DOKUMENTACJA PRZYRODNICZA A PAKIETY PRZYRODNICZE

DOKUMENTACJA PRZYRODNICZA A PAKIETY PRZYRODNICZE PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO 2007-2013 INFORMACJE OGÓLNE Realizacja Pakietu 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 i Pakietu 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 (tab. 1) programu rolnośrodowiskowego w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 wymaga posiadania dokumentacji przyrodniczej siedliskowej i/lub ornitologicznej sporządzonych przez eksperta botanika lub eksperta ornitologa. Rolnikowi przysługuje za sporządzenie dokumentacji zwrot kosztów transakcyjnych zależnych od wielkości siedliska zgłoszonego do ww. pakietów programu rolnośrodowiskowego (tab. 2). Tabela 1. Struktura Pakietu 4. i 5. programu rolnośrodowiskowego oraz wysokość kosztów transakcyjnych Nr Nazwa pakietu Nr wariantu Nawa wariantu 4.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków 4.2. Mechowiska 4.3. Szuwary wielkoturzycowe 4 4.4 Łąki trzęślicowe i selernicowe Ochrona zagrożonych gatunków 4.5. Murawy ciepłolubne ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 4.6. Półnaturalne łąki wilgotne 4.7. Półnaturalne łąki świeże 4.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe 4.9. Słonorośla 5 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 4.10. Użytki przyrodnicze 5.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków 5.2. Mechowiska 5.3. Szuwary wielkoturzycowe 5.4 Łąki trzęślicowe i selernicowe 5.5. Murawy ciepłolubne 5.6. Półnaturalne łąki wilgotne 5.7. Półnaturalne łąki świeże 5.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe 5.9. Słonorośla 5.10. Użytki przyrodnicze 1

Tabela 2. Wysokość kosztów transakcyjnych Koszty transakcyjne Wysokość maksymalnej kwoty przeznaczonej na refundację kosztów transakcyjnych Koszt sporządzenia do 1 ha 500 zł dokumentacji od 1,01 ha do 5 ha 1000 zł przyrodniczej od 5,01 ha do 20 ha 2000 zł dla siedliska od 20,01 ha do 50 ha 3000 zł o powierzchni Powyżej 50 ha 4000 zł Dokumentacja przyrodnicza wykonywana jest na zlecenie rolnika przez eksperta ornitologa i/lub botanika na potrzeby realizacji pakietu 4. i 5. programu rolnośrodowiskowego 2007-2013. Rolnicy z obszaru Natura 2000 korzystają z pakietu 5. Rolnicy z obszarów pozostałych korzystają z pakietu 4. Rolnicy posiadający trwałe użytki zielone (TUZ) na obszarach Natura 2000 i poza korzystają z obu pakietów. Na tej samej powierzchni nie mogą być realizowane jednocześnie wariant ptasi i warianty siedliskowe. Na poziomie gospodarstwa mogą być zlecone dwie ekspertyzy (dokumentacje) przyrodnicze ornitologiczna i siedliskowa sporządzone przez dwóch ekspertów odpowiednio - ornitologa i botanika (chyba, że dany ekspert posiada zaświadczenie, co do kwalifikacji zarówno ornitologicznych i botanicznych). Ekspert botanik powinien posiadać ogólną wiedzę z zakresu rozpoznawania gatunków ptaków i ich siedlisk lęgowych. Ekspert ornitolog powinien posiadać ogólną wiedzę z zakresu rozpoznawania siedlisk. Wybór wariantu rolnośrodowiskowego zależy od wiedzy i decyzji rolnika/doradcy rolnośrodowiskowego/eksperta/ekspertów zgodnie z Przewodnikiem przystąpienia do pakietów przyrodniczych programu rolnośrodowiskowego 2007-2013 oraz kluczami wnioskowania opisanymi w metodyce wykonania dokumentacji siedliskowej oraz metodyce wykonania dokumentacji ornitologicznej. Dokumentacja przyrodnicza jest efektem inwentaryzacji terenowej. Zawiera szczegółowy opis działek rolnych (RSS lub/i RSO) i zalecenia odnośnie sposobu gospodarowania na danym terenie. Zalecenia mogą zaostrzać wymogi pakietów rolnośrodowiskowych. W wypadku zaostrzenia wymogów konieczne jest szczegółowe uzasadnienie decyzji eksperta. 2

Konieczne jest zwrócenie uwagi na unikanie działań pogarszających stosunki wodne siedliska (pogarszać warunki wodne może np. czyszczenie i udrażnianie rowów melioracyjnych). DZIAŁKA ROLNA ORNITOLOGICZNA (RSO) lub DZIAŁKA ROLNA SIEDLISKOWA (RSS) jest to jednolita powierzchnia predysponowana do objęcia konkretnym wariantem rolnośrodowiskowym w ramach pakietu 4. lub 5. Inwentaryzacja przyrodnicza przeprowadzana jest według ściśle określonej metodyki badań terenowych i opisana wg określonego wzoru. Dokumentacja przyrodnicza jest sporządzana w roku poprzedzającym rok złożenia przez rolnika wniosku rolnośrodowiskowego do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Między rolnikiem i ekspertem/ekspertami zawierana jest umowa cywilno-prawna na opracowanie dokumentacji przyrodniczej, w której regulowane są m.in. kwestie płatności w powiązaniu z kosztami transakcyjnymi oraz obowiązki eksperta wobec rolnika. DOKUMENTACJA PRZYRODNICZA składa się z: Danych osobowych rolnika; Części A, która zawiera informacje przeznaczone dla doradcy rolnośrodowiskowego, który włączy ją do planu działalności rolnośrodowiskowej; Części B, która zawiera karty opisu poszczególnych działek rolnych (RSS lub RSO). Załącznikami do dokumentacji jest dokumentacja kartograficzna i fotograficzna. Dokumentacja fotograficzna jest opisana (data wykonania fotografii, rodzaj siedliska/gatunku, umiejscowienie powierzchni, autor zdjęcia). Dokumentacja przyrodnicza (część A i B) sporządzona dla terenu znajdującego się na obszarze chronionym musi być skonsultowana z odpowiednimi służbami ochrony przyrody. Dokumentacja przyrodnicza opracowywana jest w wersji papierowej i elektronicznej (CD). Każda strona dokumentacji w formie papierowej jest parafowana przez eksperta. EKSPERCI PRZYRODNICZY Podstawą wykonywania dokumentacji przyrodniczej jest inwentaryzacja terenowa, wykonana przez eksperta posiadającego odpowiednie kwalifikacje w zakresie rozpoznawania 3

gatunków i siedlisk eksperta botanika (dokumentacja siedliskowa) lub eksperta ornitologa (dokumentacja ornitologiczna). Ekspertem ornitologiem lub ekspertem botanikiem według projektu Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szkoleń dla podmiotów, których dotyczą działania objęte Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 oraz doradzania odnośnie do sporządzania dokumentacji niezbędnej do uzyskania pomocy mogą być osoby spełniające łącznie poniższe kryteria: posiadają doświadczenie w rozpoznawaniu gatunków ptaków lub siedlisk przyrodniczych, potwierdzone wyższym wykształceniem z zakresu nauk biologicznych, nauk o ziemi i nauk rolniczych, lub stażem w służbach ochrony przyrody lub pozarządowej organizacji przyrodniczej, lub udziałem w projektach dotyczących inwentaryzacji przyrodniczej lub monitoringu przyrodniczego; posiadają rekomendację instytucji naukowej lub pozarządowej organizacji przyrodniczej lub służb ochrony przyrody w zakresie posiadania doświadczenia w rozpoznawaniu gatunków ptaków lub siedlisk przyrodniczych; uzyskały pozytywną opinię Komisji potwierdzającej posiadanie kwalifikacji i doświadczenia do należytego wykonywania doradzania; ukończyły szkolenie dla ekspertów przyrodniczych, którego przedmiotem są zagadnienia, o których mowa w części II załącznika nr 1 do rozporządzenia, i posiadają zaświadczenie o ukończeniu szkolenia; zostały wpisane na listę prowadzoną przez dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego Brwinów (CDR Brwinów). Ekspertem ornitologiem lub/i botanikiem w 2008 r. według projektu Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szkoleń dla podmiotów, których dotyczą działania objęte Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 oraz doradzania odnośnie do sporządzania dokumentacji niezbędnej do uzyskania pomocy jest doradca rolnośrodowiskowy 2004-2006, który posiada doświadczenie w rozpoznawaniu gatunków ptaków lub siedlisk przyrodniczych, potwierdzone wyższym wykształceniem z zakresu nauk biologicznych, nauk o ziemi i nauk rolniczych, lub stażem w służbach ochrony przyrody lub pozarządowej organizacji przyrodniczej, lub udziałem w projektach dotyczących inwentaryzacji przyrodniczej lub monitoringu przyrodniczego oraz rekomendację instytucji naukowej lub pozarządowej organizacji przyrodniczej lub służb ochrony przyrody w zakresie posiadania doświadczenia w rozpoznawaniu gatunków ptaków lub siedlisk przyrodniczych, Zgłoszenie kandydata na eksperta w 2008 r. odbywa się poprzez przesłanie do CDR Brwinów wypełnionego formularza wraz z rekomendacją (gotowy wzór dostępny na stronie www). Po 4

pozytywnej weryfikacji formularza kandydat wpisywany jest na listę ekspertów przyrodniczych, zostaje nadany mu konkretny numer uprawnień i wystawione zaświadczenie o uprawnieniach. Eksperci wykonujący dokumentację przyrodniczą siedliskową (eksperci botanicy) muszą wykazać się biegłą znajomością flory siedlisk nieleśnych i praktyczną umiejętnością wyszukiwania i rozpoznawania roślin, umiejętnością sporządzania zdjęć fitosocjologicznych, umiejętnością oceny uwarunkowań środowiska, w tym zwłaszcza warunków wodnych, umiejętnością dostrzegania ważnych uwarunkowań ochrony siedliska przyrodniczego, umiejętnością interpretacji fotomapy i posługiwania się urządzeniami GPS oraz znajomością programu rolnośrodowiskowego. Eksperci wykonujący dokumentację przyrodniczą ornitologiczną (eksperci ornitolodzy) muszą wykazać się umiejętnością rozpoznawania i wyszukiwania ptaków, umiejętnością stosowania metody kartograficznej inwentaryzacji ptaków, biegłą znajomością biologii gatunków kwalifikujących do programu rolnośrodowiskowego, umiejętnością interpretacji fotomapy i posługiwania się urządzeniami GPS oraz znajomością programu rolnośrodowiskowego. Ważne jest aby ekspert posiadał także minimum podstawowej wiedzy botanicznej (ornitolog) i ornitologicznej (botanik). Ekspert, zarówno botanik jak i ornitolog, przed inwentaryzacją terenową powinien sprawdzić, czy dla danego terenu dostępna jest dokumentacja archiwalna - publikowane lub niepublikowane opracowania dotyczące rozmieszczenia i typologii siedlisk przyrodniczych oraz awifauny danego terenu. Takie materiały ukierunkują pracę eksperta i pozwolą mu ocenić skalę ewentualnych zmian na badanym terenie. Należy wskazać rodzaj dokumentacji i wpisać rok jej opracowania. Ekspert, sporządzając dokumentację, składa oświadczenie, że sporządził ją zgodnie ze stanem faktycznym na gruncie i zgodnie z wymogami wskazanej metodyki oraz zgodnie z wiedzą ekologiczną, a także że prawidłowo wyszukał i rozpoznał odpowiednio - występujące wskaźnikowe gatunki roślin lub kluczowe i towarzyszące gatunki ptaków. PRZEWODNIK PRZYSTĄPIENIA DO PAKIETÓW PRZYRODNICZYCH PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO 2007-2013 1) Rolnik zastanawia się czy może wejść w program rolnośrodowiskowy. 2) Kieruje się do doradcy rolnośrodowiskowego. 5

3) Doradca rolnośrodowiskowy wraz z rolnikiem zastanawiają się jakie pakiety rolnośrodowiskowe rolnik może u siebie realizować. 4) Na podstawie własnej wiedzy, danych przekazanych od rolnika i wizytacji terenowej doradca rolnośrodowiskowy proponuje rolnikowi pakiet 4. lub 5. oraz doradza mu z jakim ekspertem (ornitologiem czy botanikiem) ma się skontaktować - informuje gdzie odnaleźć dane teleadresowe ekspertów lub sam określa konkretnego eksperta. 5) Rolnik kontaktuje się np. telefonicznie z ekspertem (ornitologiem lub botanikiem). W czasie rozmowy podaje usytuowanie działki i umawia się na wstępną wizytę w terenie. 6) Ekspert dzięki informacji uzyskanej od rolnika zastanawia się, czy nie zachodzi potrzeba aby na wstępną wizytę zaprosić eksperta z innej dziedziny. Jeśli tak - informuje rolnika, że przyjedzie z drugim ekspertem, z którym się wcześniej umawia. Jeśli stwierdza, że inwentaryzacja danego obszaru leży poza zasięgiem jego kompetencji kieruje rolnika do eksperta innej specjalności. ROLNIK MUSI SIĘ LICZYĆ Z EWENTUALNYMI KOSZTAMI PRZYJAZDU OBU EKSPERTÓW ORAZ Z TYM, ŻE WSTĘPNA OCENA MOŻE NIE DAĆ OCZEKIWANYCH REZULTATÓW KOSZTY PIERWSZEJ WIZYTY (REKONESANSU) NIE PODLEGAJA REFUNDACJI. W czasie wstępnej wizyty w terenie ekspert na podstawie posiadanej wiedzy stwierdza czy dana działka kwalifikuje się do konkretnych wariantów pakietu 4. i/lub 5. i czy (jeśli nie zrobił tego wcześniej) należy skontaktować się także z ekspertem z innej dziedziny. 7) Jeśli działka kwalifikuje się do wariantów ptasiego lub siedliskowego pakietu 4. i/lub 5. rolnik podejmuje decyzję czy podpisać umowę/umowy cywilno-prawne na sporządzenie dokumentacji siedliskowej i/lub ornitologicznej. W PRZYPADKU GDY W GOSPODARSTWIE MOŻNA REALIZOWAĆ RÓWNOCZEŚNIE WARIANT SIEDLISKOWY I WARIANT PTASI- ROLNIK PODPISUJE DWIE NIEZALEŻNE UMOWY Z EKSPERTEM BOTANIKIEM I EKSPERTEM ORNITOLOGIEM. 8) Rolnik podpisuje umowę z ekspertem/ekspertami na wykonanie dokumentacji przyrodniczej ornitologicznej i/lub siedliskowej. 9) Po podpisaniu umowy ekspert sporządza dokumentację przyrodniczą według ściśle określonej metodyki i wzoru. 10) Ekspert nanosi wyniki inwentaryzacji terenowej na mapie gospodarstwa (ortofotomapa) - najpóźniej w drugim roku realizacji wariantów przyrodniczych. 11) Sporządzoną dokumentację ekspert przekazuje: - rolnikowi (wersja pełna (część A i B) w wersji papierowej i elektronicznej (CD)), 6

- MRiRW (wersja pełna (część A i B) w wersji papierowej i elektronicznej (CD)) do 31 grudnia roku w którym została sporządzona dokumentacja przyrodnicza, - doradcy (wersja skrócona (część A) w wersji elektronicznej (CD)). 12) Ekspert przedstawia rolnikowi rachunek wraz z potwierdzeniem wysłania przesyłki poleconej zawierającej dokumentację do doradcy rolnośrodowiskowego i MRiRW lub zaświadczenie dostarczenia, jeśli zrobił to osobiście. 13) Doradca wprowadza część A dokumentacji przyrodniczej (ornitologicznej i/lub przyrodniczej) do planu działalności rolnośrodowiskowej. 14) Jeśli działka znajduje się na obszarze chronionym rolnik przekazuje plan działalności rolnośrodowiskowej oraz wersję elektroniczną dokumentacji przyrodniczej do odpowiednich służb ochrony przyrody w celu otrzymania zaświadczenia o zgodności z planem lub celami ochrony danego obszaru. 15) Rolnik odbiera zaświadczenie o zgodności planu działalności rolnośrodowiskowej z planem lub celami ochrony danego obszaru chronionego. 16) Rolnik posiadając sporządzony plan działalności rolnośrodowiskowej, składa w ARiMR w terminie 15 marca 15 maja wniosek o płatność rolnośrodowiskową wraz z wymaganymi załącznikami. WSKAZÓWKI DOTYCZĄCE UMOWY MIĘDZY EKSPERTEM A ROLNIKIEM NA WYKONANIE DOKUMENTACJI PRZYRODNICZEJ UMOWA POWINNA ZAWIERAĆ: Uregulowanie sposobu i czasu płatności (rolnik otrzymuje zwrot kosztów transakcyjnych za dokumentację przyrodniczą wraz z wypłatą pierwszej płatności rolnośrodowiskowej); Obowiązek współpracy eksperta z doradcą rolnośrodowiskowym; Obowiązek sporządzenia dokumentacji zgodnie z planem lub celami ochrony, jeśli działka znajduje się na obszarze chronionym; Obowiązek przekazania przez eksperta dokumentacji przyrodniczej w odpowiedniej formie do rolnika, doradcy i MRiRW; Oświadczenie, że rolnik zgadza się na przekazywanie dokumentacji przyrodniczej wraz z załącznikami do MRiRW. 7

Dokumentację przyrodniczą ornitologiczną i siedliskową sporządza się wg załączonych wzorów formularzy. Część A dokumentacji przyrodniczych (przenoszona do planu działalności rolnośrodowiskowej) w części dotyczącej opisu danej działki RSS lub RSO zawiera w przypadku działki RSS: Opis siedliska przyrodniczego (wraz z uwzględnieniem istniejących urządzeń melioracyjnych i stosunków wodnych) oraz Zalecane działania, w tym: szczegółowe wymogi mieszczące się w zakresie wymogów wskazanych w załączniku nr 3 do rozporządzenia w odniesieniu do rekomendowanych wariantów z ew. ich zaostrzeniem wraz z uzasadnieniem; plan wypasów przy użytkowaniu pastwiskowym lub kośno-pastwiskowym; informację o istnieniu obszarów nawożonych przez namuły rzeczne; w przypadku realizacji wariantu drugiego i czwartego - wskazanie lat, w których dopuszcza się koszenie całej powierzchni trwałych użytków zielonych; w przypadku realizacji wariantu trzeciego - wskazanie roku, w którym dopuszcza się koszenie całej powierzchni trwałych użytków zielonych; w przypadku realizacji wariantu dziewiątego - wskazanie roku, w którym dopuszcza się pozostawienie runa bez skoszenia. Szkic działki rolnej, z oznaczeniem, które powierzchnie nie będą koszone w poszczególnych latach realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego. a w przypadku działki RSO: Opis siedliska przyrodniczego (wraz z uwzględnieniem istniejących urządzeń melioracyjnych i stosunków wodnych) oraz Zalecane działania, w tym: szczegółowe wymogi mieszczące się w zakresie wymogów wskazanych w załączniku nr 3 do rozporządzenia w odniesieniu do rekomendowanych wariantów z ew. ich zaostrzeniem wraz z uzasadnieniem; plan wypasów przy użytkowaniu pastwiskowym lub kośno-pastwiskowym; informację o istnieniu obszarów nawożonych przez namuły rzeczne; Szkic działki rolnej, z oznaczeniem, które powierzchnie nie będą koszone w poszczególnych latach realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego. METODYKA SPORZĄDZANIA DOKUMENTACJI PRZYRODNICZEJ Dokumentacja przyrodnicza ornitologiczna (na potrzeby wariantów 4.1. i 5.1.) określa siedliska lęgowe 10 gatunków ptaków gniazdujących na trwałych użytkach zielonych, 8

zagrożonych wyginięciem w skali Polski i Europy tj.: błotniak łąkowy (Circus pygargus), derkacz (Crex crex), czajka (Vanellus vanellus), biegus zmienny (Calidris alpina schinzii), kszyk (Gallinago gallinago), dubelt (Gallinago media), rycyk (Limosa limosa), kulik wielki (Numenius arquata), krwawodziób (Tringa tetanus), wodniczka (Acrocephalus paludicola) oraz szczegółowe wskazania, co do sposobu gospodarowania na tym terenie, które zapewnią zachowanie siedliska tych ptaków we właściwym stanie ochrony. Dokumentacja przyrodnicza siedliskowa (na potrzeby wariantów 4.2. - 4.10. i 5.2. - 5.10.) określa typ siedliska przyrodniczego występującego na użytkach zielonych w granicach gospodarstwa rolnego, wariant pakietu, który powinien być zastosowany dla zachowania tego siedliska we właściwym stanie ochrony oraz szczegółowe wskazania co do sposobu gospodarowania. DOKUMENTACJA SIEDLISKOWA Pierwszym etapem inwentaryzacji siedliskowej jest podział użytków zielonych na powierzchnie jednolite pod względem fizjonomii, warunków siedliskowych (w tym utworu glebowego, warunków wodnych) i roślinności (typu siedliska przyrodniczego). Taka powierzchnia, po potwierdzeniu jej jednolitości w wyniku wykonania zdjęć fitosocjologicznych oraz kwalifikowalności do jednego z wariantów siedliskowych, jest określana mianem działki RSS (działka rolna siedliskowa). Każdej powierzchni jednolitej (potencjalnej działce RSS) nadaje się symbol numeryczny np.: RSS 01, RSS 02, itd. Działka RSS może być częścią działki ewidencyjnej, może być tożsama z działką ewidencyjną albo może łączyć w sobie całe działki ewidencyjne lub ich części, wchodzące w skład jednego gospodarstwa rolnego. Minimalna powierzchnia potencjalnej działki RSS wynosi 0,1 ha. Maksymalna powierzchnia nie jest ograniczona, ale pod warunkiem zachowania jednolitości powierzchni. Na powierzchniach jednolitych mogą występować elementy liniowe, punktowe i drobne elementy powierzchniowe o strukturze wyraźnie odbiegającej od głównego typu siedliska, np.: strefa brzegowa działki rolnej i występująca w niej roślinność okrajkową, drogi polne przecinające powierzchnię i ich brzegi, rowy melioracyjne z pasami roślinności ziołoroślowej, kępy zakrzaczeń. Dopuszcza się, aby bez konieczności wyłączania ich z działki RSS: w ramach jednolitej powierzchni o ogólnym charakterze bagiennym (mechowiska, szuwar wielkoturzycowy, niektóre łąki trzęślicowe, niektóre słonorośla) występowało 9

do 10% powierzchni niebagiennej lub do 20% zakrzewień i zadrzewień, ale łącznie nie więcej niż 20% niejednorodności; w ramach jednolitej powierzchni o ogólnym charakterze łąki (łąki trzęślicowe i selernicowe, półnaturalne łąki wilgotne, półnaturalne łąki świeże, niektóre słonorośla) występowało do 10% elementów niełąkowych; w ramach jednolitej powierzchni o ogólnym charakterze murawy lub pastwiska (murawy ciepłolubne, bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe, niektóre słonorośla) występowało do 20% powierzchni o innym charakterze. W opisie składu florystycznego elementy te pomija się, tj. nie lokalizuje się w nich zdjęć fitosocjologicznych. Podczas wydzielania powierzchni jednolitych ekspert posługuje się ortofotomapą z naniesionymi działkami ewidencyjnymi i urządzeniem GPS. GPS wykorzystywany jest do określenia współrzędnych geograficznych linii załamania wydzielonej powierzchni jednolitej (poligonu działki RSS), współrzędnych geograficznych środka poletka opisu flory oraz do pomiaru powierzchni działki. Wydzielone działki RSS wkreśla się na wydruku ortofotomapy. Opis działki RSS i jej roślinności Dla każdej wydzielonej powierzchni jednolitej należy określić na podstawie wizji w terenie: Położenie w terenie; Wysokość n.p.m.; Rzeźbę terenu; Ekspozycję zbocza, jeżeli dotyczy; Warunki wodne; Zasilanie w wodę; Urządzenia wodne; Typ podłoża (wykonać sztych łopatą); Dotychczasowe użytkowanie; Gatunki ekspansywne roślin zielnych; Gatunki krzewów i podrostów drzew; Następnie na każdej potencjalnej działce RSS wykonuje się opis roślinności przez wykonanie kilku zdjęć fitosocjologicznych na poletkach o powierzchni 25 m 2 każde (5x5 m). Minimalna liczba zdjęć zależy od powierzchni opisywanej działki: 0,1-0,5 ha 2 poletka; 0,5-1,0 ha 3 poletka; 1,0-2,0 ha 4 poletka; 10

2,0-5,0 ha 5 poletek; >5 ha dodatkowe poletko na każde kolejne 3 ha. Lokalizacja poletek powinna być wybrana tak, by były one reprezentatywne dla opisywanej roślinności (zgodnie z zasadami fitosocjologii) oraz były rozmieszczone względnie równomiernie na całej powierzchni działki ewidencyjnej. Lokalizację środków poletek (współrzędne z GPS) podaje się w dokumentacji i zaznacza się na ortofotomapie. Poletka nie powinny obejmować okrajków, dróg, brzegów rowów itp. niejednorodności. Zdjęcie fitosocjologiczne na każdym z poletek polega na spisaniu wszystkich gatunków roślin rosnących na poletku, a następnie na określeniu pokrycia powierzchni przez każdy gatunek w skali Braun-Blanqueta (tab. 3). Tabela 3. Ocena stopnia pokrycia powierzchni: Skala pokrycia Procent powierzchni zajęty przez gatunek + 1 lub 2 osobniki z nieznacznym pokryciem 0-1% 1 liczniejsze osobniki bardzo rozproszone z niewielkim pokryciu 1-5% 2 osobniki wykazują pokrycie 5-25% 3 osobniki wykazują pokrycie 25-50% 4 osobniki wykazują pokrycie 50-75% 5 osobniki wykazują pokrycie 75-100% Konieczne jest rozpoznanie i spisanie wszystkich gatunków roślin naczyniowych, natomiast w warstwie mchów obligatoryjna jest identyfikacja jeżeli występują grupy mchów torfowców oraz gatunków mchów mających walor wskaźnikowy. Pozostałe mchy można ująć zbiorczo jako inne mchy. Gatunki nieznane, odnotowane na danej powierzchni należy zebrać w celu późniejszego oznaczenia (nie wolno jednak zbierać gatunków chronionych, które nie mogą być nieznane ekspertowi) i potem uzupełnić formularz. Zaleca się rozpocząć opis roślin począwszy od najwyższych i dominujących roślin i w kolejności ich zauważania. Należy oznaczyć i wpisać do formularza nazwy łacińskie gatunków roślin, a w kolumnę odpowiadającą numerowi poletka wpisać oszacowanie pokrycia gatunku (lub znak minus, jeżeli na danym poletku gatunek nie występuje) - w ten sposób, aby jednemu gatunkowi odpowiadał jeden wiersz formularza. W trakcie wykonywania spisu roślinności ekspert jest zobowiązany do sporządzenia dokumentacji fotograficznej w celu udokumentowania fizjonomii zbiorowiska roślinnego i gatunków wskaźnikowych (tab. 4). Wydruki zdjęć wielkości ok. 10 x15 cm załącza się do dokumentacji. 11

Tabela 4. Wymagane kategorie zdjęć Cechy siedliska Liczba zdjęć ogólny wygląd i położenie 1 podłoże (odsłonięcie gleby, np. sztych szpadlem) 1 miejsca wypływów/wysięków wód (jeżeli występują) po 1 rzut pionowy runi, w obszarze 25m 2 2 gatunki roślin wskaźnikowych po 1 na gatunek gatunki roślin inwazyjnych 1 Opis roślinności przeprowadzony jest w okresach pojawiania się największej liczby gatunków, czyli w terminie od 15 maja do 30 września, w roku poprzedzającym złożenie wniosku rolnośrodowiskowego. Na łąkach koszonych, opisy florystyczne są przeprowadzane przed pierwszym pokosem, najlepiej w maju, ewentualnie w lipcu po odrośnięciu roślinności. Należy odnotować daty (dzień/miesiąc/rok) przeprowadzenia terenowego spisu roślinności. Analiza opisanej roślinności Po wykonaniu spisów: dla każdego gatunku podlicza się, na ilu poletkach on wystąpił (przy dalszej diagnostyce liczone są tylko gatunki występujące na dwóch lub więcej poletkach); dla każdego gatunku sprawdza się czy i na jakich listach gatunków wskaźnikowych (załącznik) występuje, tj. określa się walor wskaźnikowy gatunku i wpisuje się go w odpowiedniej kolumnie (uwaga - ten sam gatunek może niekiedy występować na więcej niż jednej liście i wówczas należy wpisać wszystkie listy, na których występuje); zaznacza się w odpowiedniej kolumnie gatunki chronione; określa się roślinność podając łacińską nazwę syntaksonu fitosocjologicznego - z taką dokładnością, z jaką jest to możliwe (zespół, rząd, związek lub choćby klasa roślinności); określa się siedlisko przyrodnicze wymienione w Zał. I Dyrektywy Siedliskowej, jeżeli dotyczy. Jeżeli wynik spisu florystycznego ujawni wyraźną niejednolitość składu roślinności na badanej powierzchni, świadczyć to o błędzie przy wyznaczaniu działki RSS - należy zweryfikować wydzielenia. Wybór optymalnego wariantu pakietu i uszczegółowienie wymogów Dla opisanych w podany powyżej sposób działek RSS ekspert określa optymalny wariant pakietu rolnośrodowiskowego (odpowiednio warianty 4.2-4.10 w pakiecie 4. lub warianty 5.2-5.10 w pakiecie 5.) lub stwierdza brak podstaw do zastosowania pakietu. 12

Podstawowym sposobem kwalifikacji powierzchni do zastosowania pakietu oraz wyboru optymalnego wariantu pakietu jest klucz wnioskowania (tab. 5), oparty głównie na występowaniu gatunków roślin wskazujących na potrzebę określonego typu zagospodarowania (gatunki wskaźnikowe). Jeżeli jednak ekspert stwierdzi występowanie odpowiedniego siedliska przyrodniczego i wynikającą z tego potrzebę zastosowania odpowiedniego wariantu (np. sytuacje, w których na dane siedlisko wskazują bardzo rzadkie w Polsce gatunki roślin, pominięte na listach, albo nietypowe sytuacje lokalne w których występowanie siedliska jest ewidentne ale nie ma gatunków wskaźnikowych), to ma prawo - podając wyczerpujące uzasadnienie - zakwalifikować powierzchnię do odpowiedniego pakietu, nawet jeżeli nie wynika to z klucza. Podstawowa procedura wnioskowania: Jako "występowanie" gatunku, o którym mowa w tabeli 5, traktuje się jego wystąpienie na co najmniej dwóch poletkach opisu roślinności, tj. pomija się gatunki, które wystąpiły tylko raz. Należy przejść kolejne kroki wnioskowania (tab. 5) aż do uzyskania wniosku. Tabela 5. Klucz wnioskowania o wyborze wariantu pakietu siedliskowego Krok Ocena Wniosek Uwagi Powierzchnia jednolita ma charakter użytku przyrodniczego, a nie użytku rolnego - np. jest to śródpolne/śródłąkowe torfowisko przejściowe lub wysokie, luźne murawy napiaskowe, naturalne nie 1. koszone szuwary, wrzosowiska, nie Zastosuj wariant 4.10 koszone dotychczas mechowisko o lub 5.10 Użytki naturalnej hydrologii, itp. przyrodnicze Użytkowanie rolnicze (koszenie, wypas) nie będzie sprzyjać zachowaniu siedliska we właściwym stanie. 1a Powierzchnia dla zachowania jej różnorodności biologicznej powinna być przynajmniej ekstensywnie koszona lub wypasana. Użytkowanie kośne lub pastwiskowe będzie sprzyjać zachowaniu powierzchni i związanej z nią różnorodności florystycznej. przejdź do kroku 2 Zaplanuj zabiegi pielęgnacyjne niezbędne dla ochrony, jeżeli takie są potrzebne. Uwaga wariant użytki przyrodnicze może być wybierany także dla niektórych mechowisk (siedlisko przyrodnicze 7230) i szuwarów o naturalnym charakterze, utrzymujących się w dobrym stanie bez użytkowania rolniczego (nawet jeżeli występujące gatunki wskazywałyby na wariant mechowiska lub szuwary ). 13

2 2a 3 3a 4 4a 5 5a 6 6a 7 Występuje co najmniej 1 gatunek z listy H słonorośla; i jednocześnie siedliska są związane ze słonymi wodami lub morskimi, bądź słonymi wypływami wód podziemnych. Nie jest spełniony powyższy warunek Występują co najmniej 3 gatunki z listy C - łąki trzęślicowe i selernicowe lub co najmniej 2 gatunki chronione z tej listy Nie jest spełniony powyższy warunek Występują co najmniej 3 gatunki z listy A mechowiska lub przynajmniej 2 gatunki chronione z tej listy. Siedlisko związane jest z wypływami i wysiękami wód podziemnych. Nie jest spełniony powyższy warunek Występują co najmniej 3 gatunki z listy D - murawy ciepłolubne lub co najmniej 2 gatunki chronione z tej listy. Nie jest spełniony powyższy warunek Występują co najmniej 3 gatunki z listy G - murawy bliźniczkowe lub co najmniej dwa gatunki chronione z tej listy. Nie jest spełniony powyższy warunek Występują co najmniej 4 gatunki z list wskaźnikowych E i F półnaturalne łąki wilgotne i świeże (liczonych razem) lub co najmniej dwa gatunki chronione z tych dwóch list Zastosuj wariant 4.9 lub 5.9 Słonorośla przejdź do kroku 3 Zastosuj wariant 4.4 lub 5.4 Łąki selernicowe i trzęślicowe przejdź do kroku 4 Zastosuj wariant 4.2 lub 5.2 Mechowiska przejdź do kroku 5 Zastosuj wariant 4.5 lub 5.5 Murawy ciepłolubne przejdź do kroku 6 Zastosuj wariant 4.8 lub 5.8 Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe przejdź do kroku 7 Zastosuj wariant 4.6 lub 5.6 Półnaturalne łąki wilgotne lub 4.7 lub 5.7 Półnaturalne łąki świeże wybierz ten, na który wskazuje większa Zadania, stosownie do charakteru słonorośla, należy uszczegółowić, czy ma być zastosowany wypas, czy też koszenie. Rozważ potrzeby kształtowania stosunków wodnych może być potrzebne utrzymanie rowów dla dopływu solanki, albo przeciwnie tamowanie rowów lub ich nie odmulanie, by solanka mogła się rozlewać. W zaleceniach zwykle należy zastrzec konieczność zachowania stosunków wodnych. W zaleceniach zwykle należy zastrzec konieczność zachowania stosunków wodnych nawet odmulanie istniejących rowów będzie zagrażać siedlisku. W uszczegółowionych zadaniach należy określić, stosownie do typu murawy, czy należy stosować wypas czy koszenie. Niektóre typy muraw (np. ostnicowe) powinny być obligatoryjnie wypasane i nie można zastępować wypasu koszeniem W uszczegółowionych zadaniach wskaż gatunek zwierząt, którymi powinien być realizowany wypas. W przypadku łąk wilgotnych, w zaleceniach zwykle należy zastrzec brzegowe warunki zachowania optymalnych przyrodniczo stosunków wodnych 14

7a 8 8a Nie jest spełniony powyższy warunek Dominuje 1 z gatunków z listy B - szuwary wielkoturzycowe i jednocześnie uwilgotnienie jest stale przynajmniej "mokre" Nie jest spełniony powyższy warunek liczba gatunków (licząc gatunki chronione podwójnie), i na który wskazuje uwilgotnienie przejdź do kroku 8 Zastosuj wariant 4.3 lub 5.3 Szuwary wielkoturzycowe Powierzchnia siedliskowa nie kwalifikuje się do wsparcia w ramach wariantów siedliskowych pakietów 4. i 5. Zaproponuj zastosowanie Pakietu 3. Ekstensywne łąki i pastwiska W zaleceniach zwykle należy zastrzec konieczność zachowania stosunków wodnych nawet odmulanie istniejących rowów będzie zagrażać siedlisku. Ekspert jest obowiązany wskazać rolnikowi na gruncie te gatunki i cechy siedliska, które zadecydowały o kwalifikowalności powierzchni do pakietu i o wyborze wariantu. Po wyborze wariantu należy sformułować: zalecenia dotyczące zachowania stwierdzonego siedliska przyrodniczego i jego typowych gatunków; uszczegółowienia zadań związanych z wdrażaniem wskazanego wariantu (np. czy stosować wypas czy koszenie jeżeli jest taka alternatywa). Przy formułowaniu zaleceń i uszczegółowień zadań, ekspert kieruje się w szczególności: ogólnymi wskazówkami zawartymi w tabeli 4 (klucz wnioskowania); wymogami ekologicznymi stwierdzonych gatunków chronionych (koniecznością zachowania ich populacji we właściwym stanie ochrony); koniecznością ograniczenia rozwoju niepożądanych gatunków ekspansywnych. LISTY WSKAŹNIKOWYCH GATUNKÓW ROŚLIN Lista A Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.2 i 5.2 Mechowiska trzcinnik prosty Nazwa polska Nazwa łacińska Calamagrostis stricta Ochrona gatunkowa 15

turzyca Buxbauma Carex buxbaumi turzyca siwa Carex canescens (curta) turzyca strunowa Carex chordorrhiza ściśle turzyca Davalla Carex davalliana ściśle turzyca obła Carex diandra turzyca dwupienna Carex dioica turzyca gwiazdkowata Carex echinata turzyca żółta Carex flava turzyca łuseczkowata Calex lepidocarpa turzyca prosowata Carex panicea turzyca pchla Carex pulicaris ściśle kukułka (wszystkie czerwono kwitnące gatunki) Dactylorhiza spp. ściśle sierpowiec spp. Drepanocladus spp. kruszczyk błotny Epipactis palustris ściśle wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium błotniszek wełnisty Helodium blandowii ściśle sit cienki Juncus filiformis sit tępokwiatowy Juncus subnodulosus lipiennik Loesela Liparis loeselii ściśle bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata częściowo mszar krokiewkowaty Paludella squarrosa ściśle dziewięciornik błotny Parnassia palustris gnidosz błotny Pedicularis palustris ściśle gnidosz królewski Pedicularis sceptrumcarolinum ściśle tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris ściśle wielosił błękitny Polemonium coeruleum ściśle skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus ściśle skorpionowiec brunatny Scorpidium scorpioides ściśle torfowiec obły Sphagnum teres ściśle gwiazdnica błotna Stellaria palustris kosatka kielichowa Tofieldia calyculata ściśle błyszcze włoskowate Tomenthypnum nitens ściśle świbka błotna Triglochin palustre kozłek dwupienny Valeriana dioica kozłek całolistny Valeriana simplicifolia Lista B Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.3 i 5.3 Szuwary wielkoturzycowe Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona gatunkowa turzyca błotna Carex acutiformis turzyca tunikowa Carex appropinquata turzyca dwustronna Carex disticha turzyca sztywna Carex elata turzyca zaostrzona Carex gracilis turzyca prosowata Carex paniculata turzyca dzióbkowata Carex rostrata turzyca pęcherzykowata Carex vesicaria 16

turzyca lisia Carex vulpina kłoć wiechowata Cladium mariscus ściśle Lista C Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.4 i 5.4 Łąki trzęślicowe i selernicowe Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona gatunkowa czosnek kątowaty Allium angulosum bukwica zwyczajna Betonica officinalis turzyca Buxbauma Carex buxbaumi turzyca prosowata Carex panicea selernica żyłkowana Cnidium dubium kukułka (wszystkie czerwono kwitnące gatunki) Dactylorhiza spp. ściśle goździk pyszny Dianthus superbus ściśle kruszczyk błotny Epipactis palustris ściśle szachownica kostkowata Fritillaria meleagris ściśle przytulia północna Galium boreale goryczka wąskolistna Gentiana pneumonantha ściśle goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella ściśle goryczuszka (goryczka) błotna Gentianella uliginosa ściśle mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus ściśle konitrut błotny Gratiola officinalis ściśle oman wierzbolistny Inula salicina kosaciec syberyjski Iris sibirica ściśle okrzyn łąkowy Laserpitium prutenicum len przeczyszczający Linum catharticum nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum ściśle storczyk kukawka Orchis militaris ściśle storczyk błotny Orchis palustris ściśle storczyk samiczy Orchis morio ściśle starodub łąkowy Ostericum palustre ściśle gnidosz królewski Pedicularis sceptrumcarolinum ściśle tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris ściśle wielosił błękitny Polemonium coeruleum ściśle krwiściąg lekarski Sanquisorba officinalis tarczyca oszczepowara Scutellaria hastifolia olszewnik kminkolistny Selinum cervifolia sierpik barwierski Serratula tinctoria konipłoch łąkowy Silaum silaus czarcikęs łąkowy Succisa pratensis czarcikęsik Kluka Succisella inflexa ściśle pełnik Trollius spp. ściśle fiołek mokradłowy Viola stagnina ściśle Lista D Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.5 i 4.5 Murawy ciepłolubne Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona 17

gatunkowa miłek wiosenny Adonis vernalis ściśle dąbrówka kosmata Ajuga genevensis smagliczka pagórkowa Alyssum montanum naradka północna Androsace septentrionalis pajęcznica liliowata Anthericum liliago ściśle marzanka pagórkowa Asperula cynanchica marzanka barwierska Asperula tinctoria aster gawędka Aster amellus ściśle kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum dzwonek boloński Campanula bononiensis dzwonek syberyjski Campanula sibirica ostrożeń krótkołodygowy Cirsium acaule ostrożeń pannoński Cirsium pannonicum ściśle pępawa różyczkolistna Crepis praemorsa goździk kartuzek Dianthus carthusianorum goryczka krzyżowa Gentiana cruciata ściśle goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata ściśle posłonek kutnerowaty Helianthemum nummularium kocanki piaskowe Helichrysum arenarium częściowo oman wąskolistny Inula ensifolia rojnik pospolity Jovibarba sobolifera ściśle strzęplica sina Koeleria glauca strzeplica nadobna Koeleria macrantha ożota zwyczajna Linosyris vulgaris ściśle len złocisty Linum flavum ściśle len włochaty Linum hirsutum ściśle pszeniec różowy Melampyrum arvense szafirek miękkolistny Muscari comosum ściśle sparceta piaskowa Onobrychis arenaria sparceta siewna Onobrychis viciifolia wilżyna ciernista Ononie spinosa częściowo wilżyna rozłogowa Ononis repens częściowo storczyk kukawka Orchis militaris ściśle śniedek - wszystkie gatunki Ornithogalum spp. ściśle ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa ściśle tymotka Boehmera Phleum phleoides pięciornik piaskowy Potentilla arenaria pięciornik wiosenny Potentilla neumanniana sasanka - wszystkie gatunki Pulsatilla spp. ściśle skalnica trójpalczasta Saxifraga tridactylites driakiew - wszystkie gatunki Scabiosa spp. wężymord stepowy Scorzonera purpurea ściśle rozchodnik ościsty Sedum reflexum lepnica drobnokwiatowa Silene borystenica lepnica litewska Silene lithuanica ściśle lepnica wąskopłatkowa Silene nutans lepnica tatarska Silene tatarica czyściec kosmaty Stachys germanica czyściec prosty Stachys recta ostnica - wszystkie gatunki Stipa spp. ściśle 18

ożanka pierzastosieczna ożanka właściwa rutewka pojedyncza kozibród pajęczynowaty dziewanna fioletowa przetacznik ząbkowany przetacznik kłosowy Teucrium botrys Teucrium chamaedrys Thalictrum simplex Tragopogon floccosus Verbascum phoeniceum Veronica austriaca Veronica spicata Lista E Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.6 i 5.6 Półnaturalne łąki wilgotne Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona gatunkowa knieć błotna Caltha palustris ostrożeń siwy Cirsium canum ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum ostrożeń błotny Cirsium palustre ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare pępawa błotna Crepis paludosa kukułka (wszystkie czerwono kwitnące Dactylorhiza spp. gatunki) ściśle szachownica kostkowata Fritillaria meleagris ściśle bodziszek błotny Geranium palustre kuklik zwisły Geum rivale sit ostrokwiatowy Juncus acutiflorus komonica błotna Lotus uliginosus firletka poszarpana Lychnis flos cucculi niezapominajka błotna Myosotis palustris rdest wężownik Polygonum bistorta sitowie leśne Scirpus sylvaticus starzec wodny Senecio aquaticus rutewka żółta Thalictrum flavum pełnik Trollius spp. ściśle kozłek lekarski Valeriana officinalis przetacznik długolistny Veronica longifolia Lista F Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.7 i 5.7 Półnaturalne łąki siedlisk świeżych Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona gatunkowa przywrotniki Alchemilla spp. przelot pospolity Anthylis vulnelaria dzwonek rozpierzchły Campanula patula rzeżusznik Hallera Cardaminopsis halleri kminek zwyczajny Carum carvi chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis chaber austriacki Centaurea phrygia chaber perukowy Centaurea pseudophrygia ostrożeń dwubarwny Cirsium helenioides zimowit jesienny Colchicium autumnale ściśle szafran (krokus) Crocus spp. ściśle 19

marchew zwyczajna Daucus carota przytulia wiosenna Galium vernum bodziszek łąkowy Geranium pratense mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus ściśle gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea ściśle świerzbnica polna Knautia arvensis groszek łąkowy Lathyrus pratensis wszewłoga górska Meum athamanicum pasternak zwyczajny Pastinaca sativa zerwa kulista Phyteuma orbiculare biedrzeniec wielki Pimpinella major pierwiosnka lekarska Primula veris częściowo pierwiosnka wyniosła Primula elatior częściowo szałwia łąkowa Salvia pratensis szałwia okręgowa Salvia verticillata skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata kozibród łąkowy Tragopogon pratensis koniczyna drobnogłówkowa Trifolium dubium konielica łąkowa Trisetum flavescens Lista G Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.8 i 5.8 Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona gatunkowa dąbrówka piramidalna Ajuga pyramidalis ukwap dwupienny Antennaria dioica arnika górska Arnica montana ściśle podejźrzon spp. (wszystkie gatunki) Botrychium spp. ściśle turzyca wrzosowiskowa Carex ericetorum turzyca prosowata Carex panicea turzyca pigułkowata Carex pilulifera dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis ściśle ozorka zielona Coeloglossum viride ściśle kukułka bzowa Dactylorhiza sambucina ściśle widlicz (widłak) alpejski Diphasiastrum alpinum ściśle świetlik gajowy Euphrasia nemorosa przytulia hercyńska Galium saxatile goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea ściśle goryczka wąskolistna Gentiana pneumonantha ściśle goryczka wiosenna Gentiana verna ściśle goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella ściśle goryczuszka polna Gentianella campestris ściśle goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata ściśle goryczuszka wczesna Gentianella praecox ściśle szarota norweska Gnaphalium norvegicum gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea ściśle jastrzębiec alpejski Hieracium alpinum jastrzębiec gronkowy Hieracium lactucella dziurawiec skąpolistny Hypericum montanum prosienicznik jednogłówkowy Hypochoeris uniflora 20

gołek białawy Leucorchis albida ściśle kosmatka licznokwiatowa Luzula multiflora kosmatka sudecka Luzula sudetica widłak goździsty Lycopodium clavatum ściśle bliźniczka psia trawka Nardus stricta storczyk męski Orchis mascula ściśle storczyk samiczy Orchis morio ściśle gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica ściśle podkolan biały Platanthera bifolia ściśle krzyżownice Polygala spp. kręczynka jesienna Spiranthes spiralis ściśle storczyka kulista Traunsteineria globosa ściśle ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum ściśle Lista H Wskaźniki potrzeby zagospodarowania wariantem 4.9 i 5.9 Słonorośla Nazwa polska Nazwa łacińska Ochrona gatunkowa aster solny Aster tripolium ściśle ostrzew rudy Blysmus rufus przewiercień cienki Bupleurum tenuissimum var. salina centuria nadbrzeżna Centaurium littorale ściśle mlecznik nadmorski Glaux maritima ściśle sit Gerarda Juncus gerardi sit żabi Juncus ranarius komonica wąskolistna Lotus tenuis zagorzałek nadbrzeżny Odontites litoralis babka nadmorska Plantago maritima ściśle mannica - wszystkie gatunki Puccinellia spp. karmnik nadmorski Sagina maritima soliród zielny Salicornia herbacea ściśle muchotrzew solniskowy Spergularia salina świbka morska Triglochin maritima DOKUMENTACJA ORNITOLOGICZNA Pierwszym etapem inwentaryzacji ornitologicznej jest podział użytków zielonych na powierzchnie jednolite pod względem fizjonomii i struktury roślinności oraz warunków siedliskowych (w tym warunków wodnych). Taka powierzchnia, po potwierdzeniu jej kwalifikowalności do zastosowania wariantu ptasiego, jest określana mianem działki RSO (działka rolna ornitologiczna). Każdej powierzchni jednolitej (potencjalnej działce RSS) nadaje się symbol numeryczny np.: RSO 1, RSO 2, itd. 21

Maksymalna powierzchnia nie jest ograniczona, ale pod warunkiem zachowania jednolitości powierzchni. Z wiedzy ekspertów wynika jednak, iż rewir lęgowy nie powinien przekraczać 10 ha. Działka RSO może być częścią działki ewidencyjnej, może być tożsama z działką ewidencyjną albo może łączyć w sobie całe działki ewidencyjne lub ich części, wchodzące w skład jednego gospodarstwa rolnego. Na powierzchniach jednolitych mogą występować elementy liniowe, punktowe i drobne elementy powierzchniowe o strukturze wyraźnie odbiegającej od głównego typu siedliska, Dopuszcza się, aby bez konieczności wyłączania ich z działki RSO, zajmowały one do 20% powierzchni. Podczas wydzielania powierzchni jednolitych ekspert posługuje się ortofotomapą z naniesionymi działkami ewidencyjnymi i urządzeniem GPS. GPS wykorzystywany jest do określenia współrzędnych geograficznych linii załamania wydzielonej powierzchni jednolitej (poligonu działki RSO) oraz do pomiaru powierzchni działki. Wydzielone działki RSO wkreśla się na wydruku ortofotomapy. Opis działki RSO i wyszukanie kluczowych i wskaźnikowych ptaków lęgowych Dla każdej wydzielonej powierzchni jednolitej należy określić na podstawie wizji w terenie: Położenie w terenie; Rzeźbę terenu; Warunki wodne; Zasilanie w wodę; Urządzenia wodne; Dotychczasowe użytkowanie; Gatunki ekspansywne roślin zielnych; Gatunki krzewów i podrostów drzew. Następnie na wydzielonych RSO inwentaryzuje się ptaki należące do: a) 10 gatunków kluczowych (gatunki, których ochronie ma służyć pakiet) b) gatunków towarzyszących (są to pospolitsze gatunki ptaków typowe dla łąk i pastwisk) tj.: Cyranka (Anas querquedula); Batalion (Philomachus pugnax); Brodziec pławny (Tringa stagnatilis); Sowa błotna (Asio flammeus); Kraska (Coracias garrulus); Świergotek łąkowy (Anthys pratensis); 22

Pliszka żółta (Motacilla flava); Pliszka cytrynowa (Motacilla citreola); Pokląskwa (Saxicola rubetra); Kląskawka (Saxicola torquata); Świerszczak (Locustella naevia); Potrzeszcz (Miliaria kalandra). Do inwentaryzacji ptaków stosuje się elementy przyjętej w ornitologii metody kartograficznej. Metoda ta polega na nanoszeniu na ortofotomapie miejsc obserwacji poszczególnych gatunków ptaków wraz z informacją o obserwowanych ich zachowaniach świadczących o kryterium lęgowości. Działkę penetruje się zwykle pasami, notując podczas każdego przejścia ptaki w pasie po 250 m po obu stronach. Do celów dokumentacji ornitologicznej wystarcza jednak stwierdzenie lęgowości ptaków, a nie jest konieczne określenie ich dokładnej liczebności, dlatego liczba kontroli może być ograniczona w stosunku do metodyki badań naukowych (w niektórych przypadkach wystarczy nawet jedna kontrola). Kody zachowań i kryteria lęgowości przedstawia tabela 6. Tabela 6. Kryteria lęgowości ptaków w oparciu o obserwowane zachowanie Kryterium Symbol Kategoria pojedyncze ptaki obserwowane w okresie o i siedlisku lęgowym jednorazowa obserwacja śpiewającego samca lub s gniazdowanie możliwe (A) tokujących ptaków para ptaków obserwowana w okresie i siedlisku p lęgowym zajęte terytorium lęgowe te gniazdowanie prawdopodobne kopulacja, toki kt (B) odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo om niepokój sugerujący bliskość gniazda np budowa gniazda bu odwodzenie od gniazda lub młodych uda gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku gns młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne albo mło podloty gniazdowników poza gniazdem gniazdo wysiadywane wys gniazdowanie pewne (C) ptaki z pokarmem lub odchodami piskląt pod gniazdo z jajami aj gniazdo z pisklętami pis 23

Kontrole ornitologiczne powinny być wykonywane w okresie pomiędzy 15 kwietnia a 15 lipca, roku poprzedzającego rok zgłoszenia danej powierzchni do programu rolnośrodowiskowego. Należy odnotować daty i godziny prowadzenia obserwacji. Maksymalna liczba kontroli w tym okresie nie jest ograniczona, minimalna liczba kontroli wynika z kryteriów kwalifikujących działkę RSO do pakietu ptasiego (zob. dalej) tj. jeżeli pierwsza kontrola udokumentuje spełnienie tych kryteriów, to można nie przeprowadzać następnych. Dla większości gatunków kontrole odbywają się w godzinach porannych - 6.00 7.00 lecz nie później niż godz. 9.00. Liczeń kszyka, dubelta i wodniczki dokonuje się o zmierzchu - w godzinach 20.00 22.00, a liczenia derkacza między godz. 22.00 a 5.00. Obserwacje 10 gatunków kluczowych zaznacza się także wówczas, gdy miały miejsce poza badaną działką RSO, ale w pasie 250 m od jej granic i jednocześnie w takim samym środowisku, jak badana działka. Wówczas miejsca takich obserwacji zaznacza się na mapie przez wkreślenie strzałki wskazującej kierunek do obserwacji i wpisanie odległości w metrach. Uwaga: stwierdzenie gniazdowania biegusa zmiennego i dubelta poza Bagnami Biebrzańskimi powinno być zgłoszone przez eksperta do Komisji Faunistycznej PTZool: http://www.biol.uni.wroc.pl/komfaun/pl/00_tresc.htm W trakcie wykonywania inwentaryzacji ekspert jest zobowiązany do sporządzenia dokumentacji fotograficznej w celu udokumentowania fizjonomii roślinności działki RSO (siedliska ptaków) co najmniej 3 zdjęcia na działkę RSO. Wydruki zdjęć wielkości 10 x15 cm załącza się do dokumentacji. Przy okazji wykonywania kontroli ornitologicznych, uzupełnia się także opis działki o dostrzeżone, cenne elementy przyrodnicze, np. informacje o występowaniu chronionych gatunków roślin, grzybów lub zwierząt. Kwalifikacja do wariantu ptasiego i uszczegółowienie wymagań Dla opisanej w podany wyżej sposób działki RSO ekspert stwierdza kwalifikowalność działki do zastosowania wariantu 4.1 lub 5.1. lub stwierdza brak podstaw do jego zastosowania. Podstawowym sposobem zakwalifikowania działki do pakietu ptasiego jest udokumentowanie spełnienia, co najmniej jednego z poniższych kryteriów: 1. Jednorazowe stwierdzenie w granicach inwentaryzowanej działki jednego z 10 gatunków kluczowych w kategorii gniazdowanie pewne ; 2. Co najmniej dwukrotne, w odstępie czasu nie krótszym niż 14 dni, stwierdzenie w granicach inwentaryzowanej działki jednego z 10 gatunków kluczowych w kategorii niższej niż gniazdowanie pewne ; 24

3. Jednorazowe stwierdzenie w granicach inwentaryzowanej działki jednego z 10 gatunków kluczowych w kategorii niższej niż gniazdowanie pewne w powiązaniu ze stwierdzeniem 3 innych gatunków kluczowych lub towarzyszących np.: tylko w drugiej kontroli słyszeliśmy derkacza, ale na działce odnotowaliśmy prawdopodobnie lęgowe inne gatunki kluczowe czajkę i kszyka oraz z listy towarzyszących - świergotka łąkowego; 4. Pewne stwierdzenie gniazdowania gatunku kluczowego poza granicami inwentaryzowanej działki, ale nie dalej niż 250 m wraz ze stwierdzeniem w granicach działki co najmniej 3 innych gatunków kluczowych lub towarzyszących. Ekspert powinien wskazać rolnikowi te gatunki, które zadecydowały o kwalifikowalności powierzchni do wariantu, a także jest obowiązany wskazać rolnikowi kluczowe dla tych gatunków cechy siedliska. Po zakwalifikowaniu powierzchni, należy sformułować: zalecenia dotyczące zachowania stwierdzonego siedliska przyrodniczego i jego typowych gatunków (np. ograniczenia co do stosunków wodnych); uszczegółowienia zadań związanych z wdrażaniem wskazanego wariantu (np. czy stosować wypas czy koszenie, jeżeli jest taka alternatywa). Przy formułowaniu zaleceń i uszczegółowień zadań, ekspert kieruje się w szczególności wymogami ekologicznymi stwierdzonych gatunków ptaków kluczowych i towarzyszących chronionych (koniecznością zachowania ich populacji we właściwym stanie ochrony) oraz koniecznością ograniczenia rozwoju niepożądanych gatunków ekspansywnych. 25