2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 1 2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 2.1 Zależności ogólne W tradycyjnym ujęciu podstawowym wyznacznikiem wartości betonu jest jego klasa, określona przez gwarantowaną wytrzymałość betonu na ściskanie. Często projektant określa obok właściwości mechanicznych betonu także i zbiór cech fizycznych określanych np. przez szczelność, porowatość, przesiąkliwość, mrozoodporność. Zarówno wymienione cechy mechaniczne, jak i fizyczne, rzutują na wymagania konstrukcyjne odnośnie betonu. Stwardniały beton, z natury rzeczy, jest materiałem porowatym, przepuszczalnym bądź nieprzepuszczalnym (schemat na rys. 2.1). Pory są wynikiem hydratacji zaczynu cementowego oraz samego procesu produkcyjnego i obróbkowego. Pory żelowe, kapilary, pory powietrzne i mikrorysy wpływają wprost na wytrzymałość betonu (rys. 2.2). Rys. 2.1 Struktura stwardniałego betonu Objętość przestrzeni zajmowanej przez pory maleje wraz z upływem czasu (rys. 2.3), co jest związane z rozwojem fazy C S H (żel krzemianu wapniowego). W wyniku zachodzących w zaczynie cementowym reakcji fizyko chemicznych obok krzemianów i glinianów wapniowych, krystalizuje także wodorotlenek wapnia Ca(OH) 2, którego zawartość w betonie może dochodzić do 20 25% masy cementu. Rys. 2.2 Porowatość betonu i jej związek z wytrzymałością [5]
2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 2 Rys. 2.3 Zmiana porowatości wraz ze zmianami ilościowymi struktury zaczynu [34] Wpływ wodorotlenku wapnia na wczesną wytrzymałość stwardniałego zaczynu nie jest całkowicie wyjaśniony, natomiast nie ulega wątpliwości, że wpływa on ujemnie na trwałość betonu, gdyż jest składnikiem najłatwiej rozpuszczalnym w wodzie. Reaguje on bezpośrednio z dwutlenkiem węgla zawartym w powietrzu. Zjawisko to określa się mianem karbonizacji (czasem karbonatyzacji). Postęp karbonizacji przedstawiony został na rys. 2.4. Rys. 2.4 Postęp karbonizacji w zależności od ilości cementu w 1 m 3 mieszanki i malejącej wartości stosunku W/C [34]
2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 3 2.2 Wymagania konstrukcyjne w aspekcie uwarunkowań technologicznych Wymagania stawiane konstrukcjom betonowym (żelbetowym) takie jak: wytrzymałość na ściskanie i rozciąganie, trwałość (wyznaczona przez: porowatość, szczelność, odporność na chlorki, siarczki, karbonizację, podatność na skurcz, mrozoodporność), zrealizowane być mogą poprzez właściwe procesy produkcyjne i obróbkowe mieszanki betonowej. Istnieje jednakże pewna sprzeczność między oczekiwaniami konstruktora a możliwościami producenta mieszanki betonowej, wynikająca z odwrotnej proporcjonalności wytrzymałości betonu i ilości wody zarobowej użytej do jego wytworzenia. Zgodnie z wzorem Bolomey a: C fc = A12, ( W ± 05. ), MPa gdzie : f c wytrzymałość betonu, [MPa] A 1,2 współczynniki zależne od rodzaju kruszywa grubego, C W stosunek masy cementu i wody w 1 m3 mieszanki istnieje prosta zależność funkcyjna między wytrzymałością, ilością cementu i ilością wody. Wzrost dwóch pierwszych parametrów i ograniczenie trzeciego wpływa bezpośrednio na poprawę trwałości obiektów, o czym informują dane przedstawione na rys. 2.4, 2.5 i 2.7. Rys. 2.5 Zależność wytrzymałości i przepuszczalności betonu od stosunku W/C [5] Jest jednakże oczywiste, iż ilość wody w betonie nie może przekroczyć pewnej granicznej wielkości, przy czym wielkość ta uwarunkowana jest z jednej strony ilością wody, niezbędnej do zapewnienia właściwej hydratacji i hydrolizy cementu, a z drugiej urabialnością samej mieszanki pozwalającej na jej transport, zagęszczenie i dokładne odwzorowanie bryły obiektu. Występująca przeciwstawność interesów: minimalizacja ilości wody ze względu na trwałość obiektu i dążenie do zwiększenia ilości wody, ze względu na urabialność betonu wymaga rozsądnego kompromisu i będzie w niniejszym opracowaniu przedyskutowana.
2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 4 Rys. 2.6 Przyrost wielkości skurczu betonu spowodowany wzrostem ilości cementu i wody [1] 2.2.1 Wytrzymałościowotwórcza rola wody w betonie Jak już wspomniano (rys. 2.3) świeży zaczyn cementowy stanowi plastyczny układ cementu w wodzie. Na każdym etapie procesu hydratacji stwardniały zaczyn cementowy składa się z hydratów różnych związków (łącznie określanych jako żel), kryształów Ca(OH) 2, składników drugorzędnych, nie zhydratyzowanego cementu i pozostałości po obszarach, które w świeżym zaczynie były wypełnione wodą. Pustki te nazywane są porami kapilarnymi, określającymi z pozostałymi porami (rys. 2.2) porowatość betonu. Pory kapilarne tworzą w betonie połączony system o układzie przypadkowym, który powoduje że stwardniały zaczyn cementowy jest przepuszczalny oraz, że jest wrażliwy na działanie mrozu. Hydratacja zwiększa jednak zawartość fazy stałej w zaczynie, a w dojrzałych i gęstych zaczynach kapilary mogą zostać zablokowane przez żel i porozdzielane tak, że powstanie układ kapilar połączonych jedynie porami gelowymi. Nie występowanie ciągłych kapilar jest wynikiem kombinacji właściwego W/C i dostatecznie długiego okresu pielęgnacji betonu na mokro. Według A.M.Neville a [46] pełne wypełnienie kapilar żelem nie jest możliwe przy stosunku W/C > 0.38, nawet gdyby założyć całkowitą hydratację cementu. Rozdzielenie natomiast ciągłości kapilar jest możliwe, przy czym dla różnych ω = W/C występuje po różnym czasie, i tak np: dla ω = 0.40 czas ten wynosi 3 dni, dla ω = 0.45 czas ten wynosi 7 dni, dla ω = 0.50 czas ten wynosi 14 dni, dla ω = 0.60 czas ten wynosi 6 miesięcy, dla ω = 0.70 czas ten wynosi 1 rok.
2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 5 Rys. 2.7 Wpływ stosunku wodno cementowego na mrozoodporność betonu pielęgnowanego na mokro przez 28 dni [45] 1 beton napowietrzany, 2 beton nie napowietrzany, i maksymalny stosunek wodno cementowy zapewniający mrozoodporność betonu w różnych warunkach użytkowania w Wielkiej Brytanii [45] Przy stosunku ω > 0.70 nawet pełna hydratacja nie dałaby żelu w ilości dostatecznej do zablokowania wszystkich kapilar. Wyeliminowanie ciągłych kapilar jest tak ważne, że można je uznać za warunek konieczny do zaklasyfikowania betonu jako dobry. Wymieniona wartość ω = 0.70 stanowi zatem górne ograniczenie stosunku W/C w betonach uznawanych za dobre. Istnieje także ograniczenie dolne obejmujące stan maksymalnego uwodnienia cementu, maksymalnej gęstości i maksymalnej wytrzymałości kamienia cementowego. Zagadnienie to, w aspekcie występujących współzależności, przedstawiono na rys. 2.8. Rys. 2.8 Zależność stosunku wytrzymałościowego f $ fc c i gęstości ρ d kamienia cementowego od ω = W/C [66]
2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 6 Z przedstawionych danych wynika, iż obszar optymalnej wielkości ω zamyka się w przedziale ω opt = <0.2; 0.3>, a maksymalne wielkości gęstości ρ d oraz wytrzymałości ) R kamienia cementowego uzyskuje się przy wartości ω 0 =W 0 /C = 0.23. Zwraca się także uwagę, iż wzrost porowatości kamienia cementowego występuje zarówno wtedy, gdy ω jest mniejsze od 0.2 i (kamień jamisty, cement częściowo uwodniony), jak i gdy ω jest większe od 0.3 (kamień porowaty mimo możliwości całkowitego uwodnienia cementu). Porównując także przebieg krzywych R i ρ d poza rzędną ω > 0.23 widać zależność wytrzymałości od gęstości, zmiennej w stosunku do porowatości będącej pochodną stosunku W/C. Powyższe spostrzeżenia można przenieść na mieszankę betonową i ustalić następujące, dolne wartości wskaźnika ω 0 = W 0 /C jako : ω 0 = 0.20 0.30 dla betonów efektywnie zagęszczonych (prasowanie, wibroprasowanie, wirowanie), ω 0 = 0.35 dla betonów zagęszczonych wibratorami wgłębnymi lub powierzchniowymi. Podane wielkości ω 0 odnoszą się do betonu na cementach portlandzkich, natomiast dla betonów na innych cementach (np. hutniczych, glinowych, pucolanowych) wartości te są o 0.1 0.2 wyższe. 2.2.2 Urabialność świeżej mieszanki betonowej Dążenie do zminimalizowania stosunku W/C rozpatrywać należy także w aspekcie wymagań stawianych mieszance betonowej przez jej odbiorcę, podejmującego pracę na placu budowy. Interesującą cechą mieszanki jest w tym przypadku jej urabialność, tj. podatność na łatwe uformowanie plastyczne bez rozmieszania oraz bez grawitacyjnego wypływania lub sedymentacyjnego występowania na wierzch więzionej wody. Urabialność można powiązać także z oporem mieszanki przeciwko ścinaniu przy działaniu siły wywołującej określony ruch w jednostce czasu. Rozpatrywana w tym kontekście urabialność jest tym lepsza, im mniejsze jest wewnętrzne tarcie świeżej mieszanki. Można więc mierzyć (porównywać) urabialność mieszanek ilością energii potrzebnej do ścisłego wypełnienia formy. Jednoznaczne uzależnienie urabialności od zespołu cech i składników mieszanki jest niezwykle trudne (prosta zależność od ilości zaprawy, zaczynu, stosunku W/C, ale także od ilości ziarn poniżej 0.2 mm, od ilości piasku, geometrycznego kształtu ziarn kruszywa itp.), jednakże jest faktem niezaprzeczalnym, iż stosunek W/C ma tutaj duże znaczenie. Świadczą o tym zależności pokazane na rys. 2.9. i 2.10. Z rysunku 2.9. można wywnioskować, iż przy przeciętnej ilości cementu w 1 m 3 mieszanki z przedziału 300 400 kg, betony urabialne, wykonywane na kruszywie otoczakowym, powinny mieć W/C z przedziału 0.4 0.8. Z kolejnego rysunku 2.10. wynika, iż wytrzymałość betonów intensywnie zagęszczanych zależy wyraźnie od W/C, natomiast przy betonach bez zagęszczania zależność taka nie występuje: betony o niższym W/C mają niższą wytrzymałość od betonów bardziej uwodnionych, a optimum wytrzymałości uzyskuje się przy W/C = 0.59 %. Rys. 2.9 Obszary urabialności betonów [67]
2. Beton zwykły konstrukcyjny jako pochodna cech świeżej mieszanki 7 Rys. 2.10 Zależność wytrzymałości betonu na ściskanie od W/C mieszanki betonowej i stopnia jej zagęszczenia wyrażanego poprzez czas wibrowania Podsumowując można by powiedzieć, iż ze względu na uzyskanie urabialnej mieszanki należałoby dążyć do stosowania betonów bardziej uwodnionych. Jest to twierdzenie sprzeczne z wynikami badań podanymi w pkt. 2.2.1. niniejszego opracowania, jednakże z punktu widzenia użytkownika mieszanki betonowej na placu budowy prawdziwe. Powstaje zatem potrzeba wprowadzenia jako zmiennika części wody zarobowej dodatkowych domieszek, utrzymujących konsystencję mieszanki na żądanym poziomie. Poszukiwaniom zamiennika równoważącego niedobór wody, wynikający z zakładanej urabialności, poświęcono kolejne rozdziały niniejszego opracowania. i W wyniku zjawiska kontrakcji, zachodzącego przy uwodnianiu cementu, każda jednostka objętości wody związanej przez cement ulega zmniejszeniu średnio o 25%. Powoduje to powstanie porów. Pory te umożliwiają jednakże nasycenie tężejącego betonu dodatkową porcją wody, tak że z biegiem czasu wyjściowy wskaźnik W 0 /C może być przy pielęgnacji wodnej betonu przekroczony. Uwaga ta ma duże znaczenie praktyczne dla suchych mieszanek betonowych. Z biegiem czasu niedobór wody może być uzupełniony i możliwa jest kontynuacja procesu hydratacji cementu.