PREZES NAJWYśSZEJ IZBY KONTROLI KBF-410-15-1/09 P/09/021 Jacek Jezierski Warszawa, dnia 7 maja 2009 r. Pan Sławomir Skrzypek Prezes Narodowego Banku Polskiego WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o NajwyŜszej Izbie Kontroli 1, zwanej dalej ustawą o NIK, NajwyŜsza Izba Kontroli Departament BudŜetu i Finansów skontrolowała Narodowy Bank Polski (NBP) w zakresie wykonania załoŝeń polityki pienięŝnej w 2008 r. 2 W związku z kontrolą, której wyniki zostały przedstawione w protokole kontroli podpisanym w dniu 24 kwietnia 2009 r., NajwyŜsza Izba Kontroli, na podstawie art. 60 ustawy o NIK, przekazuje Panu Prezesowi niniejsze wystąpienie pokontrolne. w 2008 r. NajwyŜsza Izba Kontroli ocenia pozytywnie wykonanie załoŝeń polityki pienięŝnej 1. Rada Polityki PienięŜnej przyjęła w ZałoŜeniach polityki pienięŝnej na 2008 r., Ŝe będzie kontynuować realizację ciągłego celu inflacyjnego ustalonego na poziomie 2,5% z symetrycznym przedziałem odchyleń ± 1 punkt procentowy (p.p.) 3. RPP podtrzymała dotychczasowy sposób rozumienia celu inflacyjnego podkreślając, Ŝe polityka pienięŝna będzie ukierunkowana na utrzymanie inflacji jak najbliŝej 2,5%. RPP zapowiedziała dostosowanie polityki pienięŝnej do zmieniających się warunków koniunkturalnych i przyjęła, Ŝe w przypadku wystąpienia silnych wstrząsów w gospodarce, polityka pienięŝna będzie prowadzona w sposób umoŝliwiający realizację celu inflacyjnego w średnim horyzoncie czasowym. 1 2 3 Dz.U. z 2007 r. Nr 231, poz. 1701 ze zm. Uchwała Rady Polityki PienięŜnej z dnia 26 września 2007 r. w sprawie ustalenia załoŝeń polityki pienięŝnej na 2008 r. (M.P. Nr 74, poz. 799). Cel ten odnosi się do inflacji mierzonej roczną zmianą cen towarów i usług konsumpcyjnych w kaŝdym miesiącu w stosunku do analogicznego miesiąca roku poprzedniego.
2 Trwająca od połowy 2006 r. tendencja wzrostu inflacji była kontynuowana w trakcie pierwszych 8 miesięcy 2008 r. W całym 2008 r. inflacja kształtowała się powyŝej celu inflacyjnego(2,5%), a od stycznia do listopada powyŝej górnej granicy odchyleń od celu inflacyjnego (3,5%). Wzrost wskaźnika CPI w poszczególnych miesiącach do sierpnia był głównie rezultatem wysokiego tempa wzrostu cen Ŝywności i napojów bezalkoholowych w poszczególnych miesiącach (6,8% 7,8% r/r), nośników energii (3,4% 10,9% r/r) oraz cen paliw (6,0% 17,0% r/r) 4. Wzrost cen Ŝywności i napojów bezalkoholowych w pierwszej połowie roku spowodowany był przede wszystkim wysokim cenami produktów rolnych na świecie, oraz niską podaŝą na rynku krajowym, zwłaszcza owoców oraz mięsa. Wzrost cen nośników energii do listopada (14,0%) związany był przede wszystkim z podwyŝką cen energii elektrycznej i gazu ziemnego w wyniku zmian taryf zatwierdzonych przez Prezesa URE. Utrzymujące się wysokie ceny paliw, spowodowane wzrostem cen ropy naftowej na rynkach światowych do 139,8 USD/b w sierpniu 2008 r., były łagodzone silną aprecjacją złotego. W ostatnich 4 miesiącach 2008 r. nastąpił spadek dynamiki tych wskaźników w tym istotne obniŝenie cen paliw 5. W całym 2008 r. proinflacyjnie oddziaływał stabilny i wysoki wzrost popytu wewnętrznego (o 5,0%), w tym spoŝycia indywidualnego (o 5,3%). Na ograniczenie inflacji w 2008 r. wpłynęło utrzymywanie się w całym roku wysokiej ujemnej dynamiki cen odzieŝy i obuwia oraz niski poziom wzrostu cen innych towarów i usług, głównie na skutek obniŝania się cen towarów importowanych z krajów o niskich kosztach wytwarzania. W projekcjach inflacji NBP z 2007 r., jak i w prognozach ośrodków zewnętrznych z reguły nie doszacowano skali wzrostu cen w grupach cen Ŝywności oraz cen kontrolowanych (w tym paliw), jaki nastąpił w pierwszej połowie 2008 r. Ceny te pozostawały pod wpływem czynników, których nie moŝna było przewidzieć w momencie formułowania prognoz. Przyspieszenie procesów inflacyjnych w 2008 r., które w duŝym stopniu przebiegały pod wpływem czynników niezaleŝnych od decyzji RPP, pozostawało poza wpływem krajowej polityki pienięŝnej. 2. Do czerwca 2008 r. stopy procentowe zostały podwyŝszone czterokrotnie łącznie o 1,00 p.p., natomiast w listopadzie i grudniu obniŝono je łącznie o 1,00 p.p. Średnioroczna realna stopa procentowa była niŝsza o 0,38 p.p. 6 niŝ w 2007 r. Podejmując decyzje o podwyŝkach stóp procentowych RPP wskazała na ryzyko zwiększonej presji inflacyjnej związane z wysokim tempem wzrostu gospodarczego, 4 5 6 Świadczy o tym kształtowanie się w całym 2008 r. inflacji bazowej po wyłączeniu cen Ŝywności i energii (CPI po wyłączeniu ze wskaźnika CPI cen Ŝywności, cen paliw i nośników energii) najbardziej poniŝej wskaźnika bieŝącej inflacji CPI. W grudniu 2008 r. w Polsce ceny paliw do prywatnych środków transportu, wchodzące w skład CPI, spadły tylko o 15,0% r/r, podczas gdy średnia cena ropy naftowej Brent w USD na rynkach światowych obniŝyła się na koniec 2008 r. o 52,9%. Co było skutkiem wzrostu średniorocznej stopy procentowej w 2008 r. (w operacjach otwartego rynku) o 1,32 p.p. przy podwyŝszeniu średniorocznego wskaźnika inflacji o 1,7 p.p.
3 przewyŝszającym tempo wzrostu potencjalnego PKB 7 oraz utrzymywaniem się wysokiej dynamiki wynagrodzeń wyprzedzającej wzrost wydajności pracy. Jako istotne zagroŝenia inflacyjne uznano wysoką dynamikę cen Ŝywności i paliw oraz wzrost cen regulowanych nośników energii (gazu oraz energii elektrycznej). Na restrykcyjność prowadzonej polityki pienięŝnej w I półroczu 2008 r. wpływ miały takŝe bieŝące wyniki prognoz i projekcji inflacji NBP na IV kw. 2008 r. i rok 2009. W stosunku do ukształtowania się rzeczywistego wzrostu cen w IV kw. w 2008 r. nastąpiło przeszacowanie prognoz CPI w trzech kolejnych projekcjach inflacji z modelu NECMOD 8 od 0,3 p.p. do 0,6 p.p. Od lipca, pomimo kształtowania się bieŝącej inflacji znacznie powyŝej celu inflacyjnego, RPP nie zdecydowała się na dalsze zaostrzenie polityki pienięŝnej. Istotny wpływ na decyzje Rady o utrzymywaniu stóp procentowych na niezmienionym poziomie miało silniejsze niŝ oczekiwano obniŝenie tempa wzrostu PKB w strefie euro i Stanach Zjednoczonych Ameryki, co wiązało się z moŝliwym spowolnieniem wzrostu gospodarczego w Polsce w kolejnych kwartałach. TakŜe silniejsza od przewidywanej skala aprecjacji złotego ograniczała konieczność dalszych podwyŝek stóp procentowych. Brak reakcji na rosnącą bieŝącą inflację był zgodny z przyjętym przez RPP załoŝeniem, Ŝe w przypadku wystąpienia silnych i nieoczekiwanych wstrząsów w gospodarce, stabilizowanie inflacji w pobliŝu celu inflacyjnego nastąpi w średnim okresie, tj. w horyzoncie transmisji polityki pienięŝnej 9. Dopiero dane z końca roku o m.in. silniejszym od oczekiwanego spowolnieniu tempa wzrostu gospodarczego w Polsce 10, obniŝającej się dynamice zatrudnienia, utrudnionym dostępie do kredytu oraz spadku cen surowców i Ŝywności na rynkach światowych, skłoniły RPP do podjęcia decyzji o znaczącym obniŝeniu stóp procentowych w końcu roku. Takiej decyzji sprzyjało takŝe zachowanie dyscypliny sektora finansów publicznych. Przed głębszym obniŝeniem stóp w końcu roku, RPP wstrzymywały przewidywania związane z dalszym wzrostem cen regulowanych szczególnie części nośników energii, cen usług związanych z uŝytkowaniem mieszkania oraz skala deprecjacji złotego. W ocenie NIK w 2008 r. w sytuacji duŝych zakłóceń w gospodarce globalnej, RPP prowadziła politykę pienięŝną z uwzględnieniem zarówno prognoz inflacji, jak i zmieniających się danych o przebiegu procesów gospodarczych. Podejmowane decyzje o zmianach stóp procentowych nakierowane były na obniŝenie inflacji 7 Produkt potencjalny PKB definiowany jest jako miara wielkości produkcji w gospodarce przy załoŝeniu pełnego zatrudnienia czynników produkcji w gospodarce. Luka popytowa w projekcjach z modelu ECMOD do czerwca 2008 r. była wyraźnie dodatnia, gdy wzrost PKB wyprzedzał wzrost potencjalnego PKB. 8 Podstawowy model do prognozowania inflacji, stosowany przez NBP od czerwca 2008 r., którego wyniki są prezentowane w Raportach o inflacji. Poprzednio wykorzystywano model ECMOD. 9 Z badań NBP wynika, Ŝe zasadnicze efekty zmiany stóp procentowych na inflację powinny wystąpić po upływie około 5 7 kwartałów od decyzji o zmianie stóp procentowych. 10 Produkcja przemysłowa ogółem od października 2008 do końca 2008 r. miała dynamikę ujemną.
4 do załoŝonego celu w średnim okresie. Jednak ze względu na zawirowania na rynkach finansowych, nastąpiło osłabienie oddziaływania polityki pienięŝnej na wysokość rynkowych stóp procentowych. Uwidoczniło się to poprzez duŝy, szczególnie od września 2008 r., zakres odchyleń krótkoterminowych stawek rynkowych od stopy referencyjnej. Pomimo łagodzenia przez RPP polityki pienięŝnej, warunki pienięŝne na rynku międzybankowym w IV kwartale zaostrzyły się, poniewaŝ znacznie podwyŝszony został poziom stawek rynkowych WIBOR-3M 11, a takŝe wzrosło oprocentowanie kredytów bankowych związane ze zwiększeniem marŝ kredytowych 12. Związane to było ze wzrostem premii na ryzyko kredytowe spowodowane zwiększeniem ryzyka na globalnych rynkach finansowych, co miało odzwierciedlenie w zaburzeniach na krajowym rynku pienięŝnym. 3. RPP przewidywała, Ŝe w stosunku do lat poprzednich nadpłynność sektora bankowego zostanie ograniczona. Zgodnie z załoŝeniami polityki pienięŝnej na 2008 r. kształtowanie nadpłynności miało zaleŝeć od dokonywanych przez bank centralny transakcji walutowych, przewalutowania środków z Unii Europejskiej, zmiany poziomu pieniądza gotówkowego, przy zachowaniu skali lokat Ministerstwa Finansów w NBP na poziomie zbliŝonym do 2007 r. W 2008 r. nastąpił wyraźny spadek średniorocznej nadpłynności systemu bankowego. Nadpłynność operacyjna sektora bankowego mierzona średniorocznym poziomem emisji bonów pienięŝnych w operacjach otwartego rynku w 2008 r. wyniosła 11,5 mld zł i była niŝsza w stosunku do 2007 r. o 7,8 mld zł (tj. o 40,3%) 13. W związku ze zmniejszeniem emisji bonów pienięŝnych NBP nastąpił spadek kosztów dyskonta bonów pienięŝnych ponoszonych przez NBP z 854,2 mln zł w 2007 r. do 667,9 mln zł, tj. o 186,3 mln zł (o 22,0%). Ograniczenie płynności w grudniu 2008 r. wynikało głównie z przyrostu pieniądza gotówkowego w obiegu o 16,3 mld zł. Najsilniej na zwiększenie płynności oddziaływał skup walut netto z tytułu przepływu środków z Unii Europejskiej (6,4 mld zł) oraz spadek depozytów sektora publicznego, w tym dalsze wyraźne zmniejszenie średniorocznego stanu lokat terminowych Ministerstwa Finansów w NBP z 4,4 mld zł do 2.9 mld zł, co stanowiło jedynie 67,5% ustanowionego dziennego limitu 14. Spadek poziomu płynności sektora bankowego związany był z sytuacją kryzysową na światowych rynkach finansowych, szczególnie po ogłoszeniu upadłości banku inwestycyjnego 11 Najbardziej średniomiesięczny WIBOR-3M odchylał się ponad stopę referencyjną NBP w czerwcu o 72 p.b. i październiku 70 o p.b. 12 MarŜa wyliczona jako róŝnica pomiędzy oprocentowaniem kredytów a stawką WIBOR-3M zwiększyła się w grudniu 2008 r. r/r w przypadku kredytów ogółem dla gospodarstw domowych o 1,3 p.p, a dla przedsiębiorstw ogółem o 0,5 p.p. Średnioroczne oprocentowanie kredytów bankowych złotowych ogółem dla gospodarstw domowych w grudniu 2008 r. zwiększyło się w stosunku do grudnia 2007 r. o 2,00 p.p., a dla przedsiębiorstw o 1,1 p.p. 13 W grudniu 2008 r. średnie saldo bonów pienięŝnych wyniosło 1,7 mld zł i w porównaniu do grudnia 2007 r. było niŝsze o 9,1 mld zł. 14 Pomimo wzrostu stóp procentowych, koszty NBP z tytułu odsetek od lokat Ministerstwa Finansów zmniejszyły się o 27,3 mln zł.
5 Lehman Brothers w połowie września 2008 r. Spadek wzajemnego zaufania banków przejawiał się w ograniczeniu transakcji na rynku pienięŝnym, co wpłynęło negatywnie na funkcjonowanie krajowego rynku międzybankowego. Zmniejszyła się skłonność banków do udzielania lokat międzybankowych, ograniczone zostały limity kredytowe ustalane dla banków kontrahentów, co znalazło wyraz w ograniczeniu obrotów do segmentu wyłącznie najkrótszych depozytów jednodniowych. Banki preferowały utrzymywanie wolnych środków pienięŝnych na rachunkach bieŝących w NBP oraz składanie nadwyŝek w postaci depozytu na koniec dnia w NBP 15. Prowadziło to do niedoboru środków i wzrostu kosztu na działalności kredytowej banków. Brak obrotów międzybankowych o dłuŝszych terminach oraz wzrost premii na ryzyko kredytowe spowodowały, Ŝe podstawowy kanał transmisji polityki pienięŝnej został zakłócony. W połowie października 2008 r. NBP wprowadził tzw. Pakiet zaufania, który miał przeciwdziałać zjawiskom zagraŝającym stabilności finansowej sektora bankowego. W ramach Pakietu zaufania NBP przeprowadzał od połowy października operacje REPO 16, zasilając sektor bankowy w płynność w złotych. Operacje te umoŝliwiały finansowanie banków w okresach do 91 dni i stanowiły dla banków nielimitowane źródło płynności. Na koniec 2008 r. saldo zasilenia płynności w ramach operacji REPO wyniosło 15,3 mld zł. NBP umoŝliwiał takŝe bankom zawieranie transakcji typu SWAP walutowy 17, w wyniku których zasilał banki w waluty USD, EUR oraz CHF. NBP realizował transakcje swapowe 7 dniowe w EUR, USD, CHF, a od 19 listopada w CHF 84 dniowe, akceptując wszystkie zgłoszone oferty na te operacje. Zdaniem NIK zmiany poziomu zasilenia banków w dodatkową płynność w złotych, jak i walutach były uzasadnione zaburzeniami na rynku międzybankowym wywołanymi przez czynniki zewnętrzne. Operacje te utrudniły jednak utrzymanie krótkoterminowej stawki rynku międzybankowego POLONIA blisko stopy referencyjnej. Z tego m.in. powodu NBP nie zrealizował zgłoszonego przez Ministra Finansów w końcu października postulatu okresowego ograniczenia przez NBP podaŝy bonów pienięŝnych. Okresowe ograniczenie poziomu podaŝy bonów pienięŝnych i pozostawienie większej nadpłynności w sektorze bankowym sprzyjałoby zwiększeniu wzajemnej aktywności banków na rynku międzybankowym. 15 Do końca sierpnia średni poziom depozytów banków w NBP na koniec dnia wynosił 0,4 mld zł, natomiast od września do końca roku osiągnął 3,5 mld zł, dochodząc w niektórych dniach do 17 mld zł. 16 Od 17 października do końca 2008 r. przeprowadzono 6 przetargów operacji REPO, początkowo o 6 i 14 dniowym, a następnie 91-dniowym okresie zapadalności według oprocentowania na poziomie obowiązującej stopy referencyjnej NBP plus 25 p.b. NBP akceptował wszystkie oferty zakupu od banków bonów skarbowych i obligacji skarbowych (z warunkowym odkupem tych samych SWP). W 39 operacjach jednostkowych REPO uczestniczyło 8 banków i przewaŝnie korzystały z nich banki, które nie uczestniczyły w absorbujących operacjach otwartego rynku (3 banki korzystały jednocześnie z operacji absorbujących ). 17 Podstawę do wprowadzenia operacji SWAP stanowiła zmiana uchwały RPP w sprawie ustalenia ZałoŜeń polityki pienięŝnej na 2008 r. z dnia 13 października 2008 r. (M. P. Nr 97, poz 689). Transakcja FX swap absorbująca płynność, realizowana przez bank centralny, polega na sprzedaŝy waluty obcej za walutę krajową bankowi komercyjnemu na termin spot i równoczesnym zakupie waluty obcej za walutę krajową na termin forward. Kontrakty są kwotowane w punktach swapowych. MoŜna je porównać do udzielenia przez NBP kredytu walutowego bankowi komercyjnemu oraz równoczesnego przyjęcia przez bank centralny od tego banku zabezpieczenia w postaci depozytu w walucie krajowej na ten sam określony przyszły termin.
6 W NBP rozwaŝano uruchomienie dalszych instrumentów, które zwiększyłyby płynność banków, przywróciły większą aktywność na rynku międzybankowym i spowodowały zwiększenie akcji kredytowej. RPP na posiedzeniu w końcu grudnia 2008 r. pozytywnie zaopiniowała dokonanie wcześniejszego wykupu 10-letnich obligacji NBP o wartości nominalnej 7,8 mld zł. Uchwałę w tej sprawie Zarząd NBP podjął 8 stycznia 2009 r. RPP rozwaŝała takŝe obniŝenie stopy kredytu lombardowego i stopy rezerwy obowiązkowej, co nie zostało zrealizowane w związku z obawą, Ŝe spowodują one dalsze zwiększenie nadwyŝek płynności banków, lokowanych na rachunkach bieŝących w NBP lub w formie depozytu w NBP oraz powodujących zwiększenie popytu na bony pienięŝne NBP. RPP brała równieŝ pod uwagę, Ŝe nadmierne zwiększanie płynności na rynku międzybankowym moŝe stwarzać ryzyko dla stabilności kursu złotego. Przy spadającym ujemnym tempie produkcji przemysłowej w końcu roku, przewidywana skala osłabienia gospodarki wymaga jednak dalszych działań wspierających akcję kredytową banków w celu poniesienia jak najmniejszych strat w gospodarce. Badanie dokumentacji dwóch przetargów na bony pienięŝne oraz operacji REPO w 2008 r. wykazało, Ŝe zostały one przeprowadzone zgodnie z odpowiednimi uchwałami Rady Polityki PienięŜnej i Zarządu NBP. 4. Zgodnie z ZałoŜeniami polityki pienięŝnej na 2008 r. NBP wpływał na poziom stawki rynku międzybankowego POLONIA 18 poprzez emisję bonów pienięŝnych w ramach podstawowych operacji otwartego rynku. Stawka ta miała kształtować się w pobliŝu stopy referencyjnej NBP. W okresie od stycznia do końca sierpnia 2008 r. średnie odchylenie stawki POLONIA od stopy referencyjnej wyniosło 16 p.b., natomiast od października do końca roku odchylenie to wzrosło do 64 p.b. 19. Od września stawka POLONIA w dłuŝszych okresach znacznie odchylała się od stopy referencyjnej 20. Oznacza to, Ŝe zmniejszył się wpływ polityki pienięŝnej banku centralnego na krótkoterminową stopę rynku międzybankowego. Spowodowane to było załamaniem się w IV kwartale aktywności na rynku międzybankowym i wynikało z obniŝenia popytu zgłaszanego przez banki na przetargach bonów pienięŝnych i utrzymywania przez nie nadwyŝek środków (w stosunku do poziomu rezerwy obowiązkowej) na rachunkach w NBP. Sytuację tę wspomagały przeprowadzane kolejne operacje zasilające REPO. W celu przeciwdziałania spadkowi stawki POLONIA do poziomu bliskiego stopy depozytowej, NBP przeprowadził w dniach 25 listopada oraz 10 grudnia 2 operacje dostrajające absorbujące płynność na terminy krótsze od terminów zapadalności operacji 18 Poziom stawki POLONIA odzwierciedla rzeczywiste oprocentowanie krótkoterminowych lokat międzybankowych zawartych na termin overnight. 19 Średnie w roku odchylenie stawki rynku międzybankowego POLONIA od stopy referencyjnej w 2008 r. wyniosło 32 punkty bazowe i było wyŝsze od średniego poziomu z 2007 r. gdy wynosiło 23 p.b. przy przeliczeniu stopy referencyjnej NBP i stawki POLONIA wg bazy 365 dni w ciągu roku. 20 Maksymalne dodatnie odchylenie od stopy referencyjnej NBP wyniosło 145 punktów bazowych w dniu 29 kwietnia 2008 r., natomiast maksymalne ujemne odchylenie stawki POLONIA od stopy referencyjnej NBP wyniosło 150 punktów bazowych w dniu 25 września 2008 r.
7 podstawowych i zarazem dłuŝsze od terminu zapadalności depozytu na koniec dnia. Operacje te nie przyniosły spodziewanego rezultatu, poniewaŝ banki preferowały utrzymywanie swoich bieŝących nadwyŝek płynności na rachunkach bieŝących w NBP lub w formie depozytu na koniec dnia w NBP. Podobnym zaburzeniom i duŝym odchyleniom w IV kwartale 2008 r. w stosunku do stopy referencyjnej uległa stawka rynkowa WIBOR-3M. Jej średniomiesięczne odchylenia w tym okresie wyniosły 69 70 p.b. Świadczyło to o silnych zaburzeniach w funkcjonowaniu rynku międzybankowego 21. 5. NIK ocenia pozytywnie funkcjonowanie w 2008 r. systemu rezerwy obowiązkowej. Podstawową funkcją rezerwy obowiązkowej było łagodzenie wpływu zmian płynności w sektorze bankowym na wahania stóp procentowych. NBP nie obniŝył w 2008 r. podstawowej stopy rezerwy obowiązkowej 22. RPP czterokrotnie od marca do października w 2008 r. rozwaŝała moŝliwość obniŝenia stopy rezerwy obowiązkowej, w tym jako element Pakietu zaufania w celu trwałego zasilenia w dodatkowe środki sektora bankowego 23. RPP nie zaakceptowała tej propozycji, poniewaŝ w całym sektorze bankowym w 2008 r. utrzymywała się znaczna nadpłynność operacyjna, a jej zwiększenie spowodowałoby wzrost kosztów operacji otwartego rynku 24. Mając na uwadze powyŝsze RPP postanowiła, Ŝe ww. propozycję rozpatrzy w terminie późniejszym. Średni miesięczny poziom wymaganej rezerwy obowiązkowej w 2008 r. wyniósł 18.667,0 mln zł i w stosunku do 2007 r. wzrósł o 20,5% 25. Wzrost ten wynikał ze zwiększenia o 18,0% depozytów banków stanowiących podstawę do naliczenia rezerwy obowiązkowej. NBP kontrolował wywiązywanie się przez banki z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Łączna kwota odsetek karnych z tytułu nieutrzymania wymaganego poziomu rezerwy obowiązkowej wyniosła 20,9 tys. zł i w stosunku do roku poprzedniego zmniejszyła się o 95,3%. Odsetki te zostały naliczone prawidłowo i wpłacone w całości przez banki. 6. NIK ocenia pozytywnie refinansowanie banków w 2008 r. Celem operacji depozytowokredytowych było ograniczenie skali wahań stopy procentowej rynku międzybankowego overnight i uzupełnianie zasobów pienięŝnych banków. W celu zwiększenia puli krótkoterminowej płynności udostępnianej bankom w formie kredytu lombardowego, 21 W 2008 r. średnie odchylenie stawki WIBOR-3M od stopy referencyjnej NBP wyniosło 56 p.b., a w 2007 r. 27 p.b. 22 Stopa rezerwy obowiązkowej pozostała na niezmienionym poziomie od 1 maja 2004 r. i wynosi 0,9 stopy redyskontowej weksli. 23 Łączna kwota odsetek od rezerwy obowiązkowej naliczonych i przekazanych bankom wyniosła 1.007,71 mln zł, tj. o 55,5% więcej niŝ w 2007 r. 24 Badania NBP wykazały, Ŝe obniŝenie podstawowej stopy rezerwy obowiązkowej do poziomu 3,0%, 2,5% lub 2,0% zwiększy płynność banków odpowiednio o 2,933 mln zł, 5.866 mln zł i 8,799 mln zł, przy jednoczesnym zmniejszeniu kosztów NBP z tego tytułu. Jednak przy załoŝeniu, Ŝe zwolnione środki będą absorbowane poprzez emisję bonów pienięŝnych NBP, wówczas wzrosną koszty operacji otwartego rynku. Z uwagi na to, Ŝe rentowność bonów pienięŝnych NBP przewyŝsza oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej, obniŝenie poziomu rezerwy spowodowałoby dodatkowy wzrost kosztów NBP w skali roku odpowiednio o 11 mln zł, 22 mln zł i 33 mln zł. 25 Obecnie poziom rezerwy obowiązujący w NBP wynosi 3,5%, zaś w strefie euro 2,0%.
8 w marcu 2008 r. rozszerzono zakres akceptowanych zabezpieczeń kredytu lombardowego o bony pienięŝne NBP i obligacje NBP (oprócz dotąd obowiązujących obligacji skarbowych i bonów skarbowych 26 ). W ramach Pakietu zaufania, słuŝącego przywróceniu efektywności rynków międzybankowych, NBP rozszerzył listę aktywów mogących stanowić zabezpieczenie dla kredytów lombardowych 27. Ponadto zmniejszono poziom tzw. haircuts 28 przy określaniu wartości poziomu zabezpieczeń kredytu lombardowego. Działania te umoŝliwiają m.in. zwiększenie elastyczności zarządzania płynnością przez banki. W październiku 2008 r. NBP rozszerzył listę zabezpieczeń dla kredytu refinansowego o aktywa nominowane w walutach wymienialnych. Rozwiązanie to mogło być zastosowane na wypadek wystąpienia zagroŝeń dla stabilności systemu finansowego. Natomiast w operacjach zasilających, w tym kredytach lombardowych NBP nie akceptował jako ich zabezpieczenia obligacji skarbowych wyemitowanych w euro oraz papierów wartościowych nominowanych w walutach obcych. Przeprowadzona kontrola sposobu udzielania, zabezpieczenia i spłaty 3 losowo wybranych kredytów lombardowych (na łączną kwotę 2.860,0 mln zł) i 5 kredytów technicznych (na łączną kwotę 2.011,0 mln zł) nie wykazała nieprawidłowości 29. NBP w 2008 r. umoŝliwiał bankom komercyjnym lokowanie nadwyŝek płynnych środków na rachunku lokat terminowych (jednodniowy depozyt) 30. W 2008 r. Banki złoŝyły lokaty terminowe na łączną kwotę 316.209,2 mln zł, tj. o 203,2% więcej niŝ w 2007 r. 31 W okresie od września do grudnia NBP przyjął depozyty stanowiące 84,7% tej kwoty. Koszty ogółem NBP z tego tytułu wyniosły 60,5 mln zł i były wyŝsze w stosunku do 2007 r. o 255,8%. Tak bardzo duŝy wzrost lokat terminowych w ostatnim kwartale 2008 r. związany był prowadzoną przez banki ostroŝną polityką zarządzania płynnością (powszechna awersja do ryzyka) oraz brakiem zaufania na rynku międzybankowym. Ograniczeniu przez banki lokowania nadmiernej płynności w NBP i zwiększeniu skłonności do przeprowadzania wzajemnych operacji na rynku międzybankowym sprzyjałoby obniŝenie stopy depozytowej NBP. Decyzja taka nie została podjęta m.in. z obawy o dalszy spadek i wzrost zmienności stopy POLONIA w stosunku do stopy referencyjnej. Rozwiązanie to z uwagi na wzrost ryzyka 26 Uchwała Zarządu NBP Nr 4/2008 z dnia 1 lutego 2008 r., która weszła w Ŝycie z dniem 4 marca 2008 r. 27 Uchwałą Zarządu NBP Nr 44/2008 z dnia 13 października 2008 r. (Dz.Urz. NBP Nr 16, poz. 16 z 2008 r.) wprowadzono zastaw na prawach z innych papierów wartościowych, do których zaliczono: obligacje komunalne, obligacje korporacyjne emitentów krajowych, obligacje EBI oraz listy zastawne. Ponadto podwyŝszono kwotę wykorzystanego kredytu lombardowego, która nie moŝe przekroczyć 0,85 wartości nominalnej (dotąd 0,8) zastawionych papierów wartościowych w tym innych papierów wartościowych. 28 Haircuts stanowi wynik przemnoŝenia wartości nominalnej zastawionych innych papierów wartościowych przez wskaźniki redukcji uwzględniające ryzyko zmian cen innych papierów wartościowych. 29 Łączna kwota wykorzystania w 2008 r.: kredytu lombardowego wyniosła 5,9 mld zł i była o 36,6% niŝsza niŝ w 2007 r., kredytu technicznego w złotych 3.749,9 mld zł i była o 17,1% wyŝsza niŝ w 2007 r., a kredytu śróddziennego w euro 267,1 mln euro, tj. o 61,6% wyŝsza niŝ w 2007 r. 30 Instrument ten zapobiegał spadkom stóp procentowych na rynku międzybankowym poniŝej poziomu uznanego przez RPP za poŝądany. 31 Średnia dzienna kwota lokat (liczona za dni złoŝenia) wyniosła 1.244,92 mln zł i była wyŝsza niŝ w 2007 r. o 200,8%.
9 kredytowego, związanego z globalną dekoniunkturą gospodarczą, nie musiało spowodować zwiększenia akcji kredytowej banków. W ocenie NIK działania NBP w IV kwartale 2008 r. związane z ograniczeniem zaburzeń płynności były realizowane w sposób umoŝliwiający zapewnienie stabilności sektora bankowego. Zakres wsparcia wynikał z godzenia oczekiwań i potrzeb sektora bankowego odnośnie zasilenia w płynność i utrudnień jakie działania te powodowałyby dla przyjętego mechanizmu realizacji celu inflacyjnego, zakładającego utrzymanie krótkoterminowych rynkowych stóp procentowych na poziomie stopy referencyjnej. Decyzje były podejmowane w sytuacji znaczącego wzrostu premii za ryzyko kredytowe powstrzymujące banki przed długoterminowym angaŝowaniem środków. Przekazując Panu Prezesowi powyŝsze oceny i uwagi, NajwyŜsza Izba Kontroli wnosi o rozwaŝenie dalszych zmian zasad udostępniania instrumentów umoŝliwiających zwiększenie płynności sektora bankowego. NajwyŜsza Izba Kontroli, na podstawie art. 62 ust. 1 ustawy o NIK, prosi Pana Prezesa o przedstawienie informacji o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosku, bądź o działaniach podjętych w celu realizacji wniosku lub przyczyn niepodjęcia takich działań, w terminie 14 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia pokontrolnego. Zgodnie z art. 61 ust. 1 i 2 ustawy o NIK, w terminie 7 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia pokontrolnego, przysługuje Panu Prezesowi prawo zgłoszenia na piśmie do Kolegium NajwyŜszej Izby Kontroli umotywowanych zastrzeŝeń w sprawie ocen, uwag i wniosku zawartych w tym wystąpieniu. W razie złoŝenia zastrzeŝeń, zgodnie z art. 62 ust. 2 ustawy o NIK, termin nadesłania informacji, o której mowa wyŝej, liczy się od dnia otrzymania ostatecznej uchwały Kolegium NIK.