WODA PRZEZNACZONA DO SPOŻYCIA PRZEZ LUDZI Zgodnie z art. 2 pkt 18 ustawy z dnia 07 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. z 2006r., Nr 123, poz. 858) woda przeznaczona do spożycia przez ludzi to: a) woda w stanie pierwotnym lub po uzdatnieniu przeznaczona do picia, przygotowywania żywności lub innych celów domowych, niezależnie od jej pochodzenia i od tego czy jest dostarczana z sieci dystrybucyjnej, cystern, w butelkach lub pojemnikach; b) woda wykorzystywana przez przedsiębiorstwo produkcji żywności do wytworzenia, przetworzenia, konserwowania lub wprowadzania do obrotu produktów albo substancji przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Nadzór nad jakością wody przeznaczonej do spożycia sprawują organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej na zasadach określonych w przepisach o Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Badania pobranych próbek wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi mogą wykonywać laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej lub inne laboratoria o udokumentowanym systemie jakości prowadzonych badań wody zatwierdzonym przez PIS (art. 12, pkt 1 i 4 ww. ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków). Podstawą prawną określającą zasady funkcjonowania Inspekcji Sanitarnej jest ustawa z dnia 14 marca 1985 roku o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS). Rozdział 1 tej ustawy określa zadania i zakres działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Ustawodawca wyraźnie określa, że PIS jest organem powołanym, między innymi, do nadzoru nad warunkami ochrony środowiska, a zwłaszcza czystości powietrza atmosferycznego, gleby, wody i innych elementów środowiska w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach. Elementem bieżącego nadzoru sanitarnego nad jakością wody do spożycia przez ludzi jest jej monitoring: Monitoring jakości wody realizują: Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny (PPIS) i Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny (PWIS); Państwowy Zakład Higieny. Koordynatorem monitoringu jest Główny Inspektor Sanitarny. W celu zapewnienia dobrej jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, PIS prowadzi następujące działania: w laboratoriach SSE (PSSE w Nowej Soli i Zielonej Górze oraz WSSE w Gorzowie Wielkopolskim) wykonywane są badania pobranych próbek wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, a następnie prowadzona jest analiza uzyskanych wyników, dokonywana ocena jakości wody i podejmowane są działania w celu jej poprawy; 1
wydaje oceny higieniczne materiałów używanych do uzdatniania wody; opiniuje i wydaje zgody na wprowadzanie nowych technologii uzdatniania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Przedsiębiorstwa wodno-kanalizacyjne mają obowiązek zgłaszania wszelkich wprowadzanych zmian dotyczących zarówno preparatów, instalacji, urządzeń oraz sposobu uzdatniania i dezynfekcji do PIS w celu uzyskania akceptacji. Celem tych wszystkich wymienionych działań jest ochrona zdrowia ludzkiego przed działaniem czynników szkodliwych. Podstawowe parametry mające wpływ na jakość wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. O jakości wody i jej przydatności do konsumpcji decydują: cechy organoleptyczne (smak, zapach), wskaźniki fizyczne (barwa, mętność, ph, przewodność właściwa), parametry chemiczne (między innymi: amoniak, azotany, azotyny, mangan, żelazo, chlor wolny, metale ciężkie chrom, arsen, kadm, ołów, uboczne produkty dezynfekcji), wskaźniki mikrobiologiczne. Woda mętna, zabarwiona lub posiadająca przykry smak i zapach stwarza wrażenie, że zawiera składniki wysoce niebezpieczne dla zdrowia i odstręcza od jej używania. Konsument pijąc wodę polega całkowicie na swoim odczuciu w ocenie jej jakości. Cechy estetyczne i organoleptyczne wody podlegają indywidualnym preferencjom, a także zależą od uwarunkowań społecznych, ekonomicznych, kulturowych. Nie można jednak opierać ocen na subiektywnym odczuciu jako jedynym kryterium jakości wody. Wiadomo bowiem, że brak ujemnych cech organoleptycznych nie daje gwarancji, że woda jest bezpieczna dla zdrowia. Dlatego też prowadzony monitoring kontrolny jakości wody do spożycia obejmuje wszystkie wskaźniki fizyczne wymienione w punkcie A załącznika nr 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 roku. Są to: smak, zapach, przewodność właściwa, ph, mętność, barwa. Barwa jest zazwyczaj spowodowana obecnością barwnych substancji organicznych (zwłaszcza kwasów humusowych i fulwowych ) związanych z frakcją humusową gleby. Barwa w znacznym stopniu zależy od zawartości żelaza i innych metali, może również być spowodowana zanieczyszczeniem wody przez ścieki przemysłowe i może być pierwszym wskaźnikiem zagrożenia. Smak, zapach pochodzą z naturalnych i biologicznych źródeł lub procesów (np. mikroorganizmów wodnych), z zanieczyszczeń chemicznych i mogą być również ubocznym skutkiem uzdatniania wody (np. chlorowania); mogą także powstawać w trakcie magazynowania i dystrybucji wody. Nietypowy smak lub zapach mogą być wskaźnikiem obecności potencjalnie szkodliwych substancji. 2
Mętność jest wywoływana obecnością drobnych cząsteczek stałych, które mogą znajdować się w wodzie na skutek nieodpowiedniego uzdatniania lub z powodu unoszenia cząstek osadów pochodzących z sieci wodociągowej; może być również spowodowana obecnością nieorganicznych substancji stałych w niektórych wodach podziemnych. Woda o wysokiej mętności może chronić mikroorganizmy przed działaniem dezynfekcyjnym i może pobudzać wzrost bakterii. Dlatego zaleca się, aby mętność wody była utrzymywana na możliwie najniższym poziomie ze względu na jej znaczenie dla jakości wody pod względem mikrobiologicznym. ph wskaźnik ten jest jednym z najbardziej istotnych eksploatacyjnych parametrów jakości wody, chociaż jego zmiany nie są bezpośrednio odczuwane przez konsumentów. Konieczne jest kontrolowanie ph wody na wszystkich etapach uzdatniania w celu zapewnienia zadowalającego jej oczyszczenia i dezynfekcji, a także przy wtłaczaniu wody do sieci wodociągowej w celu zminimalizowania korozji tej sieci i instalacji wewnętrznych. Poza wymienionymi wyżej monitoring kontrolny obejmuje oznaczanie: amoniaku, azotynów, azotanów, chloru wolnego, glinu (w przypadku ich stosowania), manganu, żelaza. Wpływ tych substancji na jakość wody jest następujący: Amoniak w wodach naturalnych amoniak może pochodzić ze spływów z pól nawożonych solami amonowymi, z procesów redukcji azotynów i azotanów, z rozkładu biochemicznego związków organicznych, a także ze ścieków miejskich i przemysłowych. Amoniak pochodzenia mineralnego powstaje w wodach podziemnych wskutek redukcji azotynów i azotanów przez siarkowodór, siarczki, związki żelaza lub substancje humusowe. Naturalne stężenia amoniaku w wodach podziemnych i powierzchniowych zazwyczaj nie przekraczają 0,2 mg/l; pozbawione tlenu wody podziemne mogą zawierać nawet do 3 mg/l. Amoniak w wodzie do picia nie stwarza bezpośredniego zagrożenia zdrowotnego, natomiast jego obecność jest niepożądana, ponieważ może: zmniejszać skuteczność jej dezynfekcji (powstają chloraminy, które posiadają słabsze właściwości bakteriobójcze, a jednocześnie nadają wodzie bardzo nieprzyjemny smak i zapach), przyczyniać się do powstawania azotynów w sieci wodociągowej, powodować nieskuteczne usuwanie manganu. Azotany, azotyny związki te powinny być rozpatrywane łącznie, ponieważ w przyrodzie następują przemiany jednych w drugie. Azotany są szeroko rozpowszechnione. Są produktem utleniania azotu organicznego przez bakterie obecne w wodzie i w glebie w obecności tlenu. Mogą być pochodzenia mineralnego z gleby nawożonej nawozami azotowymi, ze ścieków przemysłowych lub bytowych. W czasie uzdatniania wody azotany mogą 3
powstawać z amoniaku przy napowietrzaniu wody, podczas odżelaziania lub dostawać się do niej z opadami atmosferycznymi lub ściekami. Są one produktem nietrwałym, łatwo przekształcającym się w azotyny, np. w czasie chlorowania wody. W wodach nie zanieczyszczonych ilość azotynów jest minimalna. W wodach podziemnych obserwuje się wzrost ilości azotanów (nawet ponad 100 mg/l) w wyniku intensyfikacji rolnictwa. Zbyt duża koncentracja azotanów w pożywieniu człowieka może stwarzać zagrożenia zdrowotne i być niebezpieczna dla zdrowia i życia, szczególnie dla populacji wrażliwych takich jak niemowlęta i małe dzieci. Niemowlęta są szczególnie wrażliwe na zawartość azotanów i azotynów w wodzie używanej do przygotowywania posiłków. Niska kwasota soku żołądkowego umożliwia rozwój bakterii, które redukują azotany do azotynów, dlatego też niemowlęta łatwiej i szybciej ulegają zatruciu. Azotyny działają utleniająco na żelazo zawarte w hemoglobinie, w wyniku czego powstaje methemoglobina. W tych warunkach utrudniony jest transport tlenu w organizmie, powodując niedotlenienie, którego objawem jest sinica. W skrajnych przypadkach następuje silne rozszerzenie obwodowych naczyń tętniczych, co może prowadzić do zapaści. Zwiększone ilości azotanów i azotynów w wodzie do spożycia mogą także powodować niedobór witaminy A, zahamowanie wzrostu, obniżoną reakcję na bodźce dźwiękowe i świetlne. Kolejnym zagrożeniem, za przyczynę którego uważane są azotyny, jest ich wpływ na powstawanie guzów układu limfatycznego czy raka żołądka na skutek tworzenia się nitrozoamin i nitrozoamidów. Chlor wolny - chlor jest produkowany w dużych ilościach i szeroko wykorzystywany do dezynfekcji i wybielania, zarówno w przemyśle, jak i w gospodarstwie domowym. W szczególności jest on często używany do dezynfekcji basenów kąpielowych i jest powszechnie stosowanym środkiem dezynfekcyjnym i utleniającym w uzdatnianiu wody do spożycia. Chlor i jego związki dodane do wody wchodzą w reakcje ze związkami organicznymi i nieorganicznymi. Charakterystyczne ilości chloru zużywane do dezynfekcji drobnoustrojów i wytwarzanych przez nie związków obecnych w wodzie nazywamy zapotrzebowaniem na chlor. Chlor, który pozostaje w wodzie, to chlor wolny. Spełnia on rolę trwałego czynnika bakteriobójczego, zabezpieczającego wodę przed wtórnym skażeniem mikroorganizmami. Uboczne produkty utleniania powstające w tym procesie mają charakter toksyczny, mutagenny, a nawet rakotwórczy. Prekursorami związków chloroorganicznych są głównie naturalne związki organiczne występujące w wodzie, takie jak: chlorofil, kwasy humusowe i fulwowe oraz związki organiczne pochodzące ze ścieków przemysłowych (hydroksykwasy, kwasy mono-, di-, trikarbonylowe, aromatyczne kwasy karboksylowe). Największe ilości chlorowanych pochodnych związków organicznych powstają w wyniku reakcji prekursorów z czynnym chlorem w postaci chloru gazowego, kwasu podchlorawego i podchlorynu. 4
mangan jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych metali w skorupie ziemskiej i zwykle występuje łącznie z żelazem. Pochodzi z reszek roślinnych, z pokładów skorupy ziemskiej oraz zanieczyszczeń (głównie przemysłowych). Stężenia rozpuszczonego manganu w wodach podziemnych i powierzchniowych ubogich w tlen mogą sięgać kilkunastu mg/l. Jego obecność w wodzie może wpływać pośrednio na powstawanie niekorzystnych zmian cech wody. Nawet w wodach o małej zawartości manganu mogą rozwinąć się bakterie manganowe, które nadają jej nieprzyjemny, stęchły smak i zapach. W sieci wodociągowej tworzy się błona z tych bakterii, które zużywają chlor wolny, same przy tym nie ginąc, co bardzo utrudnia dostarczenie konsumentom wody bezpiecznej pod względem bakteriologicznym. Ponadto bakterie manganowe utrudniają pracę filtrów i wodomierzy. Mangan powoduje też ciemnienie jasnych tkanin podczas prania oraz powstawanie ciemnych osadów na urządzeniach sanitarnych. Żelazo w wodach podziemnych żelazo występuje w postaci związków żelazawych, dobrze rozpuszczalnych w wodzie. Przy obecności w wodzie tlenu lub substancji utleniających żelazo dwuwartościowe ulega łatwo utlenieniu do trójwartościowego lub tlenków żelaza, powodując zmętnienie lub brunatnienie wody (już stężenie 0,05-0,10 mg żelaza w litrze wody powoduje powstawanie mętności, co dyskwalifikuje ją jako niezdatną do dezynfekcji). W naturalnych wodach słodkich pierwiastek ten znajduje się w stężeniach od 0,5 do 50 mg/l. Woda zawierająca żelazo w ilościach powyżej 0,3 mg/l powoduje powstawanie plam na urządzeniach sanitarnych, na pranej bieliźnie, w czasie gotowania może zmienić swe cechy fizyczne i wpływać na apetyczność potraw (posmak metaliczno- stęchło- mulisty zaczyna się pojawiać powyżej 0,3 mg żelaza w litrze wody). Obecność związków żelaza jest szczególnie niepożądana w wodzie przeznaczonej dla niektórych gałęzi przemysłu. Jeżeli woda zawiera zwiększone ilości żelaza, w sieci wodociągowej mogą rozwijać się nitkowate bakterie żelaziste. Oprócz zwiększenia barwy i mętności nadają one wodzie przykry smak i zapach, a sieć wodociągowa traci stopniowo sprawność z powodu jej zatykania się masami żywych i obumierających bakterii. Wskaźniki bakteriologicznej jakości wody: bakterie grupy coli, bakterie grupy coli typ kałowy bakterie z tej grupy znajdują się w dużych ilościach w odchodach ludzkich i zwierzęcych, występują tez w ściekach surowych, ściekach oczyszczonych i we wszystkich wodach naturalnych oraz glebach zanieczyszczonych niedawno odchodami, zarówno pochodzenia ludzkiego, rolniczego lub od dzikich zwierząt. Woda przeznaczona do konsumpcji i używana w gospodarstwie domowym nie może zawierać organizmów chorobotwórczych przenoszonych drogą wodną. Badanie mikrobiologiczne stanowi najbardziej czułą metodę wykrywania skażenia zasobów wody pitnej. Zwiększona liczba bakterii z grupy coli wskazuje na nieodpowiednie uzdatnienie wody, wtórne jej zanieczyszczenie 5
lub nadmierną zawartość substancji odżywczych. Skład mikrobiologiczny wody informuje o potencjalnym zagrożeniu zdrowia ze strony bakterii chorobotwórczych. Wykorzystanie wody zanieczyszczonej bakteriologicznie bezpośrednio do spożycia lub przygotowania posiłków, kontakt z nią podczas mycia lub kąpieli może stanowić zagrożenie dla zdrowia osób z niej korzystających. ogólna liczba bakterii w 22 C po 72 godz. występowanie kolonii bakterii w wodzie do spożycia w 22 C po 72 godz. Świadczy o dużej zasobności wody w organiczną substancję pokarmową. Ten skład mikrobiologiczny wody informuje o potencjalnym zagrożeniu ze strony bakterii chorobotwórczych. przygotowała: mgr inż. Beata Szambora 6