą: walki ze stereotypami przeciwdziałanie myśleniu o ludziach starszych, że są oporni na zmiany i nieużyteczni społecznie, zauważania różnych etapów starzenia się (młodzi-starzy, starzy-starzy i nestorzy), dla których powinny być kierowane określone oferty infrastruktury i usług, jasnego i precyzyjnego określenia kierunków odnowy miejskiej, jako miasta przyjaznego osobom w każdym wieku i określenia kluczowych i priorytetowych zagadnień istotnych z punktu widzenia odnowy w miastach kurczących, zapewnienia mieszkań i domów, w których osoby starsze dęba mogły jak najdłużej mieszkać samodzielnie i niezależnie, a zarazem odejścia od opieki instytucjonalnej na rzecz małych, zintegrowanych z tkanką miejską mieszkań (np. mieszkania bez barier, mieszkania wspomagane, mieszkania socjalne itp.), świadczenia odpowiednich usług opieki medycznej i socjalnej w pobliżu miejsca zamieszkania osób starszych, tworzenia międzypokoleniowej więzi nie tylko poprzez projekty miękkie-społeczne, ale także twarde infrastrukturalne (lokalne świetlice, domy wielogeneracyjne, przestrzenie publiczne, itp.), poszukiwania różnych sposobów wykorzystania istniejącej infrastruktury publicznej np. poprzez łączenie szkół, budowę wielogeneracyjnych domów, skoncentrowanie różnych usług w jednym budynku, czy 8 Labus A., 2014, Starzejące się społeczeństwa europejskie XXI wieku w koncepcjach odnowy miejskiej, Wyd. Pol. Śl., Gliwice 5

udostępnianie niewykorzystanych budynków na działalność w dziedzinie kultury i przedsiębiorczości po preferencyjnych cenach 9, wyeliminowania samochodów z przestrzeni pieszych w mieście w celu zwiększenia bezpieczeństwa i umożliwienia dostępności nie tylko osobom starszym, ale i wszystkim mieszkańcom do wielu funkcji w mieście, opracowania nowego modelu usług społeczno-medycznych i zwiększenie dostępności do funkcji opieki medycznej i społecznej zlokalizowanych w każdej dzielnicy miasta w bliskim sąsiedztwie miejsc zamieszkania (specjalne kluby przy ośrodkach zdrowia w celu promocji zdrowego i aktywnego starzenia się, sieć siłowni i ośrodków rehabilitacyjno-sportowych dla osób starszych). W wielu miastach europejskich, w których prowadzona była polityka odnowy miejskiej z uwzględnieniem zagadnień demograficznych zwrócono uwagę na sposoby podejścia do prowadzonych działań np. w niemieckim miasteczku Sangerhausen, które brało udział w IBA Urban Redevelopment 2010 10, wprowadzono metodę mikrolokalizacji, w ramach której zwrócono uwagę na atrakcyjność domów i miejsc oraz zbadano wzorce rynkowe najmu i struktur społecznych, a także stan samych budynków. Czynniki te stanowiły podstawę modernizacji tych części miasta, które miały potencjał rozwojowy i były opłacalne, a także rozbiórkę tych nieopłacalnych i ewentualną budowę nowych obiektów. Celem podjętych działań była konsolidacja poszczególnych części miasta oraz wzmocnienie lokalnej społeczności, a tym samym podniesienie rangi terenów mieszkalnych i dostosowanie ich do zmian demograficznych, w tym procesu starzenia się społeczeństwa, co mogłoby skutkować przyciągnięciem nowych mieszkańców. Wiele z tych działań dotyczyło nie tylko skali miasta, ale wychodziło ponadlokalne planowanie jak w przypadku programu mieszkaniowego KfW - Programm Wohnraum modernisieren, opracowanego dla całego regionu Saksonia-Anhalt. Program dotyczył dostosowania przestrzeni życiowych do nowych potrzeb poprzez przeprowadzanie remontów zasobów mieszkaniowych przeznaczonych dla osób starszych, ale także rodzin z małymi dziećmi, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, bez barier architektonicznych, wykorzystując energooszczędne rozwiązania i nowoczesne technologie oszczędzania energii, co w znacznym stopniu wpłynęło pozytywnie na dostępność tych zasobów dla ludzi o niskim i średnim statusie materialnym 11. Skala makro pokazuje, że istnieje także inne myślenie o problematyce osób starszych niż podejmowane do tej pory w kategoriach projektowania architektonicznego. Podejście to dotyczy szerszego spojrzenia na aspekt starzenia się populacji, polega na realizacji koncepcji miasta przyjaznego osobom w każdym wieku oraz na kompleksowym i zintegrowanym podejściu do odnowy miejskiej w różnych skalach przestrzennych i w różnych aspektach: społecznym, ekonomicznym, środowiskowym. Problematyka ta znajduje wyraz w odpowiedzi m.in. na pytania: co władze miejskie powinny zrobić, aby nie izolować ludzi starszych w mieście? W jaki sposób włączyć ich do życia społecznego miasta i zachęcić do korzystania z wielu ofert, mając na względzie także korzyści, jakie osoby starsze mogą przynieść w budowaniu relacji międzypokoleniowej, tworzeniu nowych miejsc pracy, edukacji, wolontariatu, itp. W miastach kurczących występuje bardzo niekorzystna sytuacja demograficzna i w związku z tym mogłoby się wydawać, że podejmowane są w nich najbardziej zaawansowane działania uwzględniające potrzeby osób starszych w polityce odnowy miejskiej. W rzeczywistości, zakres tych działań jest ograniczony ze względu na środki finansowe, słabą konkurencyjność miasta wobec innych ośrodków miejskich, brak zachęt do powrotu mieszkańców (szczególnie rodzin z dziećmi). Miasta kurczące się dotknięte bezrobociem, starzeniem się mieszkańców i migracjami, muszą być stymulowane i promowane jako żywe ośrodki, dobre miejsce zamieszkania dla osób starszych, a także otwarte na nowych mieszkańców (starych i młodych), oferujące rozbudowany program mieszkalno-usługowy. Ponadto problemy w miastach wywołane przez zmiany demograficzne, nie są do rozwiązania bez wsparcia ze strony władz krajowych, a nawet europejskich. Ważną rolę w działaniach władz miejskich w miastach kurczących się odgrywa partycypacja dialogowa pomiędzy władzami miejskimi a osobami starszymi. Osoby starsze powinny być włączane do działań projektowych, spotkań, warsztatów i zebrań lokalnych. Miasta kurczące się powinny korzystać także z instrumentów programowych, które mogą odegrać ważną rolę w procesie ich odnowy np. w miastach niemieckich Stadumbauost pierwszy program w historii niemieckiej polityki mieszkaniowej wprowadzający subwencje na wyburzenia budynków mieszkalnych, których większość znajduje się w dobrym stanie technicznym, w celu ustabilizowania i dostosowania terenów mieszkaniowych do realnych potrzeb, tzn. ubywających mieszkańców i zwiększającej się ilości pustostanów. Stanowi 9 Przyświeca temu założenie, że niewielki zysk z wynajmu jest lepszy niż koszty związane z utrzymaniem nieużytkowanych budynków, nawet czasowe zainteresowanie i wykorzystanie budynku użyteczności publicznej może przyczynić się do powstania nowej wartości w postaci ogólnego zainteresowania danym miejscem i możliwego efektu rozprzestrzeniania (Adapt2DC). 10 W ramach Międzynarodowej Wystawy Budownictwa (IBA) w 2010r. zorganizowanej przez Rząd Kraju Związkowego Saksonia-Anhalt, połączono siły architektów, urbanistów, mieszkańców i przedstawicieli polityki oraz administracji w celu opracowania 19 koncepcji odnowy miast w kontekście zmian demograficznych. Każde miasto zaproponowało własny temat i opracowało własną koncepcję rozwoju. Celem IBA było wypracowanie i przetestowanie innowacyjnych metod odnowy miejskiej, charakterystycznych dla małych i średnich miast dotkniętych problemem wyludniania się i starzenia ich mieszkańców. 11 Więcej na temat koncpecji odnowy miasta Sangerhausen można przeczytać w: Labus A., 2014, Miasto przyjazne osobom starszym na przykładzie Sangerhausen, [w:] Osoby starsze w przestrzeni życia społecznego, praca zbiorowa, Wyd. ROPS, Katowice, ISBN 978-83- 926737-2-9 6

on nowy obszar planowania miejskiego. Większość z programów i instrumentów planistycznych jest finansowana z funduszy strukturalnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego. Ale istnieją także programy finansowane przez rząd tj. Stadtumbauost w Niemczech oraz ze środków władz regionalnych i miejskich tj. inicjatywy remontów lokatorskich, programy społeczne. Warto zaznaczyć, że odnowa miejska ma szansę zaistnieć tylko wtedy, kiedy finansowanie nie będzie prowadzone z jednego źródła, a wsparte różnymi programami i inicjatywami, zarówno z sektora publicznego jak i prywatnego. Istnieje silna potrzeba stworzenia programów odnowy miejskiej dla trzech rodzajów obszarów w miastach kurczących się: obszary zdekapitalizowane, powstałe przed rokiem 1990 (stara zabudowa miast i miejscowości regionu oraz blokowiska), w których potrzebne są twarde działania interwencyjne: modernizacja, adaptacja, renowacja, obszary, które starzeją się wraz z mieszkańcami, np. dzielnice oddalone od centrum miasta, wymagają prowadzenia działań twardych (modernizacja zabudowy i dostosowanie do nowych potrzeb starzejących się mieszkańców) oraz miękkich (organizowania społeczności lokalnych, aktywizowania mieszkańców, aby oddolnie przekształcali przestrzeń pod kątem własnych potrzeb), obszary, które będą się starzeć wraz z mieszkańcami, obecnie zamieszkiwane przez młode rodziny z dziećmi, ale także polskie przykłady osiedli deweloperskich z niskim poziomem przestrzeni publicznej, słabą lub znikomą infrastrukturą społeczną, z czym mamy do czynienia w Polsce. Brakuje tam podstawowych usług w zakresie służby zdrowia, rekreacji czy kultury. Za 30-40 lat obszary te będą obszarami intensywnego starzenia się, stąd już dzisiaj istnieje silna potrzeba wprowadzania działań miękkich w tych obszarach. Władze miejskie powinny zdawać sobie sprawę, z konieczności uwzględniania potrzeb ludzi starszych w działaniach strategicznych, a także wykorzystywania instrumentów strategicznych, programowych i planistycznych w zmniejszaniu różnic pomiędzy dynamicznie rozwijającymi się miastami, a mniej uprzemysłowionymi i kurczącymi się obszarami zjednoczonej Europy. 2.2.2 Skala mezo zagadnienia struktury urbanistycznej Skala mezo, dotyczy elementów struktury urbanistycznej i poszukiwania odpowiedzi na pytanie jakie zmiany powinny zostać przeprowadzone w strukturze funkcjonalno - przestrzennej miast kurczących w odpowiedzi na starzenie się społeczeństwa? Rekomendacje w tym zakresie dotyczą: terenów komunikacji: wyeliminowania samochodów ze stref pieszych oraz zabudowy mieszkaniowej i ograniczenie ruchu kołowego w centralnych obszarach miasta, tworząc przestrzenie miejskie bardziej bezpieczne i dostępne dla osób starszych, rozbudowy istniejącego systemu ścieżek rowerowych, promując aktywne i zdrowe starzenie się, sprzyjające dłuższemu życiu w zdrowiu i lepszej kondycji fizycznej osób starszych, stworzenia systemów ciągów komunikacji pieszej pomiędzy osiedlami, zapewniając łączność i kontynuację przestrzeni do spacerów, terenów mieszkaniowych lokalizacji osiedli mieszkaniowych z uwzględnieniem połączeń z transportem publicznym (zapewnienie niezależności od samochodu), bliskiego sąsiedztwa terenów mieszkaniowych z terenami: handlu, opieki medycznej, zieleni, przestrzeni publicznych i komunikacji publicznej, promowania zwartej tkanki miejskiej, lokalizacji domów opieki dla osób starszych w centralnej części dzielnicy, w bliskim sąsiedztwie podstawowych usług, terenów zieleni, przestrzeni publicznych i w sąsiedztwie przystanków komunikacji miejskiej. przestrzeni publicznych zwiększenia ilości przestrzeni publicznych i terenów zieleni w mieście, zaprojektowania zróżnicowanego programu aktywności w przestrzeniach publicznych, w których heterogeniczna pod względem potrzeb grupa osób starszych może znaleźć coś dla siebie, mieszania użytkowania terenów i funkcji, zapewniające bliskość i dostępność do podstawowych usług i funkcji w mieście, stworzenia sieci stołówek i miejsc spotkań dla osób starszych w każdej dzielnicy miasta, utworzenia przestrzeni publicznych zlokalizowanych w pobliżu terenów mieszkaniowych, stanowiących centralny punkt osiedla, sprzyjający integracji międzypokoleniowej, 7

zlokalizowania terenów sportowych z dostępem do terenów komunikacji i otwarciem na tereny zieleni, co zachęca osoby starsze do większej aktywności fizycznej i promowania koncepcji aktywnego starzenia się, ograniczenia lokalizowania nowych form usługowych poza obręb istniejących osiedli mieszkaniowych, w celu zminimalizowania odległości do pokonania przez osoby starsze. terenów zieleni systemowego podejścia do projektowania terenów zieleni w strukturze miejskiej, połączenia ich ciągami komunikacji pieszej tj. parki, place i skwery, wyposażonymi w różnorodne funkcje, np. place dla dzieci i place do ćwiczeń dla osób starszych, sprzyjające integracji międzypokoleniowej, co umożliwia otwarcie na nowe tereny i możliwość poruszania się na większym obszarze przez osoby starsze, połączenia osiedli z centrum miasta za pomocą zielonych ciągów pieszych, oferujących dojście do centrum miasta, poza obszarem hałasu i zanieczyszczeń, które są generowane przez ruch samochodowy, zaprojektowania terenów zieleni z możliwością realizacji własnych zamiłowań i hobby przez osoby starsze np. poprzez uprawę roślinności. 2.2.3 Skala mikro zagadnienia formy architektonicznej Skala mikro dotyczyła elementów formy architektonicznej i poszukiwania odpowiedzi na pytanie czy w miastach kurczących istnieją miejsca przyjazne osobom starszym i jaka jest charakterystyka tych miejsc? Osoby starsze to użytkownicy miasta, którzy posiadają specyficzne potrzeby wobec przestrzeni miejskiej, związane z takimi zagadnieniami jak: dostępność, bezpieczeństwo, komfort, bliskość podstawowych funkcji. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w wybranych miastach europejskich istnieją miejsca, które mogą zostać uznane za przyjazne ludziom starszym. Miejsca te charakteryzują się: komfortem (ograniczeniem hałasu, zabezpieczeniem przed warunkami atmosferycznymi, dobrym oświetleniem, dostępem do toalety), ograniczeniem od ruchu kołowego, szczególnie w centralnych obszarach miasta, tworząc przestrzenie miejskie bardziej bezpieczne i dostępne dla osób starszych, pozbawieniem barier architektoniczno-przestrzennych, łatwo rozpoznawalnymi przez osoby starsze elementami małej architektury, z którymi osoby starsze mogą się utożsamiać np. kolorystyka domu wyróżniająca go spośród innych, szczególnie ważna dla osób cierpiących na demencję lub Altzheimera, antypoślizgowymi nawierzchniami, ludzką skalą, dzięki czemu osoby starsze nie czują się zdominowane przez otaczającą przestrzeń, usługami zlokalizowanymi zazwyczaj w parterach budynków, tj. apteki, kawiarnie, miejsca spotkań, itp. wyposażeniem w instalacje ułatwiające dostępność do budynków np. pochylnie, windy, schody ruchome, dużą ilość zieleni, dającej cień i umożliwiających orientację w terenie, wykorzystaniem nowoczesnych technologii informatycznych, które umożliwiają komfortowe, niezależne i bezpieczne funkcjonowanie we własnym mieszkaniu, funkcjonalnością i adaptowalnością do potrzeb wynikających z pogarszającej się wraz z wiekiem kondycji psychofizycznej, zastosowaniem nowoczesnych systemów oszczędzania energii i wykorzystania odnawialnych źródeł energii, co obniża koszty eksploatacji mieszkania, zapewnieniem zróżnicowanego programu aktywności, w których heterogeniczna pod względem potrzeb grupa osób starszych może znaleźć coś dla siebie. 3. Podsumowanie W miastach europejskich istnieje wiele rozwiązań i dobrych praktyk, które dotyczą planowania i projektowania przestrzeni miejskich w kontekście depopulacji i starzenia się społeczeństwa. Przedstawione powyżej rekomendacje wskazują, że w kurczących się miastach rozwiązania strategiczne jak i strukturalne mogą przycznić się nie tylko do zabezpieczenia statusu quo, ale do poprawy jakości środowiska miejskiego, będącego przyjaznym dla wszystkich mieszkańców, ponieważ niejedokrotnie znajdujemy się w różnych sytuacjach życiowych, w których np. wyeliminowanie barier architektonicznych wpłynie na poprawę jakość życia nas wszystkich i ułatwi nam poruszanie się w przestrzeni. Miasta kurczące dotknięte bezrobociem, starzeniem się mieszkańców i migracjami, muszą być stymulowane i promowane jako żywe ośrodki, a także dobre miejsce zamieszkania dla osób starszych, ale i otwarte na młodych i nowych mieszkańców. Miasta te wymagają osiągnięcia nowej równowagi demograficznej, gospodarczej, społecznej oraz przestrzennej, która otworzy przed nimi nowe wizje rozwojowe na przyszłe lata. W kontekście podejmowanych działań strategicznych i strukturalnych ważne jest myślenie perspektywiczne, ponieważ zmiany demograficzne najprawdopodobniej będą występować przez najbliższe dziesięciolecia. Władze miejskie i planiści powinni mieć to na względzie przy podejmowaniu ważnych decyzji w mieście dotyczących 8

projektowania infrastruktury np. budowa nowych obiektów czy wykorzystana istniejącej pod nowe potrzeby. Ważnym elementem jest spójny rozwój w myśl koncepcji miasta zwartego, centra miast powinny mieć pierwszeństwo przed przedmieściami w planowaniu rozwoju struktur osadnictwa. Istnieje potrzeba przedefiniowania struktury urbanistycznej w odpowiedzi na nowe potrzeby (przyciągnięcie nowych mieszkańców do miasta oraz zaspokojenie potrzeb obecnych mieszkańców, w przeważającej ilości osób starszych). Szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi na potencjał, jaki posiada dane miasto i w jakim kierunku chce realizować swoją politykę odnowy miejskiej np. w zakresie zabudowy mieszkaniowej, usług czy opieki medycznej dostosowanej do potrzeb ludzi starszych, dzięki temu może stać się bardziej konkurencyjne wobec innych miast. Strategia odnowy miast kurczących się powinna odnosić się do kluczowych/priorytetowych działań np. w przypadku zabudowy mieszkaniowej do bogatej oferty, sprzyjającej integracji międzypokoleniowej i przyciągnięciu nowych mieszkańców; w zakresie opieki medyczno-rehablitacyjnej poprzez stworzenie specjalnych klubów przy ośrodkach zdrowia w celu promocji zdrowego i aktywnego starzenia się, sieci siłowni i ośrodków rehabilitacyjno-sportowych dla osób starszych, itp. Ważny aspekt w podejmowanych działaniach władz miejskich upatruje się w rozwiązaniach operacyjnych (instrumenty strategiczne, programowe i planistyczne) umożliwiających osobom starszym prawo wyboru miejsca zamieszkania oraz równego dostępu do świadczeń opieki medycznej i społecznej zlokalizowanej w pobliżu miejsca zamieszkania. Istotny w działaniach władz miejskich powinien być dialog pomiędzy władzami miejskimi a osobami starszymi, włączając w te rozmowy ekspertów, organizacje pozarządowe, prywatnych inwestorów, itp. Osoby te powinny być włączane do działań projektowych, spotkań, warsztatów i zebrań lokalnych. Wiele z rozwiązań wprowadzonych w miastach kurczących będzie wymagało odpowiedzialności za te działania od władz miejskich, ale i poniesienia sporych wydatków. Reasumując, zmiany demograficzne są faktem, na który miasta, szczególnie te doświadczające depopulacji i starzenia się społeczeństwa powinny odpowiedzieć poprzez opracowanie długofalowej polityki odnowy miejskiej, skupiając się na zintegrowaniu odpowiednich strategii z systemami planowania miejskiego. Szczególnie ważne w opracowywanych strategiach odnowy miast kurczących się jest wykorzystanie atutów starzejącego się społeczeństwa (doświadczenie, wolny czas, potencjał nabywczy, itp.) i uczynienie z potenjalnych zagrożeń szansy a może pretekstu do lepszej jakości życia wszystkich mieszkańców. Strategies of urban renewal in the context of depopulation and ageing society in three spatial scales Agnieszka Labus Department of Urban and Spatial Planning, Faculty of Architecture, Silesian University of Technology, e-mail: agnieszka.labus@polsl.pl Abstract: The paper presents a comprehensive presentation of issues concerning the adaptation of urban space to the needs of the ageing populations and depopulation on the basis of the current solutions and best practices in European cities as well as the author's own research. The issue was presented with regard to the three spatial scales: macro - elements of spatial strategy, meso - elements of urban structure and micro - elements of architectural form. The aim of this paper is to draw attention to a broader look at the issue of demographic change (including ageing, but also shrinking cities) in spatial terms, not only for the elimination of architectural barriers, but also as identifying solutions and strategies for action on issues related to the management of the city, land use and architectural design. Keywords: strategies, urban renewal, ageing society, shrinking cities, demographic changes, spatial scales 9