PREFERENCJE POKARMOWE BOBRA W WIGIERSKIM PARKU NARODOWYM

PREFERENCJE POKARMOWE BOBRA W WIGIERSKIM PARKU NARODOWYM Wojciech Misiukiewicz Wigierski Park Narodowy castor_f@poczta.wp.pl

Pierwsze stanowisko bobrowe w obecnych granicach Parku opisywano w latach 1944-1949 przy ujściu rzeki Czarnej Hańczy do Jez. Wigry. W celu ochrony kolejnych rodzin bobrowych zasiedlających brzegi wigierskich jezior i rzek, w latach 1959 i 1962 utworzone zostały dwa rezerwaty częściowe. Pierwszy z nich,,ostoja bobrów Stary Folwark", o powierzchni 120 ha., objął obszar ujścia rzeki Czarnej Hańczy do jeziora Wigry. Drugi rezerwat,,ostoja bobrów Zakąty", położony w sąsiedztwie miejscowości Zakąty, o powierzchni 7 ha., powołany został w 1962 roku. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych liczebność bobrów na terenie Parku wynosiła około 250 osobników. Obecnie wielkość tą szacuje się na około 160 szt.

Silne zagęszczenie populacji powoduje migrację zwierząt oraz zasiedlanie obszarów śródpolnych

Duża liczba rodzin bobrowych sprawia, że wigierską populację zaczynają nękać zjawiska charakterystyczne dla populacji przegęszczonych - wzrost konkurencji i związane z tym migracje, - obniżenie potencjału reprodukcyjnego, - ograniczenie wielkości miotu, - pasożyty wewnętrzne (przywry), - uwięzienie pod lodem, - rozjeżdżanie na szosach, - zagryzienia w wyniku walk międzyosobniczych, - wilki.

Preferencje pokarmowe bobra europejskiego

Badania i obserwacje terenowe prowadzone były w okresach: 1.VIII - 31.X.1999r. oraz 1.III - 30.IV.2000r. Celem pracy było wykazanie oraz analiza zmian zachodzących w środowisku leśnym pod wpływem działalności bobra europejskiego. Zakres prac obejmował: - ustalenie preferencji pokarmowych bobra wśród gatunków drzewiastych i krzewiastych. - określenie stopnia bogactwa i zasobności bazy żerowej na badanym obszarze. - zbadanie sezonowych zmian w drzewostanie na badanych terenach wywołanych obecnością i działalnością bobra. - określenie stopnia penetracji terenu przez bobry.

Prace wstępne polegały na wyborze powierzchni badawczych zlokalizowanych w trzech przekrojowych środowiskach: - środowisko śródpolne - wsie: Królówek oraz Piotrowa Dąbrowa (Obwód Ochronny Lipniak) - środowisko fitosocjologicznie,,bogate - rzeki: Wiatrołuża oraz Maniówka (Obwód Ochronny Lipniak) - środowisko fitosocjologicznie,,ubogie - Suchar Wielki (Obwód Ochronny Słupie), Suchar Widny (Obwód Ochronny Mikołajewo) Właściwe prace polegały na założeniu prostopadłym do brzegów wód transektów o stałej szerokości 2m. Za minimalną długość transektów przyjęto 50 m., zaś w celu dokładnego uchwycenia zmian w środowisku jak również stopnia penetracji terenu przez bobry, wartość tą zwiększano wraz z występowaniem zgryzień na powierzchniach badawczych. Dla dokładniejszego zobrazowania zmian zachodzących pod wpływem działalności bobra, wszystkie transekty podzielono na podpowierzchnie, których granice przebiegały co 10 m. począwszy od linii brzegowej.

Właściwe prace polegały na: - opisie i klasyfikacji zgryzień wszystkich gatunków drzew i krzewów występujących na wyznaczonych transektach. Wykorzystując zapisy historyczne Wigierskiego Parku Narodowego dotyczące inwentaryzacji czynnych stanowisk bobrowych, ustalono terminy pierwszych zasiedleń badanych terenów przez rodziny bobrowe. Obserwacje prowadzone były w okresie 1.VIII - 31.X.1999r. i dotyczyły inwentaryzacji wszystkich, również najstarszych zgryzień. - powtórnej inwentaryzacji zgryzień bobrowych na wyznaczonych transektach, w okresie 1.III - 30.IV.2000r. Obserwowano wyłącznie świeżo uszkodzone drzewa i krzewy, zgryzione w okresie największego oddziaływania bobrów na środowisko leśne. Zasady klasyfikacji ujętych w pracy zgryzień przyjęto według następujących parametrów: I klasa zgryzień - pniak II klasa zgryzień - pniak z trzymającym się na nim powalonym drzewem lub krzewem III klasa zgryzień - nadgryzienie - uszkodzenie drewna i łyka stojącego drzewa i krzewu IV klasa zgryzień - okorowanie stojącego drzewa lub krzewu O klasa zgryzień - brak uszkodzeń

I kl. II kl. III kl. 0 kl. IV kl.

Wyniki Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji zgryzień, poddano obserwacji ogółem 19577 drzew i krzewów, w tym (odpowiednio dla każdej powierzchni): Królówek 3904 szt. Piotrowa Dąbrowa 1775 szt. Maniówka 2614 szt. Wiatrołuża 8045 szt. Suchar Wielki 1730 szt. Suchar Widny 1509 szt.

6,00% 5,19% stare 5,00% tegoroczne 4,00% 2,95% 3,00% 2,71% 2,42% 2,00% 1,73% 1,31% 1,00% 0,24% 0,00% 0,60% 0,24% 0,19% 0,11% 0,01% 0,08% 0,01% 0,01% 1,27% 0,97% 0,30% 0,02% 0,88% 0,88% 0,37% 0,13% 0,04% 0,12% 0,05% 0,47% 0,24% 0,01% 0,12% 0,04% 0,03% 0,06% 0,11% wierzba krucha wierzba biała wiąz szypółkowy topola osika świerk pospolity sosna zwyczajna olsza czarna lipa drobnolistna klon pospolity jesion wyniosły jarząb pospolity jałowiec pospolity jabłoń dzika grusza dzika grab pospolity dąb szypółkowy dąb czerwony czeremcha pospolita brzoza omszona brzoza brodawkowata -1,00% Rys. 1 Udział procentowy określonych gatunków drzew stanowiących pokarm bobrów (I i II klasa uszkodzeń) na wszystkich badanych powierzchniach.

49,00% 45,62% 44,00% stare tegoroczne 39,00% 34,00% 29,00% 24,00% 19,00% 14,00% 10,61% 7,41% 9,00% wierzba uszata 1,48% 0,45% 0,29% wierzba szara wierzba rokita 1,11% 1,44% 0,01% wierzba iwa 0,08% 0,21% wiciokrzew suchodrzew 0,01% wawrzynek wilczełyko trzmielina europejska 0,01% 0,18% 0,01% trzmielina brodawkowata 1,18% porzeczka czarna porzeczka alpejska kalina koralowa dereń świdwa -1,00% 0,06% 0,36% 0,24% leszczyna pospolita 0,01% 0,04% kruszyna pospolita 4,00% 5,10% Rys. 2 Udział procentowy określonych gatunków krzewów stanowiących pokarm bobrów (I i II klasa uszkodzeń) na wszystkich badanych powierzchniach.

11900 10950 stare tegoroczne 9900 ilość [w szt.] 7900 5900 3900 2717 1900 695 46 30 2 26 7 196 18-100 0 1 2 3 4 k las y us zk odzeń Rys. 3 Rozkład ilościowy klas uszkodzeń w grupie drzew 17900 15900 s tare 15253 tegoroczne 13900 ilość [w szt.] 11900 9900 8724 7900 5900 3900 2051 1900 186 22 10 4 112 9-100 0 1 2 k las y us zkodze ń Rys. 4 Rozkład ilościowy klas uszkodzeń w grupie krzewów 3 4

Poddano również obserwacji zasięg max. penetracji terenu przez bobry. Zasięg ten wyniósł dla poszczególnych powierzchni badawczych: Królówek 180m Piotrowa Dąbrowa 60m. Maniówka 60m. Wiatrołuża 90m. Suchar Wielki 90m. Suchar Widny 60m.

2400 drzew o krzew 2010 1900 1600 1457 ilość [w szt.] 1400 1302 1131 900 894 696 657 444 364 400 299 252 162 56 72 38 31 74 22 52 3 17 5 2 2 12 13 10 4 3 11 12 16 17-100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 14 podpow ierzchnie Rys. 5 Zmiany intensywności starych zgryzień w grupie drzew i krzewów w zależności od odległości od brzegu.

600 drzew o 501 krzew 500 438 383 400 329 300 ilość [w szt.] 300 200 145 150 71 100 130 87 53 37 48 16 6 17 8 6 6 10 9 6 1 13 0-100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15 podpow ierzchnie Rys. 6 Zmiany intensywności świeżych zgryzień w grupie drzew i krzewów w zależności od odległości od brzegu.

POMIAR SKŁADU ZIMOWYCH MAGAZYNÓW ŻEROWYCH

Metodyka badań Prace terenowe prowadzone były w latach 1999-2000. Prace terenowe polegały na wydobyciu magazynów żerowych oraz pomiarze gałęzi zmagazynowanych przez bobry metodą posztuczną. Za podstawowe parametry pomiarowe przyjęto następujące elementy: 1) klasy długości - 50 centymetrowy podział gałęzi 2) średnica w miejscu zgryzienia - w odstopniowaniu 1-go centymetra. Wszystkie przyjęte w pracy parametry klasyfikowano rozbiciu na gatunki. w

Podczas pomiaru składu zimowych magazynów żerowych zinwentaryzowano ogółem 52782 szt. gałęzi, w tym odpowiednio dla poszczególnego środowiska: - środowisko rzeczne - 6772 szt. - środowisko śródpolne 19198 szt. - środowisko jeziorne 19818 szt. - środowisko fitosocjologicznie,,ubogie (suchary) 6994 szt.

Żeremie bobrowe zimowy magazyn żerowy Warstwa gałęzi długich warstwa gałęzi drobnych Schemat nr.1 Schemat konstrukcji zimowego magazynu żerowego bobrów

Schemat nr.2 Przekrój podłużny przez konstrukcję zimowego magazynu żerowego w środowisku rzecznym.

Schemat nr.3 Przekrój podłużny przez konstrukcję zimowego magazynu żerowego w środowiskach: polnym oraz jeziornym.

Klasy długościilość [w szt.] < 50 9032 50-100 59960 100-150 15787 150-200 5640 200-250 479 250-300 1213 300-350 24 350-400 292 400-450 7 450-500 71 500-550 4 Tab.1 Udział ilościowy poszczególnych klas długości zinwentaryzowanych na wszystkich badanych powierzchniach w latach 1999/2000 łącznie.

Fig.4. Distribution of diameters of branches cached by beavers 8000 7000 6000 numbers [in pis] 5000 lake open area distrofic lakes river 4000 3000 2000 1000 0-1000 up to 1 1-2 2-3 3-4 4-5 5-6 6-7 diameter categories [in cm] 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12

gatunek ilość [w szt.] brzoza 11977 czaremcha 97 dąb 925 grab 137 jarząb 341 jesion 865 klon 125 kruszyna 45 leszczyna 11040 lipa 375 olcha 5247 osika 3474 sosna 24 śliwa 7 wierzba 57830 Tab. Udział ilościowy poszczególnych gat. drzew i krzewów zinwentaryzowanych na wszystkich badanych powierzchniach w latach 1999/2000 łącznie.

Poddano również obserwacji zachowanie zwierząt w przypadku pozbawienia ich zmagazynowanej zimowej bazy pokarmowej. Wydobyty z wody magazyn żerowy na jednej z powierzchni badawczych został ułożony w stos w pobliżu miejsca wydobycia. Zwierzęta nie podjęły jednak próby zatopienia magazynu, natomiast zintensyfikowały wysiłki związane ze zmagazynowaniem bazy pokarmowej. W przeciągu trzech tygodni uzupełniły w 50% zimowy zapas gałęzi. Z chwilą nadejścia pierwszych przymrozków wczesnych wydobyty zimowy magazyn żerowy został zwrócony rodzinie bobrowej.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ