Glosa do uchwały SN z dnia 19.I.2012 r. GLOSY Dariusz Drajewicz Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia 19 stycznia 2012 r., sygn. I KZP 18/11 1 Streszczenie Przedmiotem glosy jest zagadnienie surowości kary jako przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania. Autor aprobuje stanowisko Sądu NajwyŜszego i wskazuje, Ŝe wynika ono z poprawnych i zgodnych wniosków, jakie moŝna wyprowadzić z wykładni historycznej, doktrynalnej, operatywnej i komparatystycznej. Do takiego poglądu prowadzi takŝe zastosowanie reguły zakazu interpretacji per non est. Podstawy stosowania tymczasowego aresztowania, określone w art. 258 2 k.p.k., przy spełnieniu przesłanek wskazanych w art. 249 1 i art. 257 1 k.p.k. i przy braku przesłanek negatywnych określonych w art. 259 1 i 2 k.p.k., stanowią samodzielne przesłanki szczególne stosowania tego środka zapobiegawczego. 1. Glosowana uchwała wymaga zaaprobowania. Surowość kary, jako samodzielna podstawa stosowania tymczasowego aresztowania, nie stanowi instytucji nowej. Występowała w poprzednich rozwiązaniach ustawowych. Tytułem ilustracji, stosowany na terenie byłej Galicji austriacki Strafprozessordnung z 1873 r. 2 (aŝ do czasu wprowadzenia Kodeksu postępowania karnego z dnia 19 marca 1928 r. 3 ) w 175 przewidywał zastosowanie aresz- 1 OSNKW 2012, nr 1, poz. 1, Biul. SN 2012, nr 1, poz. 12, LEX nr 1102081. 2 W. Ć w i k, (w:) W. Ć w i k, T. O p a s, Prawo sądowe w Polsce do 1939 r. Zarys wykładu, Rzeszów 1999, s. 117 i 118. 3 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 313). i Prawo 10, 2013 181
D. Drajewicz tu w przypadku zarzutu popełnienia zbrodni, za którą według ustawy orzec naleŝało karę śmierci lub najmniej dziesięcioletniego więzienia 4. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. w pierwotnym brzmieniu wymieniał, obok obawy ukrywania się i matactwa, jako samodzielną przesłankę tymczasowego aresztowania powrót do przestępstwa i zbrodnię 5. Zgodnie z art. 217 3 k.p.k. z 1969 r., w przypadku skazania oskarŝonego na karę pozbawienia wolności powyŝej 2 lat za przestępstwo popełnione z winy umyślnej lub powyŝej 3 lat za przestępstwo popełnione z winy nieumyślnej, sąd pierwszej instancji stosował tymczasowe aresztowanie. Następnie, znowelizowany w dniu 4 sierpnia 1996 r. 6 art. 217 2 k.p.k. z 1969 r. stanowił, Ŝe jeŝeli oskarŝonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub umyślnego występku zagroŝonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niŝszą niŝ 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania mogła być uzasadniona groŝącą oskarŝonemu surową karą. Treść tego przepisu nieznacznie odbiega od obecnego brzmienia. Słuszność poglądu, zakładającego samodzielność przesłanki z art. 258 2 k.p.k. w stosowaniu tymczasowego aresztowania, wynika z kontekstu historycznego instytucji surowości kary. Skoro w przeszłości surowość kary stanowiła samoistną przesłankę uzasadniająca stosowanie tymczasowego aresztowania, to równieŝ tak powinno być obecnie. 2. Za moŝliwością zastosowania tymczasowego aresztowania na podstawie art. 258 2 k.p.k., niezaleŝnie od innych przesłanek szczególnych, wypowiadają się przedstawiciele doktryny (W. Grzeszczyk 7, T. Grzegorczyk 8, J. Izydorczyk 9, K. Marszał 10, A. Murzynowski 11, L. K. Paprzyc- 4 P. S t e b e l s k i, Komentarz do austryackiego postępowania karnego, Lwów 1901, s. 274 i 276. 5 J. B e d n a r z a k, (w:) J. B a f i a, J. B e d n a r z a k, M. F l e m m i n g, S. K a l i n o w s k i, H. K e m p i s t y, M. S i e w i e r s k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1971, s. 262. 6 Artykuł 217 k.p.k. z 1969 r. został zmieniony przez art. 1 pkt 18 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy o ustroju sądów wojskowych, ustawy o opłatach w sprawach karnych i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 89, poz. 443). 7 W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Warszawa 2005, s. 232. 8 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 574. 9 J. I z y d o r c z y k, Stosowanie tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym, Kraków 2002, s. 127 i nast. 10 K. M a r s z a ł, Proces karny, Warszawa 1998, s. 288. 11 A. M u r z y n o w s k i, Węzłowe problemy tymczasowego aresztowania w świetle przepisów nowego Kodeku postępowania karnego, (w:) E. S k rętowicz (red.), Nowy Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, Kraków 1998, s. 125 i nast. 182 i Prawo 10, 2013
Glosa do uchwały SN z dnia 19.I.2012 r. ki 12, J. Skorupka 13, R. A. Stefański 14, J. Tylman 15, P. Hofmański, E. Sadzik i K. Zgryzek 16 ). Odmienny stanowisko zajął S. Waltoś. Stwierdził, Ŝe zarzut popełnienia przestępstwa (o jakim mowa w art. 258 2 k.p.k. przypis autora) lub skazanie przez sąd pierwszej instancji (na karę nie niŝszą niŝ 3 lata przypis autora) nie są samodzielnymi podstawami tymczasowego aresztowania. Zdaniem S. Waltosia, moŝna uzasadniać tymi faktami tymczasowe aresztowanie, ale nie wolno nigdy stosować tymczasowego aresztowania tylko z powodu zaistnienia choćby jednego z tym faktów 17. Prezentowany pogląd jest odosobniony (dissensus doctorum) i nie rodzi tak istotnego wpływu na interpretacje przepisów, jak stanowisko zgodne w nauce (communis opinio doctorum) 18. Opowiedzieć się naleŝy za poglądem przewaŝającym, nakazującym uznanie przesłanki z art. 258 2 k.p.k. jako samodzielnej podstawy tymczasowego aresztowania. 3. W orzecznictwie Sądu NajwyŜszego takŝe dopuszcza się zastosowanie tymczasowego aresztowania na podstawie art. 258 2 k.p.k. Sąd NajwyŜszy wprost stwierdził, Ŝe zagroŝenie surową karą moŝe stanowić samoistną przesłankę stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego tymczasowego aresztowania 19. Jednoznaczne stanowisko w tym przedmiocie zajęły takŝe sądy apelacyjne. Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał, Ŝe moŝliwość zagroŝenia surową karą, o jakiej mowa w przepisie art. 258 2 k.p.k., stanowi przesłankę, która moŝe stanowić samodzielnie szczególną podstawę tymczasowego aresztowania, dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania 20. Sąd Apelacyjny w Szczecinie podniósł, Ŝe przesłanka 12 L. K. P a p r z y c k i, (w:) J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Kraków 2003, s. 636. 13 J. S k o r u p k a, Stosowanie i przedłuŝanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, Prok. i Pr. 2006, nr 12, s. 62 64; t e nŝe, Konstytucyjny i konwencyjny standard tymczasowego aresztowania, PiP 2007, nr 7, s. 112 115. 14 R. A. S t e f ański, (w:) Z. G o s t yński, R. A. S t e f ański, S. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2003, s. 102 i nast. 15 J. T y l m a n, (w:) T. G r z e g o r c z y k., J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 562. 16 P. H o f m ański (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2011, s. 1444 i nast. 17 S. W a l t oś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2008, s. 430. 18 R. A. S t e f ański, Wykładnia przepisów prawa karnego, (w:) T. B o j a r s k i (red. tomu), A. M a r e k (red. nacz. systemu), System prawa karnego. Źródła prawa karnego, t. II, Warszawa 2011, s. 496. 19 Postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 26 kwietnia 2006 r., sygn. WZ 14/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 912, LEX nr 332311 oraz podobnie z dnia 18 sierpnia 1999 r., sygn. III KZ 112/99, LEX nr 63585. 20 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 grudnia 2005 r., sygn. II AKz 748/05, LEX nr 164607, Prok. i Pr. 2006, dodatek Orzecznictwo, nr 4, poz. 39, KZS 2006, nr 4, poz. 83, KZS 2006, nr 2, poz. 74. i Prawo 10, 2013 183
D. Drajewicz z art. 258 2 k.p.k. jest samodzielną i wystarczającą podstawą stosowania najsurowszego środka zapobiegawczego, zasadnie argumentując, Ŝe gdyby było inaczej, to przy załoŝeniu racjonalności ustawodawcy zbędne byłoby w ogóle tworzenie przepisu art. 258 2 k.p.k., gdyŝ zupełnie wystarczający byłby przepis art. 249 k.p.k. 21. Sąd Apelacyjny w Krakowie równieŝ uznał, Ŝe art. 258 2 k.p.k. stanowi samodzielną i wystarczającą podstawę stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania 22. Zdaniem tego sądu, nie pozostaje w sprzeczności z Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności stosowanie tymczasowego aresztowania wyłącznie z powodu zagroŝenia surową karą 23. Wniosek o uznaniu podstawy określonej w art. 258 2 k.p.k., jako samodzielnej przesłanki szczególnej stosowania tymczasowego aresztowania, moŝna wyprowadzić takŝe z szeregu innych orzeczeń zarówno Sądu NajwyŜszego 24, jak i sądów apelacyjnych 25. Zatem, w orzecznictwie panuje pełna zgodność co 21 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 29 grudnia 2005 r., sygn. II AKz 341/05, OSA 2006, nr 10, poz. 58, KZS 2006, nr 11, poz. 77, LEX nr 197729. 22 Postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie: z dnia 12 grudnia 2007 r., sygn. II AKz 648/07, KZS 2008, nr 2, poz. 42, Prok. i Pr. 2008, dodatek Orzecznictwo, nr 7 8, poz. 50, LEX nr 377547; z dnia 4 lutego 2010 r., sygn. II AKz 32/10, KZS 2010, nr 3, poz. 42, LEX nr 584381 oraz z dnia 22 marca 2010 r., sygn. II AKz 106/10, LEX nr 610322. 23 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 sierpnia 2002 r., sygn. II AKz 340/02, KZS 2002, nr 9, poz. 17, LEX nr 74908. 24 Postanowienia Sądu NajwyŜszego: z dnia 17 września 1999 r., sygn. II KZ 86/99, LEX nr 63528; z dnia 15 lipca 2003 r., sygn. WZ 30/03, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 1557, LEX nr 184937; z dnia 3 kwietnia 2007 r., sygn. WZ 11/07, OSNKW 2007, nr 6, poz. 52, Prok. i Pr. 2007, dodatek Orzecznictwo, nr 11, poz. 8, Biul. SN 2007, nr 6, poz. 24, LEX nr 271047; z dnia 9 sierpnia 2007 r., sygn. WZ 29/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1809, LEX nr 475399; z dnia 12 marca 2009 r., sygn. WZ 15/09, OSNKW 2009, nr 7, poz. 52, Biul. SN 2009, nr 6, poz. 24, LEX nr 503668. 25 Postanowienia: Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 maja 2005 r., sygn. II AKz 330/05, KZS 2005, nr 12, poz. 60, LEX nr 175040; Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 lipca 2005 r., sygn. II AKz 445/05, KZS 2005, nr 12, poz. 63, LEX nr 175050; Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 lipca 2005 r., sygn. II AKz 293/05, KZS 2005, nr 7 8, poz. 88, LEX nr 158587; Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., sygn. II AKz 453/05, OSA 2006, nr 3, poz. 15, OSP 2007, nr 2, poz. 19, KZS 2006, nr 4, poz. 82, LEX nr 176197; Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 stycznia 2009 r., sygn. II AKz 3/09, KZS 2009, nr 1, poz. 76, LEX nr 493940; Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 kwietnia 2009 r., sygn. II AKz 155/09, KZS 2009, nr 4, poz. 38, LEX nr 504188 oraz 590190; Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 czerwca 2009 r., sygn. II AKz 362/09, LEX nr 519621; Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9 grudnia 2009 r., sygn. II AKz 716/09, LEX nr 564776; Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 10 lutego 2010 r., sygn. II AKz 76/10, LEX nr 585349; Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 marca 2010 r., sygn. II AKz 117/10, LEX nr 583700, OSA 2011, nr 9, poz. 25 29; Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 24 marca 2010 r., sygn. II AKz 107/10, LEX nr 583698, OSA 2012, nr 1, poz. 41 50; Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 listopada 2010 r., sygn. II AKz 719/10, LEX nr 686880; Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 grudnia 2010 r., sygn. II AKz 469/10, KZS 2011, nr 1, poz. 66, LEX nr 794650; Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 listopada 2011 r., sygn. 184 i Prawo 10, 2013
Glosa do uchwały SN z dnia 19.I.2012 r. do poglądu, Ŝe art. 258 2 k.p.k. moŝe stanowić samoistną przesłankę do zastosowania tymczasowego aresztowania. Wykładnia dokonana przez wy- Ŝej powołane sądy ma charakter konkretny (a nie abstrakcyjny) i zasadniczo nie jest wiąŝąca, jednakŝe funkcjonuje sui generis domniemanie prawidłowości wykładni, gdy sądy reprezentują zgodny pogląd 26. 4. Twierdzenie Rzecznika Praw Obywatelskich, Ŝe przesłanki z art. 258 2 k.p.k. nie stanowią samodzielnych i wystarczających podstaw do zastosowania (przedłuŝenia stosowania) tymczasowego aresztowania, pozostaje w sprzeczności z poglądami dominującymi zarówno w piśmiennictwie, jak teŝ w orzecznictwie. Powszechny punkt widzenia w danej sprawie prezentowany w doktrynie oraz zgodny pogląd sądów wskazuje na prawidłowość wykładni odpowiednio doktrynalnej oraz operatywnej 27. 5. Stanowisko Sądu NajwyŜszego wyraŝone w glosowanej tezie uzasadnione takŝe jest wynikami wykładni komparatystycznej. Ta reguła interpretacyjna polega na porównaniu danej instytucji z analogicznymi unormowaniami w innych systemach prawnych i zmierza do harmonizacji prawa 28. Odwołanie się do wykładni porównawczej jest uzasadnione miejscem, jakie zajmuje polskie postępowanie karne w systemie prawa europejskiego. Działalność międzynarodowych trybunałów, w tym Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, tendencje integracyjne w Europie, a co zatem idzie międzynarodowa unifikacja prawa, sprawiają, Ŝe odwołanie się do obcego ustawodawstwa moŝe przybrać istotne znaczenie w zakresie wykładni przepisów prawa krajowego 29. ZagroŜenie surową karą jako przesłankę tymczasowego aresztowania spotyka się w krajach Europy Zachodniej (Austria, Anglia, Belgia, Dania, Grecja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Portugalia, Szwecja) 30. Analogiczne unormowania istniejące w innych systemach pozwalają na uznanie trafności tezy, Ŝe art. 258 2 k.p.k. wprowadza surowość kary jako samodzielnie funkcjonującą przesłankę szczególną tymczasowego aresztowania. 6. Sąd NajwyŜszy słusznie odwołał się do zakazu wykładni per non est. Stosownie do tej reguły nie wolno interpretować przepisów tak, by pewne ich II AKz 708/11, LEX nr 1102946, KZS 2012, nr 1, poz. 73; Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 5 stycznia 2012 r., sygn. II AKz 13/12, LEX nr 1108802. 26 L. M o r a w s k i, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 42 44. 27 TamŜe, s. 44 i 48. 28 R. A. S t e f ański, Wykładnia przepisów, s. 504 i 505. 29 D. D r a j e w i c z, Glosa do postanowienia SN z dnia 29 lipca 2009 r., sygn. I KZP 11/09, OSP 2010, nr 10, poz. K 100, s. 703. 30 A. M u r z y n o w s k i, Węzłowe problemy, s. 126; J. I z y d o r c z y k, Stosowanie tymczasowego aresztowania, s. 131 i nast. i Prawo 10, 2013 185
D. Drajewicz fragmenty okazały się zbędne 31. KaŜde słowo uŝyte przez prawodawcę ma znaczenie. Stąd nie moŝna przyjąć takiej wykładni danego przepisu, w świetle której jakaś jego część byłaby bezprzedmiotowa i pozbawiona sensu 32. Odmówienie danemu przepisowi znaczenia byłoby równoznaczne z uznaniem go za zbędny, co zgodnie z kanonami tej dyrektywy interpretacyjnej jest niedopuszczalne 33. W świetle zasady zakazu wykładni per non est istnienie art. 258 2 k.p.k. nie miałoby sensu, jeśli nie mógłby ten przepis stanowić samoistnej podstawy do zastosowania tymczasowego aresztowania. 7. Przegląd wyŝej zaprezentowanych metod wykładni uzasadnia trafność stanowiska Sądu NajwyŜszego wyraŝonego w glosowanej tezie. Commentary to the Supreme Court resolution of 19 January 2012, file ref. no. I KZP 18/11 Abstract This commentary addresses the harshness of punishment as a criterion for using remand in custody. The commentator approves the view of the Supreme Court and points to it being the results of correct and coherent conclusions drawable from the historical, doctrinal, operative, and comparative interpretation. The view is also supported by the principle prohibiting the per non est interpretation. 31 L. M o r a w s k i, Zasady, s. 106. 32 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (do 31 grudnia 2003 r.) w Warszawie z dnia 30 października 2003 r., sygn. III SA 2290/02, M. Podat. 2003, nr 12, poz. 3, LEX nr 81592. 33 Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 1995 r., sygn. W 19/94, OTK 1995, nr 1, poz. 23, Dz. U. z 1995 r., Nr 78, poz. 396, LEX nr 25528. 186 i Prawo 10, 2013