Prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak Uniwersytet Jagielloński Recenzja pracy doktorskiej mgr Rafała Kupczaka p.t. Przedrozumność i Rozumność człowieka a narzędzia paleolityczne, Kraków 2012. Przekazana mi do oceny rozprawa doktorska pana magistra Rafała Kupczaka, p.t. Przedrozumność i Rozumność człowieka a narzędzia paleolityczne [Kraków 2012], powstała w Akademii Ignatianum w Krakowie pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Piotra Lenartowicza SJ. We Wprowadzeniu sięga do generalnych kwestii z zakresu ewolucjonizmu i kreacjonizmu, przypominając XIX-wieczne próby rozstrzygnięcia tych relacji. Jest pracą z zakresu konfrontacji dowodów filozoficzno-teologicznych, przyrodniczych i archeologicznych, przy podmiotowej roli narzędzi paleolitycznych, jako archaicznego instrumentu pomocniczego w badaniach stanu relacji, o których wspomniałem wyżej. Praca liczy 208 stron tekstu (pojedyncza spacja) i składa się z pięciu rozdziałów poprzedzonych obszernym wprowadzeniem. Jest zaopatrzona w zakończenie, bibliografię i krótkie podziękowania. Znajduje się w niej 45 czaro-białych rycin włamanych w tekst oraz 13 tabel. Patrząc od strony edytorskiej i warsztatowej trudno nie skomentować nadmiaru przytaczania fragmentów cudzych tekstów w oryginale. Ta maniera jest mankamentem dysertacji. Praca jest najeżona fragmentami cytowanych tekstów, czasem tak obszernymi, że sięgają objętości niemal całej strony (np. str. 23). Gdy są obcojęzyczne, oryginał znajduje się w odwołaniu u dołu strony, zaś tłumaczenie włamane zostało w tekst. We wprowadzeniu zarysowane zostały główne postawy objaśniające teologie, tzw. objawioną i naturalną, darwinowską hipotezę ewolucji człowieka ze zwierzęcia, a także porównanie psychiki człowieka i innych form żywych. Tu pojawi się ważne dla ocenianej rozprawy pojęcie rozumności jako synonim intelektualności, czyli (s. 18). zdolność tworzenia pojęć syntetycznych sięgających istotnych korelacji wewnątrz całości bytu.. Na końcu wprowadzenia znajdzie się tekst na temat narzędzi, jako typowo ludzkich przejawów działalności kulturowej. Tu także wyłożone zostaną w punktach główne tezy rozprawy, z 1
podkreśleniem różnic pomiędzy aktywnością narzędziową u małp człekokształtnych i kulturą oldowajską. Rozdział pierwszy ma charakter przeglądu pojęć i definicji, odnoszących się do przedmiotów uznawanych za narzędzia. Rozważonych zostało tu wiele sytuacji. Za istotne kryterium uznana została realizacja celu za pomocą przedmiotu, który ma zostać uznany za narzędzie. Omówione zostały klasyczne dywagacje wokół rozróżnienia przedmiotów jedynie używanych, podejmowanych bez modyfikacji, np. patyk i przedmiotów wytworzonych z zamiarem dalszego użycia. Autor rzetelnie omawia kolejne propozycje rozumienia takich wzajemnie powiązanych terminów, jak na przykład przybory i narzędzia, narzędzia i konstrukcje, zestawiając też (str. 44-45) uwagi krytyczne na temat proponowanego przez różnych autorów uporządkowania. W rozdziale tym znajdzie się ważne pytanie na temat biologicznej bezbronności człowieka w porównaniu ze zwierzętami, stanowiącej siłę sprawczą w udoskonalaniu wytwarzania narzędzi technicznych, pytanie, które nie uzyska pozytywnej odpowiedzi (str. 59). W rozdziale drugim przedstawione zostały przykłady działań uznanych za narzędziowe, czytelne u różnych zwierząt. Spośród wybranych przykładów zwierząt: pająk, ryba, ptak i małpa, ten ostatni, z uwagi na hipotezę plioceńsko-plejstoceńskiej przedrozumności, jest szczególnie interesujący. Wynik dokonanego przeglądu nie pozostawia wątpliwości. Jak pisze Autor przykład wron kaledońskich w większym stopniu niż przykład szympansów nawiązuje do działań ludzkich. Hipoteza o małpich prapoczątkach działalności narzędziowej człowieka jest z tego powodu trudna do utrzymania. O ile dotychczasowa treść dysertacji pozostawała w znacznym stopniu na płaszczyźnie biologicznej, rozdział trzeci odnosi się do dowodów archeologicznych, a konkretnie działalności człowieka w paleolicie dolnym. W pierwszym z podrozdziałów omówiony został przemysł oldowajski. Rzetelnie zestawione zostały tu najstarsze znaleziska afrykańskie, z wyraźnym oddzielnym traktowaniem najstarszych śladów stosowania narzędzi (stanowisko Dikika) od znacznie później datowanych znalezisk narzędzi otoczakowych. W treści tego rozdziału dostrzec można kilka nieścisłości terminologicznych, o których wspomnę niżej, a także błąd ortograficzny w pisowni wyrazu rozcinanie (str. 98 ryc. 36). Autor technikę Olduwaj nazywa starożytną (str. 89), tak jak gdyby była ona w jakiś szczególny sposób starożytna. W znaczeniu swej archaiczności oczywiście taka jest, lecz oprócz niej wiele innych, choć datowanych na czasy znacznie późniejsze też jest starożytnych. W rozdziale czwartym p.t. Rekonstrukcje działalności narzędziowej a rozumność następuje omówienie kwestii podstawowych w analizowaniu masowego materiału 2
zabytkowego z epoki kamienia, takich jak dobór surowca skalnego do obróbki, forma a funkcja narzędzi, rola eksperymentów w ich identyfikacji. Rozdział ten otwiera roztrząsanie problemu przedrozumności jako dalszego ciągu rozwoju, biegnącego od zwierzęcej inteligencji. Dochodzi tu do ważnego spostrzeżenia na temat istnienia podwójnych standardów w stosowaniu pojęcia rozumności i inteligencji u przodków człowieka i u zwierząt. W rozdziale tym pojawią się uwagi ważne dla krytyki źródeł, płynące z zasad nauki o złożu tafonomii. Wiele dalszych wątków w tym rozdziale należy do klasyki w badaniach inwentarzy krzemieniarskich epoki kamienia (a także późniejszych), takich jak preferencje surowców ze względu na ich cechy fizyczne, kształt konkrecji i łatwość uzyskania w terenie. Podsumowanie tego rozdziału sprowadza się do podkreślenia, jak pisze Autor, rozumnej dynamiki wczesnych hominidów. Za nie udowodnioną uznaje tezę o stopniowym nabieraniu wiedzy i umiejętności w zakresie technologicznym i gołosłowności pojęcia przedrozumność, którą proponuje traktować za czysto hipotetyczną konstrukcję. W podważeniu podstaw kreowania przedrozumności wypada zgodzić się z Autorem. Dotychczas ustalone fakty pokazują jednak wyraźnie, że pierwsze hominidy nie posiadły od razu tajników rzemiosła krzemieniarskiego w stopniu znanym na przykład ze schyłku plejstocenu. Z tym łączą się pewne istotne nieporozumienia terminologiczno-pojęciowe, a nawet błędy, które w pracy się pojawiły i rzutują na jej właściwe zrozumienie. Podobnie jak na początku rozprawy, konkretnie na str. 16, tak i w innych miejscach, nawet na przedostatniej stronie (184) tekstu właściwego, mowa jest o człowieku holocenu (str. 104), lub człowieku holoceńskim (str. 147) - jak można się domyślać w znaczeniu człowieka anatomicznie współczesnego (Anatomic Modern Human), co jest o tyle dziwne, że ten pojawił się na arenie dziejowej wiele tysięcy lat przed początkiem holocenu. Pojęcie to jest stosowane przez Autora by przyrównać działania narzędziowe hominidów sprzed milionów lat do ich zaawansowanych antropologicznie, kulturowo i technologicznie następców. Jednak porównanie technologii hominidów z plio-plejstoceńskiego etapu, a także Homo ergaster ze stanowisk afrykańskich lub Homo erectus z dowolnego miejsca zasięgu ich występowania, także z Europy pokazuje, że wspomniane podobieństwa do zachowań współczesnych ludzi, obrabiających kamień jako swój podstawowy surowiec istotnie w wielu zakresach zachodzą (dobór surowca, znajomość cech przełamu muszlowego, respektowanie zasad kąta rdzeniowego i in.), jednak dzieli ich odkrycie takich technik, jak np. lewaluaska, Kombewa i wiórowa (rdzenia wolumetrycznego), ta ostatnia będąca jednym z pierwszoplanowych materialnych wyznaczników tzw. rewolucji górnopaleolitycznej. O znaczeniu techniki wiórowej, poprzedzonej trudnymi do wyjaśnienia tzw. epizodami 3
wiórowymi w paleolicie środkowym, nie znalazłem w pracy uwag. Podobnie technika retuszu powierzchniowego jest osiągnięciem ze znacznie późniejszych czasów, niż czasy pierwszych hominidów. Nie można więc zgodzić się z twierdzeniem Autora wyrażonym m. in. na stronie 184 dysertacji, że działania narzędziowe hominidów z Gona, Omo i Lokalalei reprezentują wszystkie istotne cechy diagnostyczne i że nie różnią się one w istotny sposób od działań narzędziowych człowieka holocenu (anatomicznie współczesnego?). Pozostając przy uwagach krytycznych zwracam uwagę, że czytając pracę mgr Rafała Kupczaka można zadać pytanie kogo konkretnie ma na myśli, używając określenia hominidy? Czy chodzi o rodzinę Hominidae i czy zawsze tylko o rodzaj Homo, czy też o rodzaj australopiteków? Dla rozważań na temat wytwarzania narzędzi, a nie tylko podejmowania przedmiotów, by się nimi doraźnie posłużyć, to rozróżnienie jest bardzo istotne. Nawiasem mówiąc nazwa Australopitek jest w tej pracy używana rzadko (np. str. 155, 161) i stąd moje powyższe pytanie. Klasyczne pytanie o to, czy australopiteki są kulturowe, czy przed-kulturowe pojawi się dopiero na kilka stron przed końcem pracy (str. 179-180). W rozdziale piątym następuje przegląd postaw badawczych ukierunkowanych na tematykę śladów aktywności szympansów, np. kamieniami rozbijających orzechy i najwcześniejszych hominidów z zaznaczeniem, iż ślady jednych i drugich, pomimo podejmowanych prób analitycznych różnią się pod względem przyjętych parametrów. Zreferowane zostały eksperymenty przeprowadzone z orangutanem i szympansem żyjącymi w niewoli. Słusznie zaakcentowano ułomność testów dokonywanych ze zwierzętami w niewoli. Ich wyniki nie mogą być interpolowane na sytuacje zwierząt żyjących na wolności, co podważa sens eksperymentów prowadzonych przez wiele lat, głównie przez badaczy amerykańskich. W podsumowanie całego rozdziału wyeksponowana została przyjmowana przez większość badaczy teza o trudnościach w wywiedzeniu początków wytwórczości kamiennej hominidów od aktywności narzędziowej małp. Wspomnieć wypada też rzetelne przypomnienie nieudanych prób kreowania przemysłu przedolduwajskiego z wszystkimi tego konsekwencjami. Mocną strona pracy jest obszerna i starannie dobrana literatura. Jest ona dobrą reprezentacją omawianych kwestii. Biorąc pod uwagę poruszanie się w przestrzeni zainteresowań kilku dyscyplin, fakt ten wypada odnotować z uznaniem. Autor nie ustrzegł się pewnych uchybień i niezręczności. Poniżej kilka przykładów. Autor nie używa polskich terminów pięta, piętka, omijając je pisząc na str. 124 o kącie na styku poziomej platformy i pionowej platformy rdzenia 4
(zewnętrzna platforma). Zastosowanie (str. 94) określenia platforma uderzenia, gdy chodzi o piętkę, nie jest właściwe. Podobnie można skomentować użycie określenia skrobaki zamiast stosowanych w polskiej nomenklaturze narzędzi z epoki kamienia skrobaczy. Tego rodzaju efekty zapewne wynikają z tłumaczenia tekstu z języka angielskiego na polski i braku przygotowania archeologicznego. str. 118: błąd w cytacie z pracy Ginter, Kozłowski 1975: jest powierzchnia negatywna, ma być negatywowa ; str. 124: typologiści - raczej typolodzy, str. 124: mikrolityczne analizy - zapewne chodzi o analizy traseologiczne; mikrolityczne mogą być np. narzędzia krzemienne; str. 146: przed miliony lat; str. 138: channel gravels - to raczej nie kanały żwirowe, a żwiry z koryta cieku; użyte w wielu miejscach pracy (np. str. 123) określenie młotki należy zastąpić powszechnie stosowanym w archeologii epoki kamienia określeniem tłuczki ; brak w wykazie bibliograficznym pracy M. D. Leakey 1964, na którą Autor powołał się na str. 92 przy okazji przytoczenia dokonanego przez tę autorkę podziału na artefakty z uwzględnieniem manuportów 1 ; w pracy niewiele jest literówek (np. str. 138: skalany - ma być skalny); określenie (str. 93) końcówka robocza proponuję zamienić na część pracująca ; Przedstawione uwagi krytyczne nie powinny wpłynąć na ogólną ocenę przedstawionej pracy. Trzeba podkreślić, że dysertacja mgr Rafała Kupczaka jest udaną kompilacją zarówno starszej, jak i bieżącej, bardzo dobrze dobranej literatury fachowej. Trzeba też powiedzieć, że Autor wprawdzie nie przeprowadził własnych analiz w stosunku do materiałów źródłowych, jednak ogarnął problem niezwykle rozległy i pozostający w centrum uwagi wielu grup uczonych, dynamicznie prowadzących badania podstawowe. Nie było to zadanie łatwe, gdyż chodzi o poglądy autorów rozproszone w często trudno dostępnej literaturze światowej. Udało 1 Cytowanie dla tej kwestii powinno mieć postać: M. D. Leakey, A review of the oldowan culture from Olduvai Gorge, Tanzania, Nature 210 (1966) 462 466; M. D. Leakey, Preliminary survey of the cultural material from Beds I and II, Olduvai Gorge, Tanzania, in: W. W. Bishop, J. D. Clark (Eds.), Background to Evolution in Africa, University of Chicago Press, Chicago, 1967, pp. 417 446. 5
Mu się w sposób sugestywny i zgodny z postępowaniem naukowym zebrać argumenty na zaprzeczenie tezie o istnieniu dowodów na stadium przejściowe, pomiędzy inteligencją zwierząt i ludzi. Tym samym w bardzo przekonujący sposób odniósł się do tytułowej kwestii swojej rozprawy, a mianowicie przedrozumności i jej domniemanych śladów w archeologicznych źródłach z okresu paleolitu. Biorąc powyższe pod uwagę i doceniając wysiłek Autora włożony w staranne zebranie trudnej materii pojęciowej i uporządkowanie pola naukowego, a przede wszystkim konsekwentne rekonstruowanie dowodu głównego dla dysertacji, wnoszę o dopuszczenie mgr Rafała Kupczaka do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Kraków, 2012-05-05. 6