Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 54, 2012 r. Małgorzata Walczak* Możliwości wykorzystania bazy danych do badań nad zmianami sieci obszarów chronionych w Polsce The possibility of using the database to study changes in the network of protected areas in Poland Słowa kluczowe: obszary chronione, formy ochrony przyrody, park narodowy, park krajobrazowy, rezerwat przyrody, obszar chronionego krajobrazu, zasoby danych, ochrona przyrody, obszary Natura 2000, obszary Ramsar. Keywords: protected areas, the forms of nature conservation, national park, landscape park, nature reserve, protected landscape area, data resources, protection of nature Natura 2000, Ramsar site. Streszczenie Tematem artykułu są możliwości wykorzystania danych zawartych w bazie do analizy dynamiki zmian sieci obszarów chronionych w Polsce (analiza zmian ilości, powierzchni i struktury sieci) oraz zasięgu wybranych elementów systemu obszarów chronionych (parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody) w kontekście zasięgu sieci obszarów objętych ochroną międzynarodową (rezerwaty biosfery, sieć Natura 2000, ostoje Ramsar). Summary The article presents the possibilities of using the data contained in the database for analysing the dynamics of a network of protected areas in Poland (analysis of changes in quantity, surface and structure of the network) and also within some elements of the Polish system of protected areas (national parks, natural parks and nature reserves) in the context of the areas protected areas of international status Natura 2000, Ramsar site. * Mgr inż. Małgorzata Walczak Zakład Ochrony Przyrody i Krajobrazu, Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, ul. Kolektorska 4, 01-692 Warszawa; tel.: 22 833 72 41 w. 41; e-mail: malgorzata.walczak@ios.edu.pl 261
Małgorzata Walczak 1. Wprowadzenie Baza danych Obszary Chronione w Polsce prowadzona w Zakładzie Ochrony Przyrody i Krajobrazu Instytutu Ochrony Środowiska - Państwowego Instytutu Badawczego jest wszechstronnym źródłem informacji o obszarach chronionych ustanowionych na terenie naszego kraju. Zgromadzony zasób danych opisowych dotyczy parków narodowych i krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych. Obecnie trwają prace nad poszerzeniem zasobów bazy o informacje dotyczące obszarów Natura 2000 oraz obszarów Ramsar. Informacje przestrzenne gromadzone są w postaci warstw graficznych w formacie shape. Odnoszą się do parków narodowych i krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, a także do obszarów Ramsar i Natura 2000. Struktura bazy pozwala nie tylko na gromadzenie informacji, ale również na ich przetwarzanie, analizę i prezentację. Zgromadzone zasoby informacyjne mogą być wykorzystane jako podstawa do badań nad zmianami sieci obszarów chronionych w Polsce. Umiejętne wykorzystanie możliwości bazy w zakresie wybierania informacji, a także obecność archiwum, w którym gromadzone są obiekty zlikwidowane oraz te, które zmieniły swój status ochronny, pozwalają na dokonanie wielu ciekawych analiz zmian, jakie zachodziły w systemie obszarów chronionych w Polsce na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. W ramach realizacji tematu badawczego przeprowadzono analizy danych zawartych w bazie pod kątem: dynamiki zmian sieci obszarów chronionych w Polsce analiza zmian ilości, powierzchni i struktury sieci obszarów chronionych w Polsce; zasięgu wybranych elementów systemu obszarów chronionych w Polsce (parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody) w kontekście zasięgu sieci obszarów objętych ochroną międzynarodową (rezerwaty biosfery, sieć Natura 2000, ostoje Ramsar), co pozwoli odpowiedzieć na pytanie, jaka część polskiego systemu obszarów chronionych jest objęta ochroną międzynarodową (zestawienia w odniesieniu do poszczególnych form ochrony, ich powierzchni, ilości, a także głównego celu ochrony); dominujących trendów w ochronie siedlisk i gatunków rozpoznanie siedlisk i gatunków najczęściej obejmowanych ochroną (typy rezerwatów i ich rozmieszczenie na terenie Polski) oraz siedlisk i gatunków zanikających (rezerwaty zlikwidowane). 2. Dynamika zmian w sieci obszarów chronionych w Polsce do 2011r. W bazie danych Obszary chronione w Polsce gromadzone są obiekty, które zostały utworzone w okresie powojennym. Parki narodowe i rezerwaty przyrody tworzone były już wcześniej (w okresie międzywojennym istniało około 200 rezerwatów przyrody), niemniej 262
Możliwości wykorzystania bazy danych do badań nad zmianami sieci obszarów... nowa sieć obszarów chronionych w Polsce zaczęła powstawać po roku 1947. W latach 1947 1974 istniały dwie formy ochrony parki narodowe i rezerwaty przyrody, a od 1975 roku zaczęto tworzyć pierwsze obszary chronionego krajobrazu (7 obszarów w obecnym woj. zachodniopomorskim), a w roku 1976 powstał pierwszy park krajobrazowy (Suwalski Park Krajobrazowy). Dynamikę zmian w systemie obszarów chronionych ilustrują zamieszczone dalej wykresy i tabele. Tabela 1. Obszary chronione w Polsce w latach 1947 2011 według liczby obiektów Table 1. Protected areas in Poland in the years 1947 2011 according to the number of objects Obszary chronione Parki narodowe Parki krajobrazowe Rezerwaty przyrody Obszary chronionego krajobrazu Lata 1947 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1976 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2005 2011 1 2 5 10 10 11 13 13 14 14 16 20 22 23 23 23 1 8 32 65 100 119 120 120 120 2 3 77 313 437 497 596 616 706 838 982 1110 1236 1324 1387 1463 7 7 8 74 141 221 271 281 368 408 Rys. 1. Dynamika zmian liczby parków narodowych w Polsce w latach 1947 2011 Fig. 1. Dynamics of changes in the number of national parks in Poland in the years 1947 2011 263
Małgorzata Walczak Rys. 2. Dynamika zmian liczby parków krajobrazowych w Polsce w latach 1947 2011 Fig. 2. Dynamics of changes in the number of landscape parks in Poland in the years 1947 2011 Rys. 3. Dynamika zmian liczby rezerwatów przyrody w Polsce w latach 1947 2011 Fig. 3. Dynamics of changes in the number of nature reserves in Poland in the years 1947 2011 264
Możliwości wykorzystania bazy danych do badań nad zmianami sieci obszarów... Rys. 4. Dynamika zmian liczby obszarów chronionego krajobrazu w Polsce w latach 1947 2011 Fig. 4. Dynamics of changes in the number of protected landscape areas in Poland in the years 1947 2011 Analizując wykresy na rysunkach 1 4 można wysnuć następujące wnioski: 1) w odniesieniu do parków narodowych: największy wzrost liczby obszarów przypada na lata 1949 1960 (10 obiektów), co jest zrozumiałe ze względu na duży zasób obszarów cennych przyrodniczo, zasługujących na objęcie tą najwyższą formą ochrony, a także w latach 1990 2000 (9 obiektów), w ciągu ostatnich 10 lat (2001 2011) nie został utworzony żaden nowy park narodowy (ostatni Park Narodowy Ujście Warty utworzonego w 2001); 2) w odniesieniu do parków krajobrazowych: parki krajobrazowe najbardziej dynamicznie powstawały w latach 1980 2000 (w ciągu 20 lat utworzono 111 obiektów); liczba obiektów wzrastała regularnie średnio w tych latach przybywało od pięciu do sześciu obszarów rocznie; najwięcej parków krajobrazowych utworzono w roku 1988 13 obszarów; w ciągu ostatnich 10 lat (2001 2011) został utworzony tylko jeden park krajobrazowy (Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa 2001r.); cztery parki krajobrazowe zostały zlikwidowane dwa w wyniku przekształcenia w parki narodowe (Park Krajobrazowy Gór Stołowych i Narwiański Park Krajobrazowy), dwa na skutek włączenia w skład innych parków. 265
Małgorzata Walczak 3) w odniesieniu do rezerwatów przyrody: od roku 1947 widoczny jest stały i równomierny wzrost liczby tych obiektów do aktualnej liczby 1463; w tym okresie zostało zlikwidowanych 28 rezerwatów, w tym: 12 weszło w granice powiększonych bądź utworzonych parków narodowych, 10 zostało włączonych do innych rezerwatów, 6 zlikwidowano z powodu utraty walorów, tylko 62 rezerwaty przyrody mają zatwierdzone otuliny; 4) w odniesieniu do obszarów chronionego krajobrazu: od roku 1980 można zaobserwować stały, równomierny wzrost tych obszarów, do aktualnej liczby 408 (najwięcej powstało w latach 200 2004); 5) jeśli przyjmiemy liczbę wszystkich obiektów chronionych w Polsce za 100%, to rezerwaty przyrody stanowią około 73% tych obiektów, parki narodowe nieco ponad 1%, parki krajobrazowe około 6%, obszary chronionego krajobrazu około 20%, co ilustruje wykres na rysunku 5: Rys. 5. Struktura ochrony przyrody w latach 1947 2011 (wg liczby obiektów) Fig. 5. Structure conservation in the years 1947 2011 (according to the number of objects) 6) obecna struktura powierzchni zajmowanych przez poszczególne formy ochrony przyrody przedstawia się następująco: w stosunku do ogólnej powierzchni zajmowanej przez obszary chronione: rezerwaty przyrody 1,4%, parki narodowe 2,8%, parki krajobrazowe 22,3%, obszary chronionego krajobrazu 73,5%; 266
Możliwości wykorzystania bazy danych do badań nad zmianami sieci obszarów... w odniesieniu do powierzchni kraju: parki narodowe zajmują 1,05%, parki krajobrazowe 8,34% rezerwaty przyrody 0,53% a obszary chronionego krajobrazu 27,52% powierzchni Polski. Zbliżona do obecnej struktura powierzchni zajmowanych przez poszczególne formy ochrony przyrody utrzymuje się od połowy lat 80-tych (rys. 6). Rys. 6. Struktura ochrony przyrody w latach 1947 2011 (wg zajmowanej powierzchni) Fig. 6. Structure conservation in the years 1947 2011 (according to the occupied area) 3. Analiza zasięgu systemu obszarów chronionych w Polsce w kontekście zasięgu sieci obszarów objętych ochroną międzynarodową (sieć Natura 2000, ostoje Ramsar) Istniejąca na terenie Polski sieć obszarów Natura 2000 została utworzona w dużej mierze w oparciu o aktualny system obszarów chronionych w Polsce. Wynikało to z tego, że obszary te obejmują ochroną najcenniejsze z przyrodniczo-krajobrazowego punktu widzenia fragmenty kraju i posiadają wiarygodną dokumentację przyrodniczą. Program graficzny używany do obsługi bazy danych pozwala na wizualną analizę zasięgu terytorialnego obu systemów obszarów chronionych. Daje możliwość (przez nałożenie na siebie warstw obrazujących zasięgi poszczególnych form ochrony) ich porównania i pozwala odpowiedzieć na pytanie, jaka część polskiego systemu obszarów chronionych jest objęta ochroną międzynarodową (mapy w odniesieniu do poszczególnych form ochrony). 267
Małgorzata Walczak Przedstawione dalej analizy obszarów Natura 2000 odnoszą się do parków narodowych i krajobrazowych oraz rezerwatów przyrody. Rys. 7. Parki narodowe na tle obszarów Natura 2000 i ostoi Ramsar Fig. 7. National Parks on the background of the Natura 2000 and Ramsar sites Analizując zasięg terytorialny istniejących w Polsce parków narodowych można sformułować następujące wnioski: 1) wszystkie parki narodowe zatwierdzone w Polsce są włączone do sieci Natura 2000 jako ostoje ptasie (PLB) lub siedliskowe (PLH) bądź jednocześnie ptasie i siedliskowe (PLC). 2) porównując zasięg granic poszczególnych parków narodowych w odniesieniu do odpowiednich obszarów Natura 2000 można stwierdzić, że: powierzchnia większości parków narodowych jest mniejsza niż powierzchnia obszarów Natura 2000 utworzonych na ich terenie, tylko 4 parki narodowe: Pieniński, Tatrzański, Kampinoski i Roztoczański, są większe niż odpowiadające im obszary Natura 2000; 4 parki narodowe są jednocześnie ostojami Ramsar: Biebrzański, Wigierski, Poleski i Ujście Warty oraz torfowiska Karkonoskiego PN; obszary Natura 2000 utworzone na terenie parków narodowych stanowią około 7% powierzchni wszystkich obszarów Natura 2000. 268
Możliwości wykorzystania bazy danych do badań nad zmianami sieci obszarów... W tabeli 2 przedstawiono dane mówiące o tym, jaka powierzchnia poszczególnych obszarów Natura 2000 jest chroniona również jako park narodowy. Tabela 2. Powierzchnie obszarów Natura 2000 chronione w parkach narodowych Table 2. The surfaces of the Natura 2000 protected in national parks Park narodowy (pn) Białowieski Park Narodowy 10 502 Obszar Natura 2000 PLC Puszcza Białowieska Powierzchnia parku narodowego Powierzchnia obszarów Natura 2000 % powierzchni chroniony w pn 63 148 16,6 Świętokrzyski Park Narodowy 7632 PLH Łysogóry 8081 94,4 Babiogórski Park Narodowy 3392 PLC Babia Góra 4916 69,0 Pieniński Park Narodowy 2346 PLH Pieniny 2336 100,4 Tatrzański Park Narodowy 21 165 PLC Tatry 21 018 100,7 Ojcowski Park Narodowy 2146 PLH Dolina Prądnika 2180 98,4 Wielkopolski Park Narodowy 7585 Kampinoski Park Narodowy 38 544 Karkonoski Park Narodowy 5575 PLH Ostoja Wielkopolska PLC Puszcza Kampinoska PLB Karkonosze PLH Karkonosze 8427 90,0 37 641 102,4 18 578 18 205 Woliński Park Narodowy 10 937 PLH Wolin i Uznam 30 792 35,3 30,0 30,6 Słowiński Park Narodowy 18 618 PLB Ostoja Słowińska 21 819 85,3 Bieszczadzki Park Narodowy 29 202 PLC Bieszczady 111 520 26,2 Roztoczański Park Narodowy 8482 Gorczański Park Narodowy 7030 PLB Roztocze PLH Roztocze Środkowe PLB Gorce PLH Ostoja Gorczańska 103 503 8473 6825 17 998 8,2 100,1 103,0 39,1 Wigierski Park Narodowy 15 086 PLH Ostoja Wigierska 16 072 93,8 PLH Uroczyska Puszczy 74 416 15,2 Drawskiej Drawieński Park Narodowy 11 341 PLB Lasy Puszczy nad 190 279 6,0 Drawą Poleski Park Narodowy 9762 PLB Polesie 18 031 54,1 Biebrzański Park Narodowy 59 223 PLH Dolina Biebrzy PLB Ostoja Biebrzańska 121 206 148 509 Gór Stołowych Park Narodowy 6340 PLH Góry Stołowe 19 817 32,0 Magurski Park Narodowy 19 962 PLB Beskid Niski PLH Ostoja Magurska 151 967 20 085 48,9 39,9 13,1 99,4 Park Narodowy Bory Tucholskie 4798 PLB Wielki Sandr Brdy 37 106 13,0 Narwiański Park Narodowy 7350 PLB Bagienna Dolina Narwi 23 471 31,3 Park Narodowy Ujście Warty 10 502 PLC Ujście Warty 33 297 31,5 269
Małgorzata Walczak Rys. 8. Parki krajobrazowe na tle obszarów Natura 2000 i ostoi Ramsar Fig. 8. Parks on the background of the Natura 2000 and Ramsar sites W wyniku analizy sieci parków krajobrazowych w Polsce w kontekście sieci Natura 2000 i ostoi Ramsar można wysnuć następujące wnioski: 1) około 75% parków krajobrazowych (wg liczby obiektów) w całości lub częściowo jest włączonych w sieć Natura 2000; 2) w parkach krajobrazowych znajduje się około 35% powierzchni wszystkich obszarów Natura 2000; 3) 5 parków krajobrazowych na części swojej powierzchni jest chronionych jako ostoja Ramsar: Mazurski PK, Poleski PK, PK Doliny Baryczy, Zespół PK Chełmińskiego i Nadwiślańskiego, Przemkowski PK. Rys. 9. Rezerwaty na tle obszarów Natura 2000 i ostoi Ramsar Fig. 9. Reserves against Natura 2000 and Ramsar sites 270
Możliwości wykorzystania bazy danych do badań nad zmianami sieci obszarów... Wnioski z analizy rozmieszczenia rezerwatów przyrody na tle obszarów Natura 2000 są następujące: 1) około 60% rezerwatów (wg liczby obiektów) jest włączonych w sieć Natura 2000; 2) tylko około 2% powierzchni obszarów Natura 2000 jest chronionych jako rezerwaty przyrody, co jest zrozumiałe z powodu niewielkich na ogół powierzchni rezerwatów i dość dużych powierzchni obszarów Natura 2000; 3) 7 rezerwatów jest chronionych jako ostoje Ramsar, 22 zostaną objęte tą formą ochrony po zatwierdzeniu następnych, projektowanych na terenie Polski obszarów Ramsar (tab. 3). Tabela 3. Rezerwaty przyrody na tle zatwierdzonych i projektowanych ostoi Ramsar Table 3. Nature reserves against the approved and proposed Ramsar sites Lp. Ostoje Ramsar (zatwierdzone) Rezerwat przyrody 1 Świdwie Świdwie 2 Stawy Milickie Stawy Milickie 3 Jezioro Łuknajno Jezioro Łuknajno 4 Jezioro Karaś Jezioro Karaś 5 Jezioro Siedmiu Wysp Jezioro Siedmiu Wysp 6 Jezioro Drużno Jezioro Drużno Ostoje Ramsar (projektowane) 1 Stawy Przemkowskie Stawy Przemkowskie 2 Zbiornik Jeziorsko Jeziorsko 3 Dolina Dolnej Wisły Las Mątawski Wiosło Duże Wiosło Małe Kępa Bazarowa 4 Pradolina Warszawsko-Berlińska Błonie 5 Zalew Wiślany Ujście Nogatu Zatoka Elbląska 6 Gązwa Gązwa 7 Ujście Wisły Ptasi Raj Mewia Łacha 8 Dolina Rospudy Ruda 9 Dorzecze Krutyni Piłaki Krutynia Zakręt Królewska Sosna Czaplisko Ławny Lasek Strzałowo Jezioro Lisunie Pierwos Dolna Krutynia 271
Małgorzata Walczak 4. Podsumowanie Zgromadzone w bazie zasoby informacyjne mogą być wykorzystane jako podstawa do badań nad zmianami sieci obszarów chronionych w Polsce. Umiejętne wykorzystanie możliwości bazy w zakresie wybierania informacji, istniejące archiwum (obiekty zlikwidowane i te, które zmieniły swój status ochrony), pozwala na przeprowadzenie wielu ciekawych analiz zmian, jakie zachodziły w systemie obszarów chronionych w Polsce na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Baza danych Obszary chronione w Polsce w obecnym kształcie technicznym (oddzielna część graficzna i opisowa) nie daje możliwości analiz obszarów chronionych pod kątem rozmieszczenia gatunków i siedlisk. Ze względu na brak słowników z nazwami gatunków roślin, zwierząt, grzybów i siedlisk, a także przełożenia technicznego tych informacji na obraz graficzny, nie jest możliwa (przy użyciu aktualnej aplikacji obsługującej bazę) wiarygodna i profesjonalna analiza trendów w ochronie siedlisk i gatunków. Aby baza danych Obszary chronione w Polsce lepiej i sprawniej spełniała swoją role, w bieżącym roku jest prowadzona nie tylko aktualizacja obecnego zakresu danych, ale rozpoczęto również jego rozbudowę. Poszerzenie zakresu merytorycznego bazy będzie dotyczyć: 1) rozszerzenia i aktualizacji opisów przyrodniczych obszarów chronionych, szczególnie rezerwatów przyrody, dodanie informacji o gatunkach i siedliskach chronionych oraz zdjęć obszarów chronionych; 2) rozszerzenie zakresu informacyjnego bazy opisowej o obszary Natura 2000 oraz ostoje Ramsar, a bazy graficznej o lokalizację zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych; 3) dodanie słowników nazw gatunków roślin i zwierząt (polskich i łacińskich) oraz siedlisk. Modernizacja techniczna bazy danych będzie polegała na integracji bazy opisowej utrzymywanej obecnie w MS Acces, z bazą wewnętrzną systemu Arc GIS 9 (Arc View 9.3.1, Arc Map 9.3.1), oraz na wprowadzeniu koniecznych zmian w aplikacji do prowadzenia zasobu danych (aplikacja jednostanowiskowa). 272