KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Przemysł spożywczy przed i po integracji Polski z Unią Europejską Luty 2005 Hanna Rasz Informacja Nr 1124 W okresie przygotowania do akcesji z Unią Europejską znacznie wzrosła aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw przemysłu spożywczego. Duże ożywienie inwestycyjne nie spowodowało pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej przemysłu spożywczego. Po integracji z Unią Europejską głównym czynnikiem rozwoju przemysłu spożywczego stał się szybko rosnący, szczególnie do krajów UE, eksport. Producenci żywności dobrze wykorzystali przewagi cenowo-kosztowe na wspólnym rynku europejskim. Niemniej jednak pozostaje jeszcze wiele słabych stron przemysłu spożywczego, zmniejszających jego konkurencyjność na ryku europejskim.
BSiE 1 Znaczenie przemysłu spożywczego Przemysł spożywczy w Polsce jest jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki. Jego udział w wartości sprzedaży całego przemysłu wynosi blisko 24% i jest o ok. 9 punktów procentowych wyższy niż w 15 krajach Unii Europejskiej, gdzie wynosi średnio 15%. Wśród krajów UE wyższy niż w Polsce udział przemysłu spożywczego mają tylko Dania (28%) i Grecja (27%). Wytworzona przez polski przemysł spożywczy (wraz z przemysłem napojów i przemysłem tytoniowym) wartość dodana brutto wynosi ok. 6 mld USD, co stanowi ponad 4% wartości dodanej brutto wytworzonej w całej gospodarce narodowej i ok. 6% PKB. Przemysł spożywczy zatrudnia 430 tys. osób, tj. 4,9% ogółu zatrudnionych w gospodarce, a około 19,4% zatrudnionych ogółem w przemyśle. Produkcja przemysłu spożywczego W 2003 r. produkcja przemysłu spożywczego zwiększyła się o 5,4%, produkcja żywności i napojów o 5,5%. Było to tempo prawie dwukrotnie wyższe niż w latach 2001-2002, ale znacznie niższe niż w latach 1994-1998, kiedy produkcja sektora zwiększała się o ok. 10% rocznie. Wysokie tempo rozwoju przemysłu spożywczego utrzymywało się także w pierwszych miesiącach 2004 r. Wzrasta stopień przetworzenia żywności i wstępne przetwórstwo produktów rolnictwa. Oszacowano, że w 2003 r. wstępny przerób produktów zwiększył się prawie o 4%, tempo wzrostu produkcji wyrobów wysoko przetworzonych było wysokie (prawie 7%), produkcja tradycyjnych przetworów spożywczych zwiększyła się o 2,6%, produkcja napojów alkoholowych i używek zwiększyła się o 7%. Inwestycje w przemyśle spożywczym W ostatnich kilku latach osiągnięto duży wzrost wydajności pracy oraz postęp w gospodarowaniu wodą i energią. W 2002 r. zużycie energii przez producentów żywności było o 32% niższe niż w 1998 r., w tym elektrycznej o 15,5%. Wyniki te są efektem przyspieszonej modernizacji przemysłu spożywczego. W 2003 r. odnotowano duże ożywienie inwestycyjne. W roku tym wydatki inwestycyjne w przemyśle spożywczym zwiększyły się o ok. 30% i osiągnęły nienotowaną wcześniej wielkość ponad 1,5 mld USD. Stopa inwestowania zwiększyła się do 8%. Aktywność inwestycyjna była różna w poszczególnych sektorach przemysłu spożywczego. Największy wzrost wydatków inwestycyjnych miał miejsce w przetwórstwie produktów zwierzęcych o 37,5% (w stosunku do 2002 r.). Wyraźnie zwiększyły się inwestycje w przemyśle mięsnym (47,1%), mleczarskim (32,4%), rybnym (28,7) i drobiarskim (7,1%).
2 BSiE Tabela 1. Nakłady inwestycyjne w przemyśle spożywczym w latach 2000-2003 (mln USD) Sektory przemysłu spożywczego 2000 2001 2002 2003 Mięsny 112,2 130,6 169,9 250,0 Drobiarski 17,9 21,0 28,0 30,0 Mleczarski 127,4 100,0 128,8 170,5 Rybny 19,6 19,5 12,2 15,7 Młynarski i makaronowy 29,9 42,7 31,7 53,1 Ziemniaczany 10,4 8,1 9,7 8,7 Owocowo-warzywny 63,3 50,0 64,8 110,0 Cukrowniczy 21,6 43,9 32,2 41,5 Olejarski 8,0 20,0 21,1 17,4 Piekarski 49,8 41,9 30,4 37,3 Paszowy 37,1 45,2 46,0 46,6 Cukierniczy 44,0 47,5 51,6 79,9 Koncentratów spożywczych 66,9 56,4 60,5 57,6 Napojów bezalkoholowych 88,2 54,3 89,7 91,7 Spirytusowy 11,2 10,8 11,7 20,6 Piwowarski 166,1 170,3 125,2 167,1 Winiarski 4,8 8,3 11,4 5,6 Tytoniowy 93,3 62,5 56,8 66,5 Razem 971,7 933,0 981,7 1 269,8 W tym przetwórstwo: Produkty zwierzęce 277,1 271,1 338,9 466,2 Produkty roślinne 133,2 164,7 159,5 230,7 Wtórne 286,0 245,3 278,2 313,1 Używki 275,4 251,9 205,1 259,8 Źródło: R. Urban, Wyniki produkcyjne przemysłu spożywczego, Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2003 r. IERiGŻ 2004 r. Zwiększona aktywność inwestycyjna wystąpiła także w przetwórstwie produktów roślinnych (o 45%) i w produkcji używek (o ok. 27%). W obu tych kierunkach wystąpiło duże zróżnicowanie aktywności inwestycyjnej. Była ona duża w przemyśle młynarskim, owocowo-warzywnym i piwowarskim. W pozostałych dziedzinach wartość inwestycji była niższa. Do 2002 r. procesy dostosowawcze zakładów przetwórstwa produktów mięsnych do integracji z UE były powolne i powstawały w tej dziedzinie duże opóźnienia. Dopiero w ostatnich dwóch latach nastąpiło wyraźne przyspieszenie działań dostosowawczych. Wymuszała je zbliżająca się data integracji z UE i zagrożenia dla kontynuowania dotychczasowej działalności. Pomagało dofinansowanie inwestycji dostosowawczych środkami publicznymi (tanimi kredytami wspieranymi przez ARiMR w ramach tzw. programów branżowych) oraz funduszem przedakcesyjnym SAPARD. W przetwórstwie mleka procesy restrukturyzacji i dostosowania do wymogów UE rozpoczęły się wcześniej niż w sektorze mięsnym i przyspieszenie w tej dziedzinie w przeddzień integracji było mniejsze. W sektorze mięsnym i mleczarskim następuje pożądana tendencja uprzemysłowienia ubojów zwierząt rzeźnych i przerobu mleka. Obniża się udział ubojów gospodarczych i domowego przerobu mleka. Udział ubojów przemysłowych w podaży trzody i bydła zwiększył się z 38% w 2000 r. do 48% w 2003 r., a drobiu odpowiednio z 88% do 94%. Przemysłowy przerób mleka w stosunku do produkcji zwiększył się z 61% w 2000 r. do 66% w 2003 r. Liczba zakładów spełniających standardy weterynaryjne gwałtownie zwiększa się. Według stanu z sierpnia 2004 r. odpowiednie pozwolenie otrzymało już 566 zakładów w zakresie produkcji mięsa (uboju, rozbioru, przechowywania) i 331 zakładów w zakresie produkcji przetwórczej. Ich działalność uzupełniało 350 zakładów objętych tzw. okresem przejścio-
BSiE 3 wym oraz gęsta sieć zakładów prowadzących działalność w małej skali lub w ramach tzw. sprzedaży bezpośredniej. Duże ożywienie inwestycyjne nie spowodowało pogorszenia sytuacji ekonomicznofinansowej przemysłu spożywczego. Od trzech lat rentowność sektora jest stabilna. Zysków nie osiąga tylko pięć branż, a udział firm rentownych w obrotach przemysłu spożywczego wynosi ok. 80%. Mało stabilne są wyniki przemysłu cukrowniczego, w trudnej sytuacji jest także przemysł piekarski, drobiarski i winiarski. Szczególnie dobra i stabilna jest sytuacja finansowa przemysłu paszowego, młynarskiego, cukierniczego, owocowo-warzywnego, mleczarskiego, ziemniaczanego i koncentratów spożywczych, napojów bezalkoholowych, olejarskiego i mięsnego. W większości branż utrzymuje się także relatywnie niski poziom zadłużenia w bankach. W całym sektorze kredyty krótkoterminowe stanowią tylko ok. 30% wartości majątku obrotowego. Poprawie wyników ekonomicznych przetwórstwa sprzyjało tanienie surowców, które są głównym składnikiem kosztów produkcji żywności. W latach 1998-2003 realny poziom detalicznych cen żywności obniżył się o ok. 10%, a cen płaconych rolnikom prawie o 20%. Taniały surowce na rynku mięsnym, drobiarskim, zbożowym i owocowym. Sytuacja ta powiększa przewagi cenowo-kosztowe jakie mają nasi producenci żywności nad konkurentami z krajów UE. Przewagi te są duże, ponieważ: ceny produktów rolnych są w Polsce średnio o 20-25% niższe niż w Niemczech, ceny żywności i napojów z zakładów przetwórczych są w naszym kraju o ok. 30-35% niższe niż w Niemczech, ceny detaliczne żywności są o ponad 40% niższe od średnich cen w 15 krajach UE i podobne do cen w Niemczech. Różnice te oznaczają, że nasi producenci mają dostęp do tańszych surowców i przetwarzają je po znacznie niższych kosztach, ponadto przewagi te są większe na poziomie przetwórstwa niż rolnictwa. Zwiększa się wiedza przedsiębiorców i kadr kierowniczych firm o warunkach prowadzenia działalności gospodarczej na zintegrowanym rynku europejskim, choć umiejętności i doświadczenia prowadzenia takiej działalności posiada wciąż niewielki odsetek firm mięsnych i mleczarskich. Handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi po integracji Po akcesji Polski do Unii Europejskiej zmieniły się uwarunkowania w handlu zagranicznym. Obroty między krajami członkowskimi odbywają się na warunkach bezcłowych. Eliminacja stawek celnych stworzyła szanse zwiększenia eksportu towarów dotychczas obarczonych cłami. Ponadto eksporterzy będą mogli ubiegać się o unijne refundacje eksportowe. Dodatkowym elementem sprzyjającym rozwojowi eksportu były niższe ceny produktów rolnych i przetworów w Polsce. Zasadnicze zmiany nastąpiły ponadto w warunkach handlu z krajami niebędącymi członkami Unii Europejskiej, które nazywane są krajami trzecimi. Rynek Wspólnoty chroniony jest jednolitym systemem ceł, wspieranym wysokimi wymogami weterynaryjnymi, fitosanitarnymi oraz innymi regulacjami administracyjnymi. Jest on lepiej chroniony przed importem tanich produktów z rynku światowego. Integracja z UE spowodowała poprawę warunków eksportu owoców deserowych (jabłek, śliwek, czereśni i wiśni) oraz soków pitnych i dżemów. W eksporcie do UE 15 owoców deserowych przestały obowiązywać tzw. ceny wejścia, a w eksporcie soków i dżemów
4 BSiE zniesiono wysokie cła. Eksport mrożonek zwiększy się z 228 do 240 tys. ton. Jednak w 2004/2005 r. wpływy z eksportu owoców i ich przetworów będą niższe o 15% w porównaniu z sezonem poprzednim i wyniosą 608 mln EUR. Duży wpływ na wartość eksportu będą miały średnie ceny eksportowe. Niższe będą średnie ceny eksportowe mrożonych truskawek, malin, wiśni, czarnych porzeczek, agrestu. W 2004/2005 r. spodziewane jest zwiększenie rozmiarów importu owoców, w tym zwłaszcza owoców cytrusowych. Import owoców i ich przetworów zwiększy się o 3% do ok. 632 mln EUR. Saldo obrotu owocami będzie ujemne. W pierwszych miesiącach po integracji (maj-wrzesień) ceny zbytu większości przetworów warzywnych nie odbiegały od notowanych przed akcesją. Ceny przetworów warzywnych są niższe w Polsce w porównaniu z krajami UE. W sezonie 2004/2005 wpływy z eksportu produktów warzywnictwa zwiększą się w porównaniu z sezonem poprzednim o 7% do wielkości 297 mln EUR. Import wzrośnie ze 148 mln EUR do 153 mln EUR. Saldo obrotów będzie dodatnie i wyniesie 144 mln EUR. Obecnie zakłady przetwórstwa warzyw są już w dużym stopniu dostosowane do unijnych wymogów, dotyczących bezpieczeństwa i higieny żywności. Większość krajowych zakładów produkujących koncentrat pomidorowy uczestniczy w unijnym systemie wsparcia. W 2004 r. zakłady pozyskiwały surowiec w ramach umów kontraktacyjnych zawartych z grupami i organizacjami producentów. Powstanie grup i organizacji producentów (spełniających kryteria uznania) nastąpiło z inicjatywy i przy pomocy jednostek przetwórczych. W 2004 r. spodziewany jest wzrost eksportu żywca, mięsa i przetworów wołowych do ok. 105 tys. ton w ekwiwalencie mięsa i będzie o 12 tys. ton większy niż w 2003 r. Wzrost eksportu żywca i mięsa wołowego jest spodziewany w wyniku utrzymującego się popytu na wołowinę w UE i stosowania subsydiów do mięsa wołowego eksportowanego do Bośni, Hercegowiny i Macedonii. Od maja 2004 r. Polska może subsydiować eksport tusz i ćwierci wołowych do państw spoza UE. Po dniu akcesji wzrósł eksport produktów mlecznych. W lipcu 2004 r. ceny zbytu głównych artykułów mleczarskich w Polsce były o 10-20% niższe od cen zbytu na rynku niemieckim. W pierwszym półroczu 2004 r. eksport produktów mleczarskich zwiększył się o 70% do 234,7 mln EUR. Wzrósł też import produktów mleczarskich o ok. 15% do 21,7 mln EUR i stanowił jedynie uzupełnienie podaży rynkowej. Dodatnie saldo wyniosło 213 mln EUR, wobec 118,9 mln EUR w pierwszej połowie 2003 r. Wzrósł też eksport masła do 14 tys. ton, a jego wartość do 35,8 mln EUR i był trzykrotnie większy niż przed rokiem. Drugą grupą produktów, których eksport znacząco wzrósł, były sery i twarogi. W omawianym okresie wywóz zwiększył się o 54% do 34,9 tys. ton, a wpływy z eksportu wyniosły 77,1 mln EUR. Głównym rynkiem zbytu były kraje Unii Europejskiej. W pierwszym półroczu 2004 r. wzrósł eksport trzody chlewnej, mięsa i jego przetworów, podrobów i tłuszczów wieprzowych do ok. 122 tys. ton. W I półroczu 2003 r. wynosił ok. 98 tys. ton. Eksport był wspomagany przez stosowane subsydia eksportowe. Od maja 2004 r. w Polsce obowiązują nowe zasady regulacji rynku mięsa wieprzowego, zgodnie z którymi nie można wspierać tego rynku przy pomocy skupu interwencyjnego oraz stosować subsydiów do eksportu mięsa wieprzowego. Natomiast będą stosowane subsydia do przetworów eksportowanych do państw z poza UE-25. Eksporterzy będą mogli ubiegać się o subsydia do: kiełbas, szynek, łopatek oraz mięsa i podrobów solonych, suszonych i wędzonych. W drugim półroczu 2004 r. spodziewany jest wzrost eksportu przetworów i podrobów wieprzowych, natomiast niższy będzie eksport wieprzowiny w porównaniu z II półroczem 2003 r. Na wielkość eksportu będą miały wpływ występujące ograniczenia w eksporcie do Rosji. W celu ochrony rynku krajowego, Rosja wprowadziła kontyngenty taryfowe na import wieprzowiny z państw trzecich oraz wymóg uzyskania certyfikatów wydanych przez rosyjskie władze weterynaryjne, zezwalający na wwóz towarów na teren Federacji. Rosyjscy leka-
BSiE 5 rze weterynarii przeprowadzili kontrolę polskich zakładów mięsnych i mleczarskich. Do stycznia 2005 r. tylko 19 zakładów mięsnych i 2 zakłady mleczarskie uzyskały prawo eksportu wyrobów do Rosji. Na otrzymanie certyfikatów oczekują inne zakłady, w tym przetwórcze drobiu, ryb i producenci jaj, do których nie dotarła jeszcze rosyjska kontrola. Eksport do Rosji stanowi znaczącą pozycję eksportu artykułów rolno-spożywczych. W 2003 r. Polska sprzedała do Rosji towary rolno-spożywcze za sumę 358,4 mln USD, co stanowiło 7,9% wartości eksportu rolno-spożywczego. Rosja jest głównym rynkiem zbytu mięsa wieprzowego i tłuszczów wieprzowych (smalec, słonina). Także wysoki jest udział Rosji w polskim eksporcie przetworów wieprzowych, w tym kiełbas i konserw wieprzowych. Do Rosji eksportujemy ponadto znaczne ilości warzyw, owoców, produktów mleczarskich oraz cukru. Eksport ziemniaków i innych warzyw do Rosji w 2001 r. wynosił 7 760 tys. USD i stanowił 7,9% wartości eksportu tych produktów. Eksport żywności ogółem do Rosji w ciągu pierwszych miesięcy 2004 r. wyniósł 344 mln USD w stosunku do 255 mln USD przed rokiem. Natomiast wyraźnie spadł eksport wieprzowiny z 51 tys. t do 19 tys. t i jego wartość zmniejszyła się z 40 mln USD do ok. 19 mln USD. Tabela 2. Polski eksport artykułów rolno-spożywczych w 2001 r. Produkty Eksport Rosja tys. USD Wszystkie kraje Eksport do Rosji % Mięso czerwone i podroby 30 692 138 885 22,10 Przetwory mięsne 18 018 88 053 20,46 Tłuszcze zwierzęce 2 907 9 045 32,14 Mleko, śmietana i lody 7 131 265 833 2,68 Masło 3 487 25 426 13,71 Sery i twarogi 6 269 87 677 7,15 Ziemniaki świeże 953 2 680 35,56 Inne warzywa świeże 6 807 96 172 7,08 Owoce świeże 5 528 79 116 6,99 Kwiaty 1 486 40 564 3,66 Przetwory z owoców 13 113 379 838 3,45 Przetwory z warzyw 33 617 261 363 12,86 Cukier 6 388 81 571 7,83 Ogółem 220 629 3 030 082 7,28 Źródło: Dane FAPA oraz obliczenia własne. Według wstępnych szacunków saldo obrotów produktami rolno-spożywczymi w 2004 r. będzie dodatnie (924,1 mln EUR) i wyższe niż w 2003 r. (543,5 mln EUR). Na poprawę salda złoży się wzrost wpływów z eksportu o 15,7% do 4,6 mld EUR. Wydatki na import wzrosną o 4,4% do wartości 3,7 mld EUR. Przemysł spożywczy w pierwszych miesiącach po integracji Po integracji z UE, wysokie tempo rozwoju utrzymywała większość działów, charakteryzujących się dużym ożywieniem w eksporcie (szczególnie do innych krajów Wspólnoty). Obecnie kontynuowany jest przyspieszony proces modernizacji uprzemysławiania przetwórstwa owoców i warzyw, mleka, produkcji pasz, a także ubojów i przetwórstwa mięsa czerwonego. Po integracji nie było masowej likwidacji firm z powodu nieosiągnięcia wymaganych standardów weterynaryjnych, sanitarnych czy ekologicznych. W sektorach tych, głównie w mięsnym, zmienia się relacja firm o przemysłowej skali produkcji do firm o małej skali produkcji lub prowadzących sprzedaż bezpośrednią. W 2004 r. kontynuowane były nie tylko
6 BSiE procesy uprzemysłowienia przetwórstwa, lecz także zwiększenia udziału produktów wtórnego przetwórstwa. Ważną zmianą strukturalną jest również zwiększenie udziału eksportu w sprzedaży przemysłu spożywczego (z 13,1% w 2003 r. do ponad 15,5% w 2004 r.). Szacuje się, że połowa przyrostu produkcji żywności i napojów była wynikiem rozwijającego się eksportu. Był to ważny czynnik wpływający na poprawę wyników finansowych tego sektora oraz wymuszający ich dużą aktywność inwestycyjną. Słabe strony przemysłu 1. Słabą stroną przetwórstwa mleka i mięsa jest niski stopień koncentracji produkcji. W Polsce jest dużo małych firm przemysłowych a niewiele dużych przedsiębiorstw. W 2003 r. legalnie działało na naszym rynku około 3500 zakładów mięsnych, podlegających nadzorowi Państwowej Inspekcji Weterynaryjnej W przeważającej liczbie są to zakłady małe. Około 70% wszystkich zakładów to niewielkie firmy, zatrudniające kilku pracowników. Jedynie około 300 firm zatrudnia ponad 50 pracowników. Powstają problemy z zestawieniem dużych partii jednorodnego produktu, zarówno dla odbiorców krajowych, jak i na eksport. Mniejsze są szanse szerokiego wejścia wytwórcy do sieci handlu detalicznego. W zakładach mięsnych konieczne jest kontynuowanie procesu uprzemysłowienia ubojów zwierząt. Postępuje on szybko w sektorze mięsa wołowego. W tej branży jest on dodatkowo wymuszany przez wymagania dotyczące postępowania z odpadami poubojowymi, w tym materiałem szczególnego ryzyka. Rozdrobnienie przetwórstwa jest odzwierciedleniem podobnej sytuacji w produkcji roślinnej i zwierzęcej. W 2002 r. obsada trzody chlewnej w polskim gospodarstwie wynosiła średnio 17 sztuk, podczas gdy w przeciętnej chlewni w gospodarstwie trzodowym w Unii Europejskiej utrzymywano 93 sztuki świń (w Niemczech 103 sztuki, w Wielkiej Brytanii ponad 200 sztuk). Polskie gospodarstwo rolne przekazuje rocznie do uboju około 20 sztuk tuczników, podczas gdy duńskie ok. 600 sztuk. Rozdrobnienie produkcji trzody uniemożliwia przewidywalne planowanie dostaw surowca do przetwórstwa. Rozdrobnienie produkcji trzody utrudnia także w pełni efektywną pracę nad poprawą jakości tusz. Średnia mięsność tusz krajowych tuczników przekracza 50%, ale wartością zadawalającą przemysł mięsny będzie 55% mięsności. Słabą stroną przetwórstwa owocowo-warzywnego jest silne rozproszenie dostaw, wynikające z dużej liczby i małego obszaru gospodarstw ogrodniczych. Około 90% gospodarstw produkcji owoców to gospodarstwa małe i bardzo małe (do 2 ha), które stanowią 35% powierzchni upraw. Podobnie w produkcji warzyw, 97% to gospodarstwa małe stanowiące 48% powierzchni upraw warzyw gruntowych. Konsekwencją rozproszenia produkcji i niedoinwestowania gospodarstw ogrodniczych jest niska jakość i niejednorodność surowców oraz zmienność warunków przetwórstwa. Utrudnione jest także organizowanie trwałych powiązań zakładów przetwórczych z dostawcami, poprzez umowy kontraktacyjne. 2. Ponadto mankamentem branży jest słaba integracja pionowa producentów z zakładami. Producenci rolni nie są powiązani stałymi umowami z zakładami przetwórczymi. Okresowo występują braki w zaopatrzeniu w surowiec dużych zakładów mięsnych. W skupie owoców udział dostaw kontraktowanych nie przekracza 20%, a w skupie warzyw ok. 60-70%. 3. W małych i średnich firmach słabe jest przygotowanie kadry kierowniczej do działania w warunkach ostrej konkurencji. 4. Stopień zorganizowania produkcji nie jest zadawalający. Brak jest wspólnej strategii w zakresie pozyskiwania surowca, organizacji sprzedaży i marketingu. Jedynym działem przetwórstwa o wysokim stopniu zorganizowania jest produkcja soków i napojów pitnych.
BSiE 7 Interesy tej branży reprezentowane są przez Krajową Unię Producentów Soków i Napojów Bezalkoholowych. 5. Współpraca zakładów z sieciami handlowymi nie zawsze układa się dobrze. Potrzebna jest konsolidacja branży oraz rozwój struktur integracyjnych pionowych i poziomych. Potrzebny jest wspólny lobbing na rzecz rozwoju korzystnych form dystrybucji krajowej i zagranicznej produktów przemysłu. Tylko bowiem duży i silny podmiot jest odpowiednim partnerem dla sieci supermarketów, a atrakcyjnym towarem dla sieci handlowych są, sprawnie dostarczone, duże partie powtarzalnych jakościowo i markowych produktów. 6. Przetwórstwo mleka i mięsa w Polsce jest ukierunkowane głównie na rynek krajowy. Eksport jest niewielki. Udział eksportu w wartości sprzedaży mięsa czerwonego wynosi 7%, drobiowego i mleczarskiego ok.12-13%. W ostatnich latach wysoką dynamikę rozwoju wykazywał tylko eksport mięsa drobiowego i serów dojrzewających. 7. Eksport produktów pochodzenia zwierzęcego charakteryzuje wysoki udział półfabrykatów (mięsa w tuszach, mleka w proszku), a mały udział wyrobów gotowych i produktów markowych. Wyjątkiem jest sektor drobiarski, który eksportuje głównie wyroby gotowe. 8. Wdrożenie przez zakłady systemu kontroli wewnętrznej opartej na zasadach analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli nie jest jeszcze zakończone. Według danych Inspekcji Weterynaryjnej na koniec 2003 r. system ten stosowało lub wdrażało 195 zakładów mleczarskich, tj. 48,8%. Konieczne jest kontynuowanie prac nad poprawą przetwórstwa owoców. Około 70% zakładów przetwórczych spełnia wymogi nakładane unijnym prawodawstwem w zakresie bezpieczeństwa i higieny żywności. Udział tych zakładów w produkcji przekracza 85%. Oczekiwane jest dostosowanie do wymogów unijnych, a także poprawa technologii produkcji i jakości przetworów. Dla osiągnięcia tych celów stosowane będzie wsparcie sektora ze środków unijnych w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego oraz utrzymane będą dopłaty do kredytów inwestycyjnych w latach 2004-2006. 9. Jakość surowca dostarczanego do przerobu nie zawsze spełnia wymagania unijne. Według informacji Głównego Inspektoratu Weterynarii, około 100 tys. gospodarstw dostarczających mleko do zakładów mleczarskich ubiega się o okresy przejściowe na dostawę mleka, niespełniającego wymagań klasy ekstra. Będą one musiały spełnić wszystkie wymagania dotyczące jakości produkowanego mleka do końca 2006 r. Liczba zakładów, które zdecydowały się stosować segregację mleka, jest niewielka i stale się zmniejsza. W dniu akcesji było zaledwie 19 chętnych do stosowania segregacji, z zastosowaniem oddzielnej linii produkcyjnej, a w tydzień po akcesji zrezygnowały z niej trzy kolejne zakłady. Gospodarstwa produkujące mleko gorszej jakości będą miały problemy z jego zbytem. Potrzebne jest przeprowadzenie zmian strukturalnych wewnątrz gospodarstw. Zmiany te będą wymagały nakładów środków własnych rolników, wspomaganych środkami pomocowymi z UE oraz budżetu krajowego. 10. Występuje szereg wad jakości towarów. Do sprzedaży oferowane są towary niezgodne z deklarowanymi parametrami jakościowymi. Kontrole przeprowadzone przez Inspekcję Handlową w 2003 r. i ponownie w III kwartale 2004 r. ujawniły, że co czwarty oferowany do sprzedaży produkt mleczny był niezgodny z deklarowanymi parametrami jakościowymi. Przyczynami niskiej jakości przetworów mlecznych były błędy technologiczne, brak należytej dbałości producentów o jakość produktów przeznaczonych na rynek krajowy, brak kontroli wyrobów przed ich wprowadzeniem na rynek 11. Najlepsze firmy spełniają już kryteria związane z ochroną środowiska, natomiast małe zakłady mają problemy ze spełnianiem tych standardów, ponieważ wymagają one dużych nakładów inwestycyjnych.
8 BSiE 12. Wydajność pracy w polskim przemyśle spożywczym jest niższa niż w 15 krajach UE. W 1999 r. wydajność ta była niższa o średnio 66% i występowały różnice w poszczególnych branżach przemysłu spożywczego. Największe dysproporcje występowały w branży mleczarskiej (niższa wydajność o 77%) i zbożowo-młynarskiej (o 76%), a najmniejsze w paszowej (o 54%) i pozostałych produktów spożywczych (o 57%). Wydajność pracy w branżach polskiego przemysłu spożywczego była najbardziej zbliżona do osiąganej przez branże w Portugalii (mięsna, rybna, owocowo-warzywna, tłuszczowa, mleczarska, zbożowomłynarska i napojów), Austrii (paszowa, artykułów spożywczych) oraz Hiszpanii (paszowa). Wydajność pracy przemysłu mleczarskiego w Polsce jest pięciokrotnie mniejsza niż w Niemczech i jest to słabą stroną tego sektora. Podsumowanie Ostatnie lata były okresem przyspieszonej modernizacji przemysłu spożywczego. W 2003 r. wydatki inwestycyjne w przemyśle spożywczym zwiększyły się o ok. 30 % i osiągnęły nienotowaną wcześniej wielkość ponad 1,5 mld USD. Duże ożywienie inwestycyjne nie spowodowało pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej przemysłu spożywczego. Dobra i stabilna jest sytuacja finansowa przemysłu paszowego, młynarskiego, cukierniczego, owocowo-warzywnego, mleczarskiego, ziemniaczanego i koncentratów spożywczych, napojów bezalkoholowych i mięsnego. Mało stabilne są wyniki przemysłu cukrowniczego, w trudnej sytuacji jest także przemysł piekarski, drobiarski i winiarski. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej, w pierwszym półroczu 2004 r. wzrósł eksport produktów mlecznych, masła, serów i twarogów, trzody chlewnej, mięsa i jego przetworów, podrobów i tłuszczów wieprzowych. W sezonie 2004/2005 spodziewane jest zwiększenie eksportu mrożonych owoców i produktów warzywnictwa. W 2004 r. spodziewany jest wzrost eksportu żywca, mięsa i przetworów wołowych, przetworów i podrobów wieprzowych. Wielkość eksportu wieprzowiny będzie jednak ograniczona przez wprowadzenie przez Rosję kontyngentów taryfowych na przywóz wieprzowiny i certyfikatów eksportowych dla zakładów mięsnych. Słabymi stronami przetwórstwa są nadal: niski stopień koncentracji produkcji, słaba konsolidacja branż, brak powiązania producentów z zakładami, słaba współpraca zakładów z sieciami handlowymi, opóźnienia we wdrażaniu systemu kontroli wewnętrznej, opartej na zasadach analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli, niespełnianie wymogów ochrony środowiska przez małe firmy, słabe przygotowanie kadry kierowniczej do działania w warunkach ostrej konkurencji, niższa niż w 15 krajach UE wydajność pracy, często odbiegająca od wymagań unijnych jakość surowca, jakość wyrobów nie zawsze zgodna z deklarowaną. Wymienione wady osłabiają konkurencyjność przemysłu spożywczego na europejskim rynku. Źródła: 1. Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej 2003 r. IERiGŻ 2004. 2. P. Chechelski, G. Morkis: Wydajność pracy w przemyśle spożywczym Polski i Unii Europejskiej, IERiGŻ Studia i Monografie nr 112/2002.
BSiE 9 3. R. Urban: Przetwórstwo mięsa i mleka w obliczu integracji z Unią Europejską, Przemysł Spożywczy nr 3/2004. 4. R. Urban: Przemysł spożywczy w przededniu integracji z UE, Przemysł Spożywczy, 4/2004. 5. R. Urban: Przemysł spożywczy w pierwszych miesiącach po integracji z Unią Europejską, Przemysł Spożywczy, nr 1/2005. 6. B. Nitecka: Przetwórstwo owocowo-warzywne w aspekcie integracji z UE, Przemysł Spożywczy nr 4/2004. 7. Uprawy ogrodnicze 2002, GUS 2003 r. 8. Rynek owoców i warzyw, Biuletyn MRiRW, nr 6/2003. 9. Rynek owoców i warzyw IER igż, ARR, MRiRW, nr 25/2004. 10. P. Szajner: Handel zagraniczny artykułami mleczarskimi w I półroczy 2004 r. Przemysł Spożywczy nr 10/2004. 11. S. Zięba: Branża mięsna a uczciwa konkurencja na rynku. Przemysł Spożywczy nr 12/2004. 12. Polski handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi w 2001 r., FAPA 2001 r. 13. Jakość mleka i przetworów mlecznych. Przemysł spożywczy nr 1/2005. 14. P. Szajner: Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi. Biuletyn Informacyjny ARR nr 9/2004.