1 mgr Małgorzata Sobczak nauczycielka nauczania zintegrowanego w Szkole Podstawowej nr 166 w Warszawie. e-mail: malgosia@multifont.pl Źródła typowych trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania; możliwości zapobiegania i przezwyciężania. 1. Przyczyny trudności szkolnych. Większość dzieci rozwija się w ten sposób, że określonemu ich wiekowi odpowiada określony stan rozwoju fizycznego oraz psychoruchowego. Dziecko takie nazywamy rozwiniętym równomiernie lub harmonijnie. Jednak istnieją dzieci, których ogólny rozwój fizyczny lub psychiczny wykazuje przyspieszenie lub opóźnienie w stosunku do wieku życia. Badania H. Spionek (1973) nad uczniami doznającymi w szkole niepowodzeń wykazały, że często spotykamy się z dziećmi, u których rozwój opóźniony jest częściowo. Wtedy mówimy o zakłóceniach rytmu rozwoju, albo o rozwoju nieharmonijnym, czyli nierównomiernym. Do typowych zaburzeń, które są źródłem niepowodzeń szkolnych zaliczamy: zaburzenia motoryczne zaburzenia procesów poznawczych zaburzenia rozwoju emocjonalnego zaburzenia dynamiki procesów nerwowych. Zaburzenia w rozwoju utrudniają uczniom nabycie umiejętności czytania i pisania w przewidzianym przez program czasie. Badania nad przyczynami niepowodzeń szkolnych, prowadzone przez Martę Bogdanowicz (1984), wskazały na następujące przyczyny trudności szkolnych: opóźnienia rozwoju umysłowego (globalne uszkodzenie struktury i zaburzenia) prawidłowy rozwój umysłowy 1) dysleksja zaniedbanie 2) dysgrafia środowiskowe 3) dysortografia
2 2. Dysleksja Zagadnienie specyficznych trudności w nauce czytania i pisania od lat absorbują uwagę pedagogów i badaczy. Zarówno jedni, jak i drudzy zadają sobie pytania: Dlaczego mimo wielu ćwiczeń czytania sprawia temu dziecku taką trudność? Dlaczego mimo silnej motywacji i odpowiedniego treningu tak brzydko i niepoprawnie pisze? Czyżby mało zdolne? a może leniwe? Badania na temat trudności w nauce czytania i pisania wskazują, iż mają je nie tylko dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej, ale również te o wysokim poziomie inteligencji. Te specyficzne kłopoty dotyczące opanowywania umiejętności czytania i pisania u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym współczesna literatura fachowa określa wspólnym mianem dysleksji rozwojowej. Określenie rozwojowa oznacza, że trudności występują od początku nauki szkolnej, w odróżnieniu od dysleksji nabytej, tj. utraty już opanowanej umiejętności czytania, zwykle przez osoby dorosłe po przebytym uszkodzeniu mózgu. Dla określenia specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, w literaturze i praktyce najczęściej posługujemy się trzema terminami: dysleksja specyficzne trudności/zaburzenia w nauce czytania dysgrafia niski poziom graficzny pisma, tzw. brzydkie pismo dysortografia trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, w tym błędy ortograficzne. 3. Rozwój umiejętności czytania i pisania. Proces pisania wymaga skomplikowanych czynności, bowiem pisanie dokonuje się przy współudziale narządów mowy. Obserwując dziecko w początkowej fazie zdobywania nawyków pisania widzimy, że: pisząc wymawia ono dźwięki, które następnie zapisuje (prawidłowa artykulacja) odwzorowuje litery, a więc musi prawidłowo spostrzegać ich kształty (prawidłowo funkcjonujący narząd wzroku oko) aby zapisać literę musi mieć sprawną rękę. Drugim etapem jest pisanie pod dyktando, ze słuchu. Dziecko powinno umieć napisać słowo bezpośrednio usłyszane, bez przyglądania się jego postaci napisanej na tablicy czy w książce. Musi więc odpowiednim dźwiękom przyporządkować odpowiednie znaki graficzne litery (dobra percepcja słuchowa). Kolejnym etapem doskonalenia pisma jest okres, gdy dziecko potrafi już samodzielnie zapisywać własne myśli i dokonuje dokładnej analizy i syntezy wyrazów (wzrokowo i słuchowo). Proces nauki czytania tutaj dziecko również dokonuje analizy i syntezy wyrazów. w pierwszym etapie rozpoznaje litery, łączy je w sylaby, proste wyrazy. Na początku zwykle literuje, czyli analizuje, aby odczytać go jako
3 całość. Potem najczęściej sylabizuje rozpoznaje od razu po 2, 3 litery i łączy je w sylaby. Przechodząc do czytania głośnego odczytuje wyraz całościowo. Wynika więc z tego, że proces czytania wymaga od dziecka wielu skomplikowanych czynności. Dziecko musi: rozpoznawać prawidłowo litery różnicować je zapamiętać wzajemne położenie tych liter obok siebie i w wyrazie. Wszystko to warunkuje konieczność dobrej orientacji przestrzennej oraz percepcji wzrokowej. Oprócz tego proces czytania wymaga też prawidłowej percepcji słuchowej. Dziecko musi usłyszeć i zapamiętać poszczególne słowa, uświadomić sobie, że można je rozłożyć na poszczególne dźwięki, którym odpowiadają litery. 4. Przyczyny trudności w nauce czytania i pisania. w literaturze dotyczącej zagadnień dysleksji możemy wyróżnić kilka stanowisk co do istoty i przyczyn tych zaburzeń. Jedno z nich o nastawieniu pedagogicznym upatruje przyczynę w niedoskonałości metody dydaktycznej. Kładzie się więc nacisk na stosowanie odpowiednich technik nauczania. W literaturze medycznej zwraca się uwagę na: rolę dziedziczności zaburzenia w obrębie receptorów zaburzenia dominacji mózgowej istnienie minimalnych organicznych uszkodzeń niektórych okolic mózgu. Niektórzy badacze uważają dysleksję za swoisty zespól objawów neurologicznych. Dzieci charakteryzują się nadmierną aktywnością, brakiem koncentracji uwagi. W niektórych pracach o charakterze psychiatryczno-pedagogicznym uznawane są teorie emocjonalne. Autorzy tych prac stwierdzają u dzieci nadmierną aktywność, niepokój ruchowy, trudności w koncentracji uwagi, niewłaściwą motywację do uczenia się, negatywną postawę uczuciową. Przyjęto pogląd, że trudności w czytaniu są symptomem wielu niewłaściwych postaw, nawyków i nieprzystosowania społecznego. Zgodnie z tym poglądem trudności w czytaniu traktowane są jako objaw nerwicowy, wskazujący na konflikt emocjonalny (nacisk rodziców, aby dziecko uzyskiwało lepsze oceny, może odczuwać brak osoby dla której chciałoby pracować). Badania nad przyczynami dysleksji nie są jeszcze zakończone. Poglądy różnych autorów nie są jednolite.
4 Obecnie panujące poglądy na temat przyczyn dysleksji można ująć następująco: 1. koncepcja genetyczna dziedziczenie zaburzeń (bardzo często rodzice lub inni krewni mieli również problemy z nauką czytania i pisania, byli leworęczni itp.) 2. koncepcja minimalnych uszkodzeń mózgu powstałych w wyniku nieprawidłowego przebiegu ciąży i porodu (choroby matki, poród przedwczesny lub przedłużony, zamartwica) 3. koncepcje psychogenne trudności uwarunkowane są zaburzeniami emocjonalnym (konflikty rodzinne) 4. opóźnienia lub nieprawidłowe kształtowanie się funkcji stanowiących fizjologiczne podłoże czytania i pisania: lateralizacji orientacji przestrzennej funkcji analizatora wzrokowego, słuchowego, ruchowego. z badań H. Spionek i A.R. Łurii wiadomo, że jedne objawy zaburzeń czynności czytania i pisania spowodowane są defektem funkcji wzrokowych, inne defektem słuchowych, a jeszcze inne defektem funkcji kinestetycznoruchowych. Zaburzenia mogą występować w różnych zakresach i w różnym stopniu nasilenia, tworząc dla każdego dziecka indywidualny układ właściwości. Analiza danych z dotychczasowych badań nad dzieckiem dyslektycznym wykazała: liczba uczniów ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu wynosi 10 15% objawy tych trudności zależą od rodzaju zaburzonych funkcji rozmiary trudności zależne są od sprawności intelektualnej dziecka zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych często występują z innymi zaburzeniami rozwoju (mowy, uczuciowego, lateralizacji) większość dzieci dyslektycznych wykazywała zaburzenia rozwoju psychoruchowego we wczesnym okresie rozwoju w klasach starszych występują trudności w nauce geografii, geometrii, języków obcych, podczas zajęć plastycznych i technicznych typowymi błędami jakie popełniają uczniowie dyslektyczni są: - mylenie liter o podobnym kształcie lecz różnym położeniu (b-d, m-w) - mylenie wyrazów o podobnej strukturze graficznej (rok rak) - zmiana głosek o podobnym brzmieniu - przestawianie liter i sylab - opuszczanie końcówek wyrazów - słaby poziom graficzny pisma - uporczywe popełnianie błędów ortograficznych.
5 5. Rola uważnej obserwacji dziecka. Dziecko wychowywane do wieku szkolnego w domu, dziecko, które nigdy nie sprawiało żadnych kłopotów, szybko i chętnie uczyło się piosenek, wierszyków, ładnie rysowało może okazać się niedojrzałe do szkoły. Rodzice nie zwracali uwagi, że nigdy nie lepiło z plasteliny, nieumiejętnie posługiwało się nożyczkami. Dopiero w szkole może okazać się, że dziecko nie nadąża za klasą, nie potrafi wycinać, pisze literki odwrotnie. Rodzice są zdziwieni, polecają dziecku dodatkowo ćwiczyć pisanie literek, przepisywanie zeszytów. Dochodzi do różnego rodzaju uwag i kar, łącznie z cielesnymi. Niewątpliwie rodzicom trudno jest dostrzec pierwsze objawy świadczące o zaburzonych funkcjach, trudno jest też odróżnić trudności wynikające z zaburzeń dyslektycznych od trudności wynikających z innych przyczyn. Gdy rodzice widzą, że dziecko ma trudności z czytaniem i pisaniem powinni niezwłocznie udać się do poradni pedagogiczno-psychologicznej, a nie dopiero wtedy, gdy trudności te uniemożliwiają kontynuowanie nauki. Nie wolno lekceważyć uwag nauczyciela w klasie pierwszej i drugiej, ani otrzymywanych złych ocen, bo one często są sygnałami trudności, które mogą doprowadzić do poważnych niepowodzeń szkolnych. Pojawiające się problemy dostrzegane są na ogół dopiero w okresie nauczania wczesnoszkolnego, choć już wcześniej można zaobserwować symptomy tzw. ryzyka dysleksji. Dzieci takie charakteryzuje (za M. Bogdanowicz): opóźniony rozwój mowy wadliwa wymowa słabe umiejętności językowe, trudności z budowaniem wypowiedzi, wypowiadaniem złożonych wyrazów, zapamiętywaniem nazw, dni tygodnia, numeru telefonu trudności z odtwarzaniem (wystukiwaniem) prostych rytmów trudności w rozróżnianiu głosek oraz ich izolowaniu z wyrazów, trudności w syntetyzowaniu sylabowym i głoskowym prostych wyrazów mała sprawność w trakcie czynności samoobsługowych (zapinanie guzików, wiązanie butów, mycie się, jedzenie) niechęć do rysowania trudności w odtwarzaniu wzorów graficznych, np. figur geometrycznych, szlaczków, niezdarny rysunek (linia zbyt silna, linia drżąca, łamanie ołówka) niechęć do układanek według wzoru lub całości z części (puzzle) trudności z używaniem określeń: w prawo, w lewo, nad, pod itp. mylenie stron własnego ciała leworęczność, lateralizacja opóźniona, nieustalona.
6 6. Wczesne wykrywanie zaburzeń rozwojowych i ich korekcja jako czynnik zapobiegający trudnościom szkolnym. Likwidacja drobnych deficytów rozwojowych w okresie przedszkolnym jest istotnym czynnikiem zapobiegającym niepowodzeniom szkolnym. Co robić gdy zaburzony jest rozwój mowy? Objawy dziecko we wczesnym dzieciństwie zaczynało mówić z opóźnieniem dotyczyło to czasu pojawienia się pierwszych słów, zdań, jak i powolnego tempa ich przyrostu. Dzieci te spieszczają mowę, połykają końcówki wyrazów. Zalecenia likwidować wszelkie zaburzenia mowy przed rozpoczęciem nauki szkolnej. w przeciwnym razie dziecko będzie tak pisało jak mówi. Uzyskać opinię specjalisty logopedy. Jak rozwijać funkcje słuchowe? Objawy dzieci niechętnie uczą się piosenek, wierszyków, nie potrafią na rytmice zaklaskać tak samo jak pani, niewiele korzystają z audycji radiowych, często jakby nie rozumieją poleceń słownych. Zalecenia dziecko powinno uczęszczać na rytmikę; w domu należy ćwiczyć: - rytm z użyciem bębenka - analizę i syntezę łatwych wyrazów - dzielić wyrazy na sylaby, wyklaskując każdą sylabę - tworzyć łańcuszki wyrazowe. Jak rozwijać funkcje wzrokowe? Objawy zaburzenia w wieku przedszkolnym ujawniają się zwykle w rysunkach (prymitywny, uproszczony, linie przerywane, brak ciągłości), widzi a nie widzi. Zalecenia: - obrazki różniące się drobnymi szczegółami - loteryjki obrazkowe - puzzle - klocki - przybijanka - układanie według określonego wzoru - chowanie albo przestawianie czegoś w pokoju. Niezbędne jest, aby rodzice uczestniczyli w zabawie z dzieckiem. Ulepszać sprawność ruchową. Objawy we wczesnym dzieciństwie dzieci z opóźnionym rozwojem ruchowym zwykle później zaczynają siadać, chodzić. w wieku przedszkolnym są niezdarne, ich ruchy są niezgrabne, maja trudności w grach i zabawach ruchowych, niechętnie w nich uczestniczą. z trudem uczą się jeździć na rowerze, łyżwach, skakać przez skakankę. Bardzo często słaba sprawność ruchowa obejmuje również ręce wówczas takie dzieci mają trudności w samoobsłudze (zawiązywaniem kokardki, sznurowaniem butów), nawlekaniem koralików, lepieniem z plasteliny, wycinaniem nożyczkami.
7 Zalecenia ćwiczyć z dzieckiem, nie wyręczać go, zachęcać. Zmniejszenie ilości błędów wychowawczych oraz dokładna obserwacja dziecka, wczesne przewidywanie drobnych zaburzeń rozwojowych, likwidacja dysharmonii rozwojowych są niezmiernie ważne dla zapobiegania kłopotom szkolnym, na jakie może natrafić dziecko. 7. Przezwyciężanie trudności. Próby przyjścia z pomocą dzieciom dyslektycznym określa się rozmaicie: reedukacja, ćwiczenia korekcyjno-wyrównawcze, zajęcia terapeutyczne. Według W. Okonia reedukacja to działalność polegająca na przekształceniu uprzednio wytworzonych i utrwalonych wiadomości, sprawności, motywów i zainteresowań, poglądów, przekonań i postaw. Reedukacja oznacza pracę wyrównawczą z dziećmi dyslektycznymi, mającą na celu takie wyrównanie braków w rozwoju psychomotorycznym dziecka oraz opanowanie przez nie podstawowych umiejętności w czytaniu i pisaniu, by umożliwiło to mu dalszą naukę w szkole. w pracy z dziećmi dyslektycznymi ważną rolę odgrywa czytanie i pisanie sylabami, bo pozwala na przezwyciężenie największego problemu dziecka, jakim jest całościowe czytanie wyrazów. Zajęcia wyrównawcze nie mogą być jedynie powtórzeniem nauczania szkolnego. T. Gąsowska i Z. Stępkowska wyróżniły następujące zasady prowadzenia zajęć terapeutycznych: 1. możliwie pełna indywidualizacja pracy z każdym dzieckiem 2. stawianie zadań dostosowanych do możliwości dziecka i zapewnienie warunków do poprawnego wykonywania ćwiczeń 3. powolne, systematyczne przechodzenie od zadań łatwiejszych do trudniejszych, od prostych do bardziej złożonych 4. zapewnienie warunków do utrwalania prawidłowych umiejętności i likwidowania niekorzystnych nawyków w czytaniu i pisaniu 5. dostosowywanie czasu trwania poszczególnych ćwiczeń do wydolności dziecka 6. mobilizowanie dziecka do wykonywania zadań poprzez stosowanie różnorodnych form ćwiczeń. Z kolei M. Szurmiak zwraca uwagę na konieczność współdziałania 3 czynników: terapeuty, środowiska szkolnego i środowiska domowego. Pracę reedukacyjną należy podjąć możliwie szybko, a ćwiczenia prowadzić systematycznie.
8 Bibliografia 1. Gąsowska T., Stępkowska Z. Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, WSiP 1994. 2. Sawa B. Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP 1987. 3. Szurmiak M. Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu, WSiP 1987. 4. Tarkowska I. Reedukacja i jej uwarunkowania, Życie Szkoły nr 4/97. 5. Waszkiewicz E. Stymulacja psychomotorycznego rozwoju dzieci 6-8 letnich, WSiP 1991. 6. Zając R. O dzieciach ryzyka dysleksji w świetle obserwacji sześciolatków, Życie Szkoły nr 10/95.