3-213 T R I B O L O G I A 97 Zbigniew PAWELEC *, Piotr KOWALEWSKI ** WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE I WSPÓŁCZYNNIK TARCIA STATYCZNEGO KOMPOZYTÓW METALOPOLIMEROWYCH PRZEZNACZONYCH DO REGENERACJI UKŁADÓW PROWADNICOWYCH OBRABIAREK SKRAWAJĄCYCH MECHANICAL PROPERTIES AND STATIC FRICTION COEFFICIENTS OF THE METAL-POLYMER COMPOSITE INTENDED FOR THE REGENERATION OF GUIDING SYSTEMS OF CUTTING TOOLS Słowa kluczowe: kompozyt metalopolimerowy, obrabiarki, układy prowadnicowe, współczynnik tarcia spoczynkowego Key words: metal-polymer composite, machine tools, guiding systems, static friction coefficient * ** Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, 26-6 Radom, ul. Pułaskiego 6/1. Politechnika Wrocławska, Instytut Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn, 5-371 Wrocław, ul. Łukasiewicza 7/9.
98 T R I B O L O G I A 3-213 Streszczenie W artykule przedstawiono wyniki badań właściwości wytrzymałościowych oraz współczynnik tarcia statycznego chemoutwardzalnych kompozytów metalopolimerowych na osnowie żywicy epoksydowej przeznaczonych do regeneracji prowadnic płaskich obrabiarek. Badaniom poddano serię kompozytów o różnych składach jakościowych i ilościowych. Podstawowym napełniaczem proszkowym kompozytów był proszek żelaza otrzymywany metodą redukcji. Jako modyfikatory tarcia zastosowano głównie smary stałe o spójności anizotropowej (grafit i dwusiarczek molibdenu) w układzie pojedynczym i łączonym oraz polimer termoplastyczny tarflen otrzymywany metodą suspensyjną. Do sieciowania kompozytów zastosowano poliaminę alifatyczną (trietylenotetraaminę). Właściwości mechaniczne kompozytów (wytrzymałość na ściskanie i odrywanie) zbadano z wykorzystaniem maszyn wytrzymałościowej Instron. Współczynnik tarcia spoczynkowego w warunkach bezsmarowych wyznaczono na specjalistycznym stanowisku z układem przystosowanym do badania tarcia ślizgowego w ruchu posuwisto-zwrotnym, typowym dla układów prowadnicowych. Pomiary wykonano przy różnych naciskach jednostkowych (,1;,5; 1,; 1,5 i 2, MPa). Na podstawie analizy otrzymanych wyników badań stwierdzono, że właściwości mechaniczne i tribologiczne są ściśle uzależnione od rodzaju i udziału wagowego zastosowanych modyfikatorów tribologicznych. Korzystne rezultaty uzyskano dla kompozytów zawierających łączone dodatki smarne. WPROWADZENIE Obrabiarki skrawające do metali należą do podstawowych środków produkcji w przemyśle maszynowym. Mimo że obróbka plastyczna jest na ogół ekonomiczniejsza od obróbki skrawaniem (większa wydajność, mniejsze ubytki materiału obrabianego), obrabiarki skrawające nadal dominują w procesach wytwarzania elementów maszyn. Należy to przypisać przede wszystkim dużej dokładności przedmiotów obrabianych metodami skrawania. Istotnym elementem obrabiarek skrawających jest układ przymusowego prowadzenia narzędzia względem przedmiotu obrabianego przez zastosowanie układu prowadnic. Podstawowe wymagania stawiane połączeniom prowadnicowym w obrabiarkach są następujące: wysoka dokładność geometryczna, odporność na zużycie, małe opory tarcia, a także minimalna wartość współczynnika tarcia spoczynkowego oraz dostatecznie duża sztywność stykowa, przejawiająca się małymi odkształceniami współpracujących powierzchni pod działaniem sił normalnych. W wyniku długotrwałej eksploatacji obrabiarki następuje zużycie tribologiczne współpracujących elementów nieruchomych (prowadnicy) i ruchomych (prowadnika), co wpływa negatywnie na jakość i dokładność obróbki [L. 1 5].
3-213 T R I B O L O G I A 99 Istnieje jednak możliwość regeneracji takich układów, m.in. z wykorzystaniem tworzyw wielkocząsteczkowych oraz materiałów kompozytowych na ich osnowie. Materiały kompozytowe na osnowie polimerowej coraz powszechniej zastępują metale i ich stopy w zastosowaniach do części maszyn pracujących w warunkach tarcia. Kompozyty metalopolimerowe stosowane do regeneracji ślizgowych elementów maszyn wytwarzane są zazwyczaj na osnowie żywic epoksydowych i zawierają wiele napełniaczy pełniących różnorodne funkcje, w szczególności poprawiające właściwości mechaniczne i przewodność cieplną oraz zmniejszające tarcie i zużycie. Podstawowymi napełniaczami są: proszki metali (np. żelaza, brązu, miedzi), rozdrobnione minerały (np. montmorylonit), włókna mineralne i syntetyczne (np. węglowe, poliaramidowe) oraz napełniacze zmniejszające opory ruchu (np. grafit i disiarczek molibdenu). Dobór napełniaczy do osnowy zależy od wielu czynników, w tym między innymi od wymagań stawianych utwardzonemu kompozytowi oraz warunków eksploatacji regenerowanych elementów maszyn [L. 6 11]. Celem pracy było zbadanie wpływu smarów stałych o spójności anizotropowej i polimeru termoplastycznego na właściwości mechaniczne i współczynnik tarcia statycznego kompozytów metalopolimerowych przeznaczonych do regeneracji układów prowadnicowych obrabiarek skrawających. PRZEDMIOT I METODY BADAŃ Przedmiotem badań były kompozyty metalopolimerowe na osnowie żywicy epoksydowej Epidian -5, napełnionej proszkiem żelaza Fe i włóknami poliaramidowymi. Do kompozycji tej wprowadzano dodatki ślizgowe: grafit i dwusiarczek molibdenu w układzie pojedynczym i łączonym w ilości od 1 do 3 cz. wag. oraz polimer termoplastyczny tarflen w ilości od 5 do 15 cz. wag. Wybór dodatków ślizgowych o budowie warstwowej wynikał z ich dobrych właściwości tribologicznych oraz fizykochemicznych (wykazują one obojętność chemiczną, nie wpływają na proces sieciowania kompozytu oraz są dobrze zwilżalne przez ciekłą osnowę polimerową). Zastosowanie tarflenu wynikało m.in. z tego, że polimer ten charakteryzuje się najniższym współczynnikiem tarcia i stosowany jest także w regeneracji układów prowadnicowych w postaci przyklejanych lub przykręcanych taśm. W Tabeli 1 przedstawiono składy jakościowe i ilościowe badanych materiałów kompozytowych. Sposób wytwarzania kompozytów polegał na dokładnej homogenizacji sproszkowanych napełniaczy metalicznych oraz dodatków smarnych i włókien aramidowych z ciekłą osnową polimerową w niskoobrotowym laboratoryjnym mieszalniku zetowym. Do sieciowania kompozytów zastosowano poliaminę alifatyczną (trietylenotetraaminę) w ilości stechiometrycznej w stosunku do osnowy epoksydowej kompozytu. Utwardzanie prowadzono w temperaturze pokojowej.
1 T R I B O L O G I A 3-213 Tabela 1. Udział wagowy dodatków niskotarciowych w podstawowym składzie kompozytów Table 1. The mass share of low-friction additives in the composites Grafit Rodzaj dodatku niskotarciowego Dwusiarczek molibdenu Dodatki łączone grafit + dwusiarczek molibdenu Udział wagowy dodatków na 1 cz. wag. osnowy epoksydowej Tarflen 1 2 3 1 2 3 1 2 3 5 1 15 Symbol próbki G-1 G-2 G-3 M-1 M-2 M-3 G/M-1 G/M-2 G/M-3 PT-5 PT-1 PT-15 CHARAKTERYSTYKA KOMPONENTÓW Ponieważ układy prowadnicowe obrabiarek skrawających podlegające regeneracji są wykonane najczęściej ze stali lub żeliwa, jako podstawowy proszkowy napełniacz metaliczny kompozytów wytypowano proszek żelaza (Fe) otrzymywany metodą redukcji. Jest on obojętny chemicznie, nie wykazuje absorpcji selektywnej i charakteryzuje się dużym stopniem dyspersji. Za pomocą zestawu do frakcjonowania oznaczono jego skład granulometryczny, który przedstawiono na Rys. 1. 7 Zawartość procentowa [%] 6 5 4 3 2 1-4 4-75 75-1 1-125 125-15 15-2 Wielkość ziarna [µm] Rys. 1. Rozkład granulometryczny napełniacza metalicznego Fig. 1. The grain size of the metallic filler Rys. 2. Obraz mikroskopowy (SEM) proszku żelaza (Fe) Fig. 2. The microscopic image (SEM) of iron powder (Fe) Z wykresu widać, że w przypadku tego napełniacza proszkowego maksimum zawartości przypada na ziarna o wymiarze 1 125 µm, cząstek o wymiarach poniżej 1 µm jest około 3%, a powyżej 125 µm około 15%. Pewien rozrzut wymiarów cząstek napełniacza wpływa korzystnie na właściwości usie-
3-213 T R I B O L O G I A 11 ciowanego kompozytu, obecność ziaren napełniacza o większych rozmiarach zwiększa przewodność cieplną szczególnie istotny parametr w przypadku materiałów stosowanych na ślizgowe elementy maszyn, a mniejsze wymiary napełniaczy zapobiegają sedymentacji naruszającej jednorodność składu i właściwości kompozytu w całej objętości. Z obrazu SEM przedstawionego na Rys. 2 wynika, że cząstki proszku żelaza posiadają nieregularny kształt i charakteryzują się dużym rozwinięciem powierzchni, co wpływa korzystnie na wielkość adhezji mechanicznej: osnowa polimerowa napełniacz. Na Rys. 3 5 przedstawiono obrazy zastosowanych dodatków tribologicznych ze skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM). Rys. 3. Obraz mikroskopowy grafitu Fig. 3. The microscopic image of the graphite Rys. 4. Obraz mikroskopowy dwusiarczku molibdenu Fig. 4. The microscopic image of molubdenum disulphate Rys. 5. Obraz mikroskopowy tarflenu Fig. 5. The microscopic image of the tarflen Rys. 6. Obraz mikroskopowy włókien poliaramidowych Fig. 6. The microscopic image of the polyamide fibres
12 T R I B O L O G I A 3-213 Grafit jest odmianą alotropową węgla o budowie warstwowej, odznacza się wyraźnie zaznaczonymi płaszczyznami poślizgu i łupliwości, które biegną wzdłuż poszczególnych warstw. Warstwowa budowa siatki krystalicznej powoduje, że atomy ułożone w płaskiej warstwie są związane między sobą wiązaniami kowalentnymi, a więc silnymi, natomiast między płaszczyznami występuje znacznie słabsza więź typu elektrostatycznego. Średni rozmiar ziarna użytego dodatku wynosi 5 µm. Dwusiarczek molibdenu (Rys. 4) jest stosowany jako dodatek poprawiający smarność. Kryształy dwusiarczku molibdenu mają budowę warstwową i z łatwością ulegają ścinaniu pod wpływem sił równoległych do warstw. Jednocześnie charakteryzują się wysoką adhezją do metalu, co czyni je wyjątkowo skutecznym środkiem smarowym. Średni rozmiar ziarna zastosowanego dodatku wynosi ok. 3 4 µm, maksymalny ok. 15 µm. Tarflen należy do grupy polimerów fluorowych, charakteryzuje go niski współczynnik tarcia ze stalą. Do badań użyto tarflenu suspensyjnego, który jest polimerem mielonym o nieregularnym kształcie ziarna i wymiarach,2,4 mm. Natomiast podstawowym napełniaczem włóknistym nadającym kompozytom pożądaną tiksotropię i poprawiającym ich właściwości mechaniczne oraz tarciowo- -zużyciowe są organiczne włókna poliaramidowe (Rys. 6). Zastosowano włókna aramidowe w postaci pulpy o długości około 2 mm. METODY BADAŃ Istotnymi parametrami kompozytów przeznaczonych na warstwy wierzchnie prowadnic obrabiarek są m.in. wysoka adhezja do materiału podłoża i duża odporność na odkształcenia postaciowe. W związku z tym zakres badań związany z oceną wpływu dodatków ślizgowych na właściwości wytrzymałościowe kompozytów metalopolimerowych obejmował między innymi badania: adhezji do stali oznaczanej pośrednio przez pomiar wytrzymałości na odrywanie oraz wytrzymałości na ściskanie wg (PN-EN ISO 64:24). Parametry te wyznaczono z wykorzystaniem maszyny wytrzymałościowej Instron. Wyniki są średnią z co najmniej pięciu pomiarów. Pomiary współczynnika tarcia statycznego opracowanych materiałów kompozytowych przeznaczonych do regeneracji układów prowadnicowych, wykonano na specjalistycznym stanowisku z układem przystosowanym do badania tarcia ślizgowego w ruchu posuwisto-zwrotnym. Schemat kinetyczny i widok stanowiska przedstawiono na Rys. 7. W zastosowanym układzie trącym próbka mocowana jest w nieruchomym uchwycie przez ramię obciążające. Ruch trący wykonuje natomiast przeciwpróbka w kształcie płytki wykonanej z materiału kompozytowego. Do wyznaczenia współczynnika tarcia statycznego rejestrowano siłę potrzebną do zerwania kontaktu pomiędzy stalowym trzpieniem a płytką kompozytową. Siła tarcia
3-213 T R I B O L O G I A 13 Rys. 7. Schemat kinetyczny i widok stanowiska badawczego Fig. 7. The scheme and the view of the testing rig Ft jest mierzona za pomocą tensometrycznego lub światłowodowego czujnika siły. Wózek z przeciwpróbką wykonuje przesunięcie poprzez czujnik za pomocą śruby mikrometrycznej. Badania współczynnika tarcia statycznego opracowanych materiałów kompozytowych prowadzono w zakresie typowych dla układów prowadnicowych obrabiarek nacisków jednostkowych:,1;,5; 1,; 1,5 i 2 MPa. Dla każdego materiału kompozytowego wykonano co najmniej dwie serie pomiarowe i minimum 1 pomiarów dla przyjętych wartości nacisków. Dla uzyskania dokładnego przylegania całej powierzchni trzpienia stalowego do materiału kompozytowego badania zasadnicze poprzedzone były procesem docierania 5 cykli przy nacisku,5 MPa. WYNIKI BADAŃ W przypadku materiałów kompozytowych przeznaczonych do regeneracji układów prowadnicowych obrabiarek skrawających oprócz właściwości tribologicznych niewielkiej wartości współczynnika tarcia zarówno statycznego, jak i kinetycznego oraz odporności na zużycie niezbędna jest znajomość ich niektórych parametrów wytrzymałościowych. Szczególnie istotna jest wytrzymałość na ściskanie świadcząca o sztywności i odporności na odkształcenia postaciowe oraz bardzo ważny parametr adhezja do materiału podłoża, w tym przypadku do stali. Wyniki badań wybranych właściwości mechanicznych opracowanych kompozytów regeneracyjnych przedstawiono na Rys. 8 i 9. Na podstawie otrzymanych wyników badań można wnioskować, że czynnikami rzutującymi na badane właściwości wytrzymałościowe opracowanych materiałów kompozytowych są: rodzaj, właściwości powierzchniowe, stereometryczne i udział wagowy zastosowanych smarów stałych. Najmniejszą wytrzymałością na ściskanie, a także adhezją do materiału podłoża charakteryzują się kompozyty z udziałem grafitu. Ze względu na mniejszy ciężar właściwy tego modyfikatora jego objętość w usieciowanym kompozycie była zdecydowanie
14 T R I B O L O G I A 3-213 Sciskanie [MPa] 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 G-1 G-2 G-3 M-1 M-2 M-3 G/M- 1 G/M- G/M- PT-5 PT- PT- 2 3 1 15 Odrywanie [MPa] 35 3 25 2 15 1 5 G-1 G-2 G-3 M-1 M-2 M-3 G/M- 1 G/M- G/M- PT-5 PT- 2 3 1 PT- 15 Rys. 8. Wytrzymałość na ściskanie opracowanych kompozytów Fig. 8. The compression strength of the elaborated composites Rys. 9. Wytrzymałość na odrywanie opracowanych kompozytów Fig. 9. The peeling strength of the elaborated composites większa, co mogło wpłynąć niekorzystnie na zwilżalność cząstek napełniaczy przez ciekłą osnowę epoksydową, a tym samym spowodować pewne wady strukturalne objawiające się spadkiem badanych właściwości mechanicznych. Wysoką wytrzymałością na ściskanie oraz adhezją do metalu odznaczają się kompozyty zawierające w swojej strukturze wewnętrzny środek smarowy dwusiarczek molibdenu oraz jego kompozycję z grafitem. Niewielkie wymiary kryształów tego dodatku tribologicznego wpływają korzystnie na strukturę i właściwości wytrzymałościowe usieciowanego kompozytu. Pośrednio na wzrost spójności wewnętrznej tych kompozytów może wpływać obecność siarki powodującej polarność i wzrost oddziaływań elektrostatycznych między osnową a napełniaczami. Większa liczba wiązań i punktów styczności osnowy z napełniaczem powoduje zwiększenie sztywności makrocząsteczek kompozytu i zwiększenie energii jego degradacji mechanicznej. Wytrzymałość na ściskanie kompozytów z udziałem smarów stałych o spójności anizotropowej spada ze wzrostem ich udziału wagowego w materiale kompozytowym. Pomimo słabej zwilżalności tarflenu przez ciekłą osnowę polimerową wynikającej z jego dużej energii powierzchniowej kompozyty zawierające ten rodzaj dodatku ślizgowego odznaczają się pozytywnymi właściwościami wytrzymałościowymi. Charakteryzuje je stosunkowo wysoka wytrzymałość na ściskanie, a także adhezja do stalowego podłoża. Efekt ten może wynikać z zastosowania do wytwarzania kompozytów urządzenia zapewniającego duże naprężenia ścinające, pozwalające uzyskać materiały o stosunkowo dobrych właściwościach mechanicznych pomimo słabej zwilżalności tego dodatku przez ciekłą osnowę polimerową. Na Rys 1 i 11 przedstawiono przykładowe krzywe ściskania kompozytów zawierających dwusiarczek molibdenu i grafit. Porównanie krzywych ściskania badanych materiałów kompozytowych pozwala stwierdzić, że w przypadku kompozytów z udziałem grafitu proces kruchego pękania następuje w czasie znacznie krótszym po osiągnięciu
3-213 T R I B O L O G I A 15-12 -12-1 -1-8 -8 Siła [N] -6-4 Siła [N] -6-4 -2-2 -1-2 -3-4 -5-6 -7 Odkształcenie [mm] -8-9 -1-1 -2-3 -4-5 -6-7 Odkształcenie [mm] -8-9 -1 Rys. 1. Krzywe ściskania kompozytu zawierającego dwusiarczek molibdenu 1 cz. wag. Fig. 1. The compression curves of the composite containing 1% w/w of molybdenum disulphide Rys. 11. Krzywe ściskania kompozytu zawierającego grafit 1 cz. wag. Fig. 11. The compression curves of the composite containing 1% w/w of graphite maksymalnego naprężenia ściskającego i przy mniejszym odkształceniu niż dla kompozytów zawierających dwusiarczek molibdenu. W przypadku kompozytu zawierającego dwusiarczek molibdenu proces kruchego pękania następuje znacznie później przy utrzymywaniu się wyższych naprężeń ściskających, można więc wnioskować, że materiał ten charakteryzuje się większą sztywnością. Należy podkreślić, że materiały te charakteryzują znacznie większą (co najmniej kilkakrotnie) wytrzymałością na ściskanie niż naciski występujące w połączeniach prowadnicowych obrabiarek. WYNIKI BADAŃ WSPÓŁCZYNNIKA TARCIA STATYCZNEGO Dla połączeń prowadnicowych obrabiarek skrawających współczynnik tarcia spoczynkowego jest bardzo istotnym parametrem, określa bowiem wielkość siły niezbędnej do przemieszczenia elementu ruchomego (prowadnika). Wyniki badań przedstawiono na wykresach. Na Rys. 12 i 13 przedstawiono przykładowe wyniki badań współczynnika tarcia statycznego wybranych kompozytów w poszczególnych seriach pomiarowych, a na Rys. 14 17 współczynnik tarcia statycznego badanych materiałów kompozytowych w zależności od nacisków jednostkowych. Z danych przedstawionych na Rys. 14 17 wynika, że współczynnik tarcia spoczynkowego skojarzenia: kompozyty metalopolimerowe stal w ruchu posuwistym jest zróżnicowany. Wartość tego parametru jest uzależniona od rodzaju, a także udziału wagowego zastosowanego wewnętrznego smaru stałego. Analizując wpływ grafitu, obserwujemy, że zwiększenie jego udziału wagowego w masie kompozytu powoduje zauważalny przyrost statycznego współczynnika
16 T R I B O L O G I A 3-213 wspóczynnik tarcia statycznego,3,25,2,15,1,5, seria 1 seria 2,,5 1, 1,5 2, 2,5 nacisk [MPa] Rys. 12. Współczynnik tarcia spoczynkowego w poszczególnych seriach pomiarowych dla kompozytu (G-1) Fig. 12. The static friction coefficient in various measurement cycles for the G-1 composite wspóczynnik tarcia statycznego,3,25,2,15,1,5, seria 1 seria 2,,5 1, 1,5 2, 2,5 nacisk [MPa] Rys. 13. Współczynnik tarcia spoczynkowego w poszczególnych seriach pomiarowych dla kompozytu (M-1) Fig. 13. The static friction coefficient in various measurement cycles for the M-1 composite wspołczynnik tarcia statycznego,5,4,3,2,1 G-1 G-2 G-3,,5 1, 1,5 2, 2,5 nacisk [MPa] Rys. 14. Współczynnik tarcia statycznego w zależności od nacisków jednostkowych dla kompozytów z udziałem grafitu Fig. 14. The static friction coefficient changes versus contact pressure for the composites containing graphite wspołczynnik tarcia statycznego,5,4,3,2,1 GM-1 GM-2 GM-3,,5 1, 1,5 2, 2,5 nacisk [MPa] Rys. 16. Współczynnik tarcia statycznego w zależności od nacisków jednostkowych dla kompozytów z udziałem grafitu i dwusiarczku molibdenu Fig. 16. The static friction coefficient changes versus contact pressure for the composites containing graphite and molybdenum disulphide wspołczynnik tarcia statycznego,5,4,3,2,1 M-1 M-2 M-3,,5 1, 1,5 2, 2,5 nacisk [MPa] Rys. 15. Współczynnik tarcia statycznego w zależności od nacisków jednostkowych dla kompozytów z udziałem dwusiarczku molibdenu Fig. 15. The static friction coefficient changes versus contact pressure for the composites containing molybdenum disulphide wspołczynnik tarcia statycznego,5,4,3,2,1 PT-5 PT-15 PT-1,,5 1, 1,5 2, 2,5 nacisk [MPa] Rys. 17. Współczynnik tarcia statycznego w zależności od nacisków jednostkowych dla kompozytów z udziałem politetrafluoroetylenu Fig. 17. The static friction coefficient changes versus contact pressure for the composites containing graphite and polytetrafluoroethylene
3-213 T R I B O L O G I A 17 tarcia. Ponadto dla zawartości grafitu 3 cz. wag. jego wartość zmienia się ze wzrostem nacisków jednostkowych i zdecydowanie większe wartości obserwujemy dla nacisków poniżej 1 MPa. Dla kompozytów zawierających w swoim składzie dwusiarczek molibdenu współczynnik tarcia spoczynkowego wykazuje monotoniczny przebieg i nie zależy od wielkości obciążenia. Zwiększenie objętości tego dodatku w masie kompozytu nie wpływa istotnie na wielkość współczynnika tarcia spoczynkowego kompozytów. W przypadku kompozytu z udziałem dodatków łączonych; grafitu i dwusiarczku molibdenu (3 cz. wag) współczynnika tarcia zmienia się podobnie jak dla kompozytu z udziałem grafitu w tej samej ilości. Najniższe wartości uzyskano dla kompozytu zawierającego 2 cz. wag. łączonych dodatków smarnych. Jest on niższy niż dla kompozytu z udziałem tylko dwusiarczku molibdenu, można więc sądzić o pewnej synergii oddziaływania zastosowanych smarów stałych. Kompozyty zawierające polimer termoplastyczny tarflen charakteryzują się minimalną zależnością współczynnika tarcia spoczynkowego od nacisków jednostkowych. Najkorzystniejszy przebieg zmian tego parametru uzyskano dla kompozytu z udziałem 1 cz. wag. politetrafluoroetylenu. Na podstawie uzyskanych wyników możemy stwierdzić, że większość z opracowanych kompozytów charakteryzuje się stosunkowo niskim współczynnikiem tarcia spoczynkowego w warunkach bezsmarowych, a zawartość smarów stałych nie powinna przekraczać 2 cz. wag w stosunku do osnowy epoksydowej. WNIOSKI Uzyskane wyniki badań i ich analiza pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: opracowane materiały kompozytowe charakteryzują się dużą wytrzymałością na odkształcenia postaciowe i adhezją do stali, wielkość tych parametrów zależy od rodzaju i udziału wagowego dodatku ślizgowego, współczynnik tarcia statycznego kompozytów ze stalą w warunkach bezsmarowych jest stosunkowo niski i dla większości kompozytów nie zależy od nacisków jednostkowych, a zwiększenie zawartości smarów o budowie warstwowej w układzie pojedynczym powyżej 2 cz. wag. powoduje wzrost tego parametru, Otrzymane wyniki badań właściwości mechanicznych i tribologicznych wskazują, że ślizgowe kompozyty metalopolimerowe zawierające w swoim składzie łączone dodatki smarne ze względu na wysokie parametry wytrzymałościowe i niewielki współczynnik tarcia statycznego mogą być przydatne w regeneracji prowadnic płaskich obrabiarek skrawających. Wybór kompozytu musi być uzupełniony o badania zużyciowe. Praca wykonana w ramach Programu Badawczego Rozwojowego nr N R15 23 1.
18 T R I B O L O G I A 3-213 LITERATURA 1. Wrotny L.: Obrabiarki skrawające do metali. WNT, Warszawa 1974. 2. Olszak W.: Obróbka skrawaniem. WNT, Warszawa 28. 3. Honczarenko J.: Rozwój obrabiarek skrawających w aspekcie realizacji innowacyjnych technologii wytwarzania. Wrocław, Inżynieria Maszyn. Zeszyt 1/26. 4. Oczoś K.E.: Trendy rozwojowe obrabiarek produkcyjnych. Mechanik 23, 76, nr 3. 5. Oczoś K.E.: Obrabiarki skrawające stan obecny na tle prognozy rozwoju. Mechanik 25, 79, nr 12. 6. Koszukl J.: Prowadnice ślizgowe z tworzyw wielkocząsteczkowych. Tribologia 1/1989. 7. Dębski W., Płatkiewicz L., Głowacki J., Manikowski M.: Krajowa wykładzina ślizgowa PDG. Tribologia 3/1983. 8. Janecki J., Dasiewicz J., Pawelec Z.: Funkcje komponentów i aspekty praktycznego stosowania regeneracyjnych kompozytów polimerowych. Problemy Eksploatacji. 3/23. 9. Perepelkin K.E.: Polymer fibre composites, basic types, principles of manufacture and properties. Fabrication and properties of polymer composite materials. Fibre Chemistry, 25, 37, 5, 381 4. 1. Laka M., Chernyavskaya S., Maskavs M.: Cellulose-containing fillers for polymer composites. Machanics of Composite Materials, 23, 39, 2, 183 188. 11. Shu-hui Z., Guo-zheng L., Wei Z., Jin-fang Z.: Effect of surface modification of fibres with a polywer coating on the interlaminar shear strength of a composite and the translation of fiber strength in an F-12 aramid/epoxy composite vessel. Mechanics of Composite Materials, 26, 42, 6, 57 512. Summary The paper presents the results of strength tests and the static friction coefficient of chemical cross-linking, metal-polymer composites intended for the regeneration of guiding systems of cutting tools. A group of composites with various quantities and qualitative contents was investigated. The iron powder obtained by chemical reduction was the main filler of the composites. The friction modifiers used were mainly anisotropic solid lubricants (graphite and molybdenum disulphide), in various ratios, as well as thermosetting polymers, tarflen (obtained by means of suspension method). The composites were cross-linked by means of aliphatic polyamine (triethylenetetramine). The mechanical properties of the composites (compression strength and peeling) were tested by means of a Instron Tensile Machine. The static friction coefficient in dry conditions was measured by means of a special test rig with a tribosystem adapted for dry friction investigation under reciprocation motion, typical for guiding systems of cutting tools. The measurements were performed under various unit pressures (.1,.5, 1., 1.5, 2. MPa). On the basis of obtained test results, it was concluded that mechanical and tribological properties depend on type and mass ratio of used tribological modifiers. The most beneficial results were obtained for the composites containing mixed solid lubricants.