BARIERY INTEGRACJI UNII EUROPEJSKIEJ pod redakcją Heleny Tendery-Właszczuk POlSKIE TOWARrfSTWO EKONOMICZNE KRAKÓW 2009
Autorzy Wojciech Bqba - rozdz. 4 Czesław Kłak - rozdz. 1 Helena Tendera- Właszczuk - rozdz. 2 (współautorstwo) Marta Wajda-Lichy - rozdz. 5 Magdalena Zajqc-Frqs - rozdz. 3 Magdalena Zajqczkowska - rozdz. 2 (współautorstwo) Recenzent Grażyna Wojtkowska-Łodej Koordynacja Artur Pollok wydania Projekt okładki i stron tytułowych Mirosław Krzyszkowski Opracowanie redakcyjne i korekta Agnieszka Penarska Wydanie książki finansowane przez Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2009 ISBN 978-83-61686-00-2 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie ul. Lubelska 21, 30-003 Kraków tel.: 0-12 634-32-59, fax: 0-12 634-03-81 http.z/www.pte.pl, e-mail: krakow@pte.pl
SPIS TREŚCI WSTĘP 9 WYKAZ SKRÓTÓW 11 1 BARIERY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ W I FILARZE UNII EUROPEJSKIEJ. ZAGADNIENIA PRAWNE 1.1. Wprowadzenie 13 1.2. Unia Europejska. Prawo Unii Europejskiej. Prawo wspólnotowe - zagadnienia wprowadzające 14 1.3. Cechy prawa wspólnotowego. Źródła prawa wspólnotowego 16 1.4. Przykłady barier prawnych w integracji europejskiej w ramach I filaru - zagadnienia ogólne 25 1.5. Analiza orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu 27 2 INSTYTUCJONALNE BARIERY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ 2.1. Wprowadzenie. 2.2. Ewolucja systemu instytucjonalnego Wspólnot Europejskich - od Europejskiej W spólnoty W ęgla i Stali do traktatu nicejskiego. 2.3. Geneza Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. 2.3.1. Uwagi wstępne. 2.3.2. Struktura Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. 2.4. Przyczyny niewejścia w życie Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. 2.5. Zmiany w traktacie konstytucyjnym z 2004 r.. 2.6. Zawartość traktatu lizbońskiego. 40 42 61 61 63 83 88 89
6 2.7. Proces ratyfikacyjny traktatu lizbońskiego 94 2.8. System decyzyjny Unii Europejskiej 97 2.9. Porównanie zmian instytucjonalnych wprowadzanych traktatem lizbońskim z obecnie obowiązującymi na mocy traktatu nicejskiego 118 2.10. Podsumowanie 122 3 SPOŁECZNE BARIERY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ 3.1. Wprowadzenie 124 3.2. Koncepcja europejskiego modelu społecznego 125 3.3. Modele polityki społecznej 129 3.4. Zabezpieczenie społeczne w krajach Unii Europejskiej 138 3.5. Wybrane elementy zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego w Unii Europejskiej 149 3.6. Udział kobiet w polityce Unii Europejskiej 152 3.7. Podsumowanie 154 4 BARIER Y DALSZYCH ROZSZERZEŃ UNII EUROPEJSKIEJ 4.1. Wprowadzenie 156 4.2. Znaczenie procesu rozszerzania Unii Europejskiej 157 4.3. Warunki uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej : 159 4.4. Polityka rozszerzenia Unii Europejskiej 160 4.5. Klasyfikacja barier dalszych rozszerzeń Unii Europejskiej 161 4.5.1. Bariery dalszego rozszerzenia według źródła pochodzenia czynnika 161 4.5.2. Bariery dalszego rozszerzenia według charakteru czynnika 168 4.6. Bariery rozszerzenia dla potencjalnych krajów członkowskich Unii Europejskiej 175 4.6.1. Uwagi wstępne 175 4.6.2. Kraje Bałkanów Zachodnich '176 4.6.3. Stosunki Unii Europejskiej z Turcją 180 4.6.4. Inne kraje sąsiedzkie Unii Europejskiej 185 4.7. Podsumowanie 187 5 EKONOMICZNY DOROBEK INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ. PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA STREFY EURO 5.1. Wprowadzenie 189 5.2. Zarys historii integracji monetarnej 190 5.3. Ekonomiczne efekty integracji monetarnej 193
7 5.4. Zmiany instytucjonalno-prawne w zakresie Unii Gospodarczej i Walutowej po 1999 r. 199 5.5. Perspektywy rozszerzenia strefy euro 201 LITERATURA 205 SPIS TABEL 212 SPIS RYSUNKÓW 214
WSTĘP Jednym z podstawowych problemów Unii Europejskiej narastającym od wielu lat są bariery integracji, które mogą być różnie rozumiane. Autorzy niniejszego opracowania podjęli próbę zbadania barier prawnych, instytucjonalnych i społecznych integracji europejskiej oraz barier związanych z dalszym rozszerzeniem Unii - o nowe kraje członkowskie oraz rozszerzeniem strefy euro. Badanie barier integracji europejskiej w wybranych obszarach ma służyć ocenie ich wpływu na proces integracji, a zwłaszcza na jego przyszłość. Nabierający w ostatnich latach tempa proces globalizacji światowej gospodarki powoduje, że otoczenie międzynarodowe, w którym zachodzi proces integracji europejskiej, staje się coraz bardziej złożone i trudno przewidywalne. Analiza barier integracji europejskiej, zarówno o charakterze wewnętrznym jak i zewnętrznym, ma w takiej sytuacji istotne znaczenie. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Opracowanie rozpoczyna analiza najważniejszych przyczyn, które powodują, że osiągnięcie stanu harmonizacji prawa państw członkowskich Unii Europejskiej w obszarze I filaru oraz osiągnięcie stanu jego jednolitości w obszarach współpracy napotyka poważne przeszkody. Analiza prowadzona jest na podstawie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu oraz Sądu Pierwszej Instancji i dotyczy okoliczności wpływających na realizację zasady jednolitości prawa wspólnotowego. W rozdziale drugim przedstawiono istotną barierę integracji, jaką jest konieczność zmian zasad funkcjonowania instytucji wspólnotowych i mechanizmu podejmowania decyzji. Reforma instytucjonalna stanowi bowiem niezbędny warunek dalszego, sprawnego funkcjonowania Unii w powiększonym składzie. Jako główne kierunki reform wskazane zostały m.in. uproszczenie oraz usprawnienie działania W spólnot, uproszczenie instrumentów prawnych i procedur, ujednolicenie przepisów prawnych oraz określenie tożsamości politycznej Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej. Dokonano analizy ewolucji wspólnotowego systemu instytucjonalnego i systemu podejmowania decyzji oraz przed-
10 stawiono zmiany wprowadzane zapisami traktatu lizbońskiego w stosunku do Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Celem tej części badań jest określenie, w jaki sposób dotychczasowe reformy systemu instytucjonalnego wpływały na efektywność funkcjonowania Unii Europejskiej oraz czy nowy traktat lizboński ma szansę stać się traktatem eliminującym instytucjonalne bariery integracji. W rozdziale trzecim przedstawiono wybrane problemy związane z różnorodnością modeli polityki społecznej obowiązujących w różnych państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego w jej ramach. Zaprezentowano zasadnicze koncepcje związane z pojęciem europejskiego modelu społecznego oraz omówiono różne rodzaje modeli polityki społecznej. Ponadto dokonano analizy różnic w kosztach pracy w poszczególnych krajach Unii, udziału wydatków społecznych w PKB, wydatków społecznych przypadających na osobę oraz przeciętnych zmian tej wielkości w ostatnich latach. Przedstawiono także udział wydatków emerytalno-rentowych w PKB, omówiono ochronę socjalną w poszczególnych krajach Unii według źródeł finansowania, jak również nakłady na aktywne i pasywne instrumenty rynku pracy. Analizie poddany został PKB per capita, stanowiący element zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego, oraz udział kobiet w kształtowaniu polityki Unii Europejskiej. W rozdziale czwartym przedstawiono najważniejsze bariery dalszego rozszerzania Unii Europejskiej. Zaprezentowano charakterystykę procesu rozszerzania Unii, omówiono kryteria uzyskania członkostwa w Unii, a także aktualną politykę rozszerzenia realizowaną przez to ugrupowanie. Analizie poddano bariery dalszego rozszerzania Unii, przy czym zagadnienie to zaprezentowano w dwóch ujęciach, oraz przedstawiono bariery dalszego rozszerzenia w odniesieniu do konkretnych grup krajów (BałkanówZachodnich, Turcji oraz pozostałych krajów sąsiedzkich Unii). Głównym celem tej części pracy jest ocena wpływu barier rozszerzania Unii Europejskiej na przyszłość tego procesu. W ostatnim rozdziale przedstawiono zarys historii integracji monetarnej oraz jej ekonomiczne efekty. Zaprezentowano zmiany instytucjonalno-prawne w zakresie Unii Gospodarczej i Walutowej, które zaszły po 1999 r. Zarysowano także dalsze perspektywy rozszerzenia strefy euro. Helena Tendera-Wlaszczuk
SPIS TABEL 2.1. Udział państw członkowskich Unii Europejskiej w wybranych instytucjach (przed reformą instytucjonalną i po reformie na mocy traktatu nicejskiego).. 60 2.2. Porównanie aktów prawnych według traktatu nicejskiego i Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy 72 2.3. Porównanie instrumentów działania według Traktatu o Unii Europejskiej oraz Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy 82 2.4. Przebieg ratyfikacji Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy w państwach członkowskich 84 2.5. Porównanie obecnego składu Parlamentu Europejskiego z traktatem nicejskim oraz traktatem lizbońskim 92 2.6. Harmonogram ratyfikacji traktatu lizbońskiego 95 2.7. Najważniejsze różnice pomiędzy pierwszym a drugim czytaniem 107 2.8. Najważniejsze różnice pomiędzy pierwszym i drugim a trzecim czytaniem z postępowaniem pojednawczym przed Komisją Pojednawczą 109 2.9. Liczba aktów prawnych przyjętych w ramach procedury współdecydowania w latach 1999-2004 109 2.10. Zasada większości kwalifikowanej w wariancie przyj ętym w traktacie nicejskim oraz liczba ludności Unii Europejskiej w 2006 L... 120 3.1. Koszty pracy w krajach Unii Europejskiej w latach 2000-2004 (w euro) 139 3.2. Udział wydatków socjalnych według grup w 2001 r. (w % ogółu wydatków) 141 3.3. Wydatki na ochronę socjalną w Unii Europejskiej w latach 1999-2002 (w %) 143 3.4. Ochrona socjalna w poszczególnych krajach Unii Europejskiej według źródeł finansowania w latach 1995 i 2001 (w %) 145 3.5. Struktura publicznych wydatków na politykę rynku pracy i stopa bezrobocia w Unii Europejskiej w 2004 r. (w %) 147 3.6. Odsetek kobiet wśród osób pełniących funkcje publiczne w krajach Unii Europejskiej 153 4.1. Stosunek społeczeństw państw członkowskich Unii Europejskiej do dalszego rozszerzania UE według badań Eurobarometru (czerwiec 2007 r.) 163
4.2. Porównanie podstawowych wartości ekonomicznych krajów aspirujących do członkostwa w Unii Europejskiej w 2006 r. (dane MFW) 175 4.3. Handel krajów aspirujących do członkostwa w UE z Unią Europejską w 2006 r. (dane MFW) 176 5.1. Daty i rozmiary zmian kursów walut w ESW względem ecu w latach 1979-1995 (w %) 192 5.2. Stopień dywergencji makroekonomicznej między krajami Unii Europejskiej 197 5.3. Deklarowane ternliny przystąpienia nowych państw członkowskich do mechanizmu kursów walutowych 2 oraz Unii Gospodarczej i Walutowej 201 5.4. Poziom spełnienia kryteriów konwergencji przez nowe kraje Unii Europejskiej 202 213
SPIS RYSUNKÓW 2.1. Procedura współpracy... 101 2.2. Procedura zgody :... 103 2.3. Procedura współdecydowania 106 2.4. Zmiany etapów przyjmowania aktów legislacyjnych w latach 1999-2004 110 5.1. Średnia roczna stopa inflacji w 15 krajach Unii Europejskiej 194 5.2. Korelacja cykli koniunkturalnych krajów Unii Europejskiej z Niemcami i USA w okresie 1961-1978... 196 5.3. Korelacja cykli koniunkturalnych państw Unii Gospodarczej i Walutowej z Niemcami i USA w okresie 1979-1995 196 5.4. Wysokość deficytów budżetowych w wybranych krajach Unii Europejskiej (jako % PKB) 198 5.5. Wyniki badania opinii publicznej dotyczącego wprowadzenia euro w nowych krajach członkowskich (2004-2006) 204
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie Wydanie I Objętość 13,2 ark. wyd. Nakład 350+20 egz. Skład i łamanie Małgorzata Kopijka Druk i oprawa TECHNET Sp. z 0.0. ul. Biskupińska 3A, 30-732 Kraków Druk ukończono w marcu 2009 r.