Sygn. akt III CZP 17/09 UCHWAŁA Sąd Najwyższy w składzie : Dnia 17 kwietnia 2009 r. SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący) SSN Henryk Pietrzkowski SSN Wojciech Katner (sprawozdawca) Protokolant Bożena Kowalska w sprawie z powództwa Ryszarda S. przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "O. M." w P. o złożenie oświadczenia woli, po rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 kwietnia 2009 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z dnia 13 stycznia 2009 r., sygn. akt XV Ca 354/08,: "Czy na podstawie art. 7 ust. 5 ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125 z 2007 r., poz. 873) spółdzielnia mieszkaniowa ma obowiązek realizacji roszczenia o którym mowa w art. 17 14 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (t.j. Dz.U. Nr 119 z 2003, poz. 1116, zm. Dz.U. Nr 125 z 2007 r., poz. 873, zwanej dalej w skrócie u.s.m.), zgłoszonego i niezrealizowanego do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych na nowych zasadach określonych w wymienionej ustawie z dnia 14 czerwca 2007 r. i w związku z tym czy ma obowiązek zmiany podjętej do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. tj. do dnia 31 lipca 2007 r. w trybie art. 42 u.s.m. prawomocnej uchwały zarządu spółdzielni o określeniu przedmiotu odrębnej własności lokali tak aby spełniała ona wymogi znowelizowanego ustawą z dnia 14 czerwca 2007 r. przepisu art. 42 ust. 3 pkt 1 u.s.m.?"
2 podjął uchwałę: Spółdzielnia mieszkaniowa ma obowiązek realizacji roszczenia, o którym mowa w art. 17 14 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst, Dz.U. Nr 119 z 2003 r., poz. 1116 ze zm.), zgłoszonego ale niezrealizowanego do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 125 z 2007r., poz. 873), na nowych zasadach określonych w tej ustawie (art. 7 ust. 5), chyba że na podstawie prawomocnej uchwały zarządu spółdzielni niespełniającej nowych wymagań prawnych, określonych w art. 42 ust. 3 pkt 1 powołanej ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, spółdzielnia dokonała czynności bezpośrednio zmierzających do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu. Uzasadnienie Wątpliwości Sądu Okręgowego w P. powstały w związku z rozpatrywaniem apelacji powoda od wyroku oddalającego w pierwszej instancji jego żądanie złożenia przez pozwaną spółdzielnię oświadczenia woli o ustanowieniu na jego rzecz i przeniesieniu odrębnej własności lokalu mieszkalnego wraz z udziałem we współużytkowaniu wieczystym gruntu, stanowiącego szereg działek, ujętych w jednej księdze wieczystej, jako nieruchomość wielobudynkowa. Powód złożył stosowny wniosek do spółdzielni w 2001 r., nie został on jednak rozpatrzony. Jedyną istotną czynnością spółdzielni okazała się uchwała zarządu nr 26/2003 z 17 kwietnia 2003 r., określająca zasady wydzielenia lokali na terenie Osiedla L. w P. i wskazująca jako przedmiot ustanawiania własności lokali całe Osiedle L. Do czasu rozpatrywania niniejszej sprawy, na podstawie powyższej uchwały nie dokonano
3 realizacji żadnych roszczeń o ustanowienie i przeniesienie odrębnej własności lokali. Tymczasem, z dniem 31 lipca 2007 r. została zmieniona ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych (dalej jako u.s.m.) i art. 42 ust. 3 otrzymał nową treść, przyjmując jako zasadę nieruchomość jednobudynkową, zaś wielobudynkowa stała się wyjątkiem, możliwym do utworzenia tylko po spełnieniu szczególnych warunków. W okolicznościach sprawy warunki te nie są spełnione. Ponadto, nową treść uzyskał art. 17 14 u.s.m., dzięki czemu z wejściem w życie nowych przepisów ustały przeszkody do zrealizowania wniosku powoda. Oddalając powództwo Sąd Rejonowy powołał się, między innymi na to, że uchwała zarządu pozwanej spółdzielni z 2003 r. została podjęta zgodnie z art. 42 ust. 3 u.s.m. w brzmieniu przepisu obowiązującego w dniu podjęcia tej uchwały, zaś obecna treść powyższego przepisu, korzystna dla powoda nie może mieć zastosowania w sprawie, ponieważ weszła w życie już w czasie obowiązywania uchwały, a zatem na przeszkodzie zastosowania nowych przepisów u.s.m. stoi zasada nieobowiązywania prawa wstecz (art. 3 k.c.). Na poparcie swojego stanowiska Sąd Rejonowy powołał się na dość zgodne poglądy doktryny, co do zasady sprzeciwiające się, z braku podstaw prawnych, weryfikowaniu prawomocnych uchwał organów spółdzielni, podjętych na gruncie poprzedniej treści art. 42 u.s.m. i opowiadających się za stosowaniem nowych przepisów tylko do uchwał podejmowanych po wejściu tych przepisów w życie. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Udzielenie odpowiedzi pytanie postawione przez Sąd Okręgowy w P. zależało od rozpatrzenia trzech kwestii. Po pierwsze, czy art. 17 14 u.s.m. może stanowić obecnie podstawę do realizowania zgłoszonych pisemnie roszczeń spółdzielców o zawarcie umowy przeniesienia własności lokalu; odpowiedź pozytywna stanowi jednocześnie uzasadnienie podejmowania uchwały w przedmiotowej sprawie. Po drugie, czy art. 7 ust. 5 ustawy o zmianie u.s.m. z dnia 14 czerwca 2007 r. (zwanej dalej ustawą zmieniającą) umożliwia realizowanie roszczeń spółdzielców, stosownie do nowej treści art. 42 ust. 3 pkt 1 u.s.m. Po trzecie, w toku odpowiedzi na pierwsze dwie kwestie należy się zastanowić, czy realizacja roszczeń spółdzielców jest ograniczona jakimiś terminami lub okolicznościami.
4 Pierwsza kwestia wiąże się z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 grudnia 2008 r. sygn. akt P 16/08. Trybunał uznał w nim za niezgodny z Konstytucją art. 17 14 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przepis ten zobowiązuje spółdzielnię do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez członka spółdzielni ( ) wyłącznie spłat, o których mowa w pkt 1 i 2 tego przepisu. Jednocześnie, Trybunał przesunął utratę mocy obowiązującej wspomnianego przepisu o 12 miesięcy od ogłoszenia wyroku, czyli do końca 2009 r. Wśród różnych opinii, jakie są wyrażane w sprawie skutków prawnych przesunięcia w czasie wejścia w życie wyroku TK, na aprobatę zasługuje stanowisko, mające podstawę w art. 190 ust. 3 Konstytucji, a mianowicie, że do czasu nadejścia terminu, w którym następuje utrata mocy niekonstytucyjnego przepisu, przepis taki może służyć do wykonania uprawnień lub obowiązków, przy tym tylko takich, które odnoszą się do zdarzenia prawnego mającego miejsce przed datą zakwestionowania konstytucyjności tego przepisu. Tylko w tym sensie zakwestionowany przepis należy stosować aż do dnia utraty jego mocy obowiązującej, jako że skutek jego niekonstytucyjności powstaje z chwilą ogłoszenia wyroku Trybunału o takiej treści. Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela w tym względzie poglądy wyrażone przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 7 grudnia 2007 r. (III CZP 125/07, OSNC 2008, nr 12, poz. 138). Konsekwencją odroczenia przez Trybunał wejścia w życie orzeczenia kwestionującego konstytucyjność normy prawnej jest jej czasowe pozostanie w systemie prawa. Skład obecny uznaje więc, że nie powinno się na podstawie takiej normy inicjować nowych stanów prawnych, a jedynie dokończyć realizację już rozpoczętych, jak np. złożenie do dnia ogłoszenia wyroku TK stosownego wniosku na podstawie art. 17 14 u.s.m., ale już nie po tej dacie. W takim sensie wprowadzenie do Konstytucji art. 190 ust. 3 chroni przed automatyzmem skutków uznania normy prawnej za niekonstytucyjną wobec tych podmiotów prawa, które z tej normy mogły, działając w zaufaniu do państwa (art. 2 Konstytucji) wywodzić swoje uprawnienia. Przepis konstytucyjny, jakim jest art. 190 ust. 3 Konstytucji umożliwia więc samemu Trybunałowi, jako swoiste lex specialis zawarte w tym samym ustępie 3 tego artykułu zważyć wartości, jakie nakazują zakwestionować niekonstytucyjną normę i uprawnienia, jakie z niej wywodzą podmioty, których ona
5 dotyczy. Jest to uczynione po to, aby nie doprowadzać do możliwego, oczywistego pokrzywdzenia adresatów normy w imię innych, nawet najsłuszniejszych wartości. Uprawnieni mają zatem podstawę prawną, aby w czasie jaki pozostał do utraty mocy obowiązującej przepisu, domagać się realizacji przysługującego im nadal prawa. Z tego wynika, że w razie spełnienia przesłanek z art. 17 14 ust. 1 u.s.m. uprawnieni mogą skutecznie domagać się realizacji powstałego wcześniej i zgłoszonego na piśmie roszczenia. Zobowiązany zaś, w tym przypadku spółdzielnia mieszkaniowa ma obowiązek do daty utraty mocy niekonstytucyjnego przepisu zrealizować roszczenia uprawnionych. Po tej dacie też wprawdzie będzie to możliwe, ale już nie wystarczy spełnienie przesłanek z tracącego moc pkt 1 i 2 art. 17 14 ust. 1. Zauważyć należy, że w wyroku Trybunału nie zostało zakwestionowane samo uprawnienie do zawarcia ze spółdzielnią umowy przeniesienia własności lokalu, określone w tym przepisie, a tylko spełnienie warunku prawnego, jakim w pkt 1 i 2 tego przepisu było dokonanie wyłącznie spłat tam wymienionych. Świadczy o tym brzmienie tego wyroku, stwierdzającego w pkt 2, że: Art. 17 14 ust. 1 ustawy powołanej w pkt 1 [czyli u.s.m.] w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez członka spółdzielni ( ) wyłącznie spłat, o których mowa w pkt 1 i 2 tego przepisu jest niezgodny z art. 64 ust. 2 i 3 w związku z art. 21 ust. 2 Konstytucji. W uzasadnieniu wyroku Trybunału wyraźnie się wskazuje, że przyczyną zakwestionowania przepisu w określonym zakresie jest nieekwiwalentność świadczeń po stronie zobowiązanej spółdzielni i uprawnionych spółdzielców, z pokrzywdzeniem spółdzielni. W treści wyroku TK nie jest podważana zgodność z Konstytucją samego uprawnienia do domagania się przeniesienia własności lokalu, a z uzasadnienia nie wynika, aby taki cel miały dokonywane porównania z wywłaszczeniem. To zresztą przeczyłoby istocie własności grupowej, jaką jest własność spółdzielcza w korporacyjnym ustroju samej spółdzielni. Po dacie utraty mocy przez art. 17 14 u.s.m. roszczenia spółdzielców będą mogły więc być skutecznie dochodzone dopiero na podstawie nowych regulacji ustawowych, określających warunki możliwych przekształceń dotychczasowego prawa w prawo własności lokalu.
6 Z powyższych względów powinno się uznać, że w przedstawionym zakresie art. 17 14 u.s.m. zachowuje moc obowiązującą, albo do zmiany tego przepisu w ciągu 2009 roku albo najdalej do dnia 30 grudnia 2009 r. i jeżeli tylko pisemne żądanie podmiotów wymienionych w tym przepisie zostanie zgłoszone w terminie określonym przez nowe uregulowanie całej kwestii, albo zostało zgłoszone do dnia 30 grudnia 2008 r., a więc do dnia ogłoszenia wyroku TK w Dzienniku Ustaw, to spółdzielnia mieszkaniowa ma obowiązek zawrzeć umowę przeniesienia własności lokalu, o którym mowa w u.s.m. Z tego też powodu jest zasadne udzielenie odpowiedzi na pytanie postawione w trybie art. 390 1 k.p.c. Drugim zagadnieniem, które wymaga rozstrzygnięcia jest ustalenie znaczenia prawnego art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej z 2007 r. Od tego zależy z kolei, budząca wątpliwości pytającego możliwość zastosowania art. 42 ust. 3 u.s.m. w brzmieniu ustawy zmieniającej, do roszczeń zgłoszonych pod rządem dotychczasowej treści tego przepisu i podjętych już wcześniej uchwał zarządów spółdzielni w sprawie określenia przedmiotu odrębnej własności wszystkich lokali w nieruchomości. Powołany art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej stanowi o tym, że zgłoszone na piśmie roszczenia, o których mowa, między innymi w art. 17 14 u.s.m., niezrealizowane do dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej, są rozpatrywane na podstawie tej właśnie ustawy. Uważa się powszechnie, że takie brzmienie przepisu oznacza przyjęcie zasady bezpośredniego stosowania ustawy nowej. Powstaje jednak pytanie, do jakich stosunków prawnych i w jakim zakresie tę nową ustawę należy stosować, aby nie sprzeniewierzyć się zasadzie lex retro non agit. Skoro w art. 17 14 u.s.m. jest mowa o zgłoszonych w określonej formie roszczeniach, niezrealizowanych do wskazanego terminu, to zmienione przepisy powinny służyć do rozpatrzenia kwestii prawnych, o które chodzi w złożonym wniosku. Jest to zasadne zwłaszcza wtedy, gdy te zmienione przepisy u.s.m. mają posłużyć do umożliwienia realizacji żądań spółdzielców o ustanowienie i przeniesienie na nich praw odrębnej własności zajmowanych lokali mieszkalnych. Nowe przepisy mają mieć też zastosowanie do czynności procesowych, podejmowanych po dacie wejścia ustawy w życie. Nie powoduje to potrzeby powtarzania dotychczasowej procedury, a zwłaszcza ponownego złożenia wniosku.
7 Przeciwnie, ratio legis nowelizacji u.s.m. w 2007 r. było ułatwienie uprawnionym dokonania przekształcenia ich dotychczasowego prawa w prawo własności lokali, a nie utrudnienie przez powtarzanie całej procedury, z powodów czysto formalnych. Chodziło zatem o zastosowanie tych nowych przepisów do niezrealizowanych jeszcze roszczeń, które zostały zgłoszone na piśmie zgodnie z wymaganiami ustawowymi, do dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej z 2007 r. Przekonują o tym dodatkowo kolejne przepisy zawarte w art. 7 tej ustawy, jak zwłaszcza ust. 6, w którym mowa o stosowaniu nowych przepisów do spraw sądowych toczących się i niezakończonych prawomocnym orzeczeniem. Nie jest zasadne podnoszenie w niniejszej sprawie zarzutu o naruszaniu zakazu retroaktywności ustawy. Nie ma się bowiem i nie może mieć z nią do czynienia, skoro w ustawie zmieniającej nie ma żadnego przepisu, który by upoważniał do stosowania prawa wstecz (tak jak wymaga się tego w utrwalonych poglądach doktryny i orzecznictwa, zwłaszcza w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1997 r., III CZP 61/97, OSNC 1998, nr 5, poz. 75; w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2003 r., II CK 328/02, także w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 stycznia 2006 r., II CK 374/05). Ustawa zmieniająca wyraża tzw. retrospektywność ustawy nowej, mającą zastosowanie w przypadku stosunków prawnych o charakterze ciągłym lub złożonym, jak w niniejszej sprawie. Wówczas ustawa nowa ma zastosowanie od chwili jej wejścia w życie do sytuacji będących w toku. Retrospektywność ustawy nowej wynikająca z art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej pozwala na uszanowanie ważności tych czynności w sferze prawa materialnego i procesowego, które zostały podjęte według przepisów obowiązujących w chwili ich dokonywania (zasada tempus regit actum), jak i realizowania zmienionych przepisów, zgodnie z ich ratio legis. Kwestie te wielokrotnie były podobnie wyjaśniane w orzeczeniach SN, jak zwłaszcza w uchwale z dnia 5 lipca 2002 r. (III CZP 36/02, OSNC 2003, nr 4, poz. 45); w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 7 kwietnia 2004 r. (IV CK 223/03). Należy też przywołać wyrok TK z dnia 10 maja 2004 r. (SK 39/03, OTK ZU nr 5/A/2004, s. 561), w którym stwierdzono, że pomimo braku wyraźnej regulacji ustawowej w tym względzie, kwestia intertemporalna i tak będzie rozstrzygnięta na korzyść
8 zasady bezpośredniego stosowania ustawy nowej, od momentu jej wejścia w życie, do stosunków nowo powstających i tych, które trwając w momencie wejścia w życie ustawy nawiązały się wcześniej. Gdyby inaczej interpretować art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej, to przepis ten straciłby swoje znaczenie i zastosowanie, a wraz z nim te zmiany u.s.m., których realizacja decyduje o ratio nowelizacji. Przechodząc do trzeciego zagadnienia należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, jaki jest w związku z powyższymi ustaleniami wpływ art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej na obowiązywanie uchwał zarządów spółdzielni podjętych na podstawie art. 42 u.s.m.? Podzielić należy pogląd, że nie można art. 7 ust. 5 wymienionej ustawy uważać za przepis zmuszający zawsze do zmiany uchwał zarządów spółdzielni, według nowej treści art. 42 u.s.m. Uchwały te, podjęte legalnie w czasie obowiązywania poprzedniej treści art. 42 u.s.m. zachowują swoją moc w szczególności wtedy, gdy w uchwałach określono nieruchomości jako jednobudynkowe oraz, jeśli doszło do podjęcia realizacji uchwały określającej nieruchomość jako wielobudynkową, w stosunku choć do roszczeń jednego uprawnionego, w postaci wszczęcia bezpośredniej procedury przekształcenia jego spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w prawo odrębnej własności lokalu (przeniesienia własności lokalu). W takim przypadku stosować się będą dotychczasowe przepisy i prawomocnej uchwały zarządu spółdzielni zmienić nie można, ponieważ wszystkie lokale mieszkalne powinny być zbywane na tych samych zasadach, zwłaszcza że jeszcze dochodzą prawa do części wspólnych. Nie można ponadto doprowadzać do kolizji z zasadą ochrony praw słusznie nabytych. Jeżeli realizacja uchwał podjętych przez zarządy spółdzielni nie rozpoczęła się przez wykonywanie czynności wynikających z wniosków uprawnionych, o których była mowa powyżej, to spółdzielnie mogą uchwały zmienić własną wolą, dostosowując je do brzmienia obowiązującego art. 42 u.s.m. Jeśli tego nie uczynią w wyniku własnej inicjatywy, to należy zastosować art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej, tak aby zasadę bezpośredniego stosowania ustawy nowej wprowadzić zgodnie z jej ratio legis, tam gdzie to możliwe i bez naruszenia praw słusznie nabytych. Mogą tu wystąpić dwie sytuacje: pierwsza, jeżeli uchwała zarządu spółdzielni, podjęta przed nowelizacją u.s.m. w 2007 r., nie tylko, że nie jest realizowana, ale w ogóle jeszcze
9 nie weszła w życie na skutek jej zaskarżenia, zgodnie z art. 43 ust. 5 u.s.m.; winna wówczas zostać dostosowana do obowiązującego obecnie brzmienia art. 42 u.s.m. W drugiej sytuacji, jeżeli prawomocna uchwała weszła wprawdzie w życie, tak jak w sprawie będącej podstawą faktyczną zgłoszonego zagadnienia prawnego, ale nie podjęto jej realizacji przez przystąpienie do wyodrębnienia i sprzedaży pierwszego lokalu mieszkalnego, zgodnie z wnioskiem uprawnionego spółdzielcy, to na podstawie art. 7 ust. 5 ustawy zmieniającej zarząd spółdzielni ma obowiązek zmienić swoją uchwałę na zgodną z obecnym brzmieniem art. 42 ust. 3 pkt 1 u.s.m. Z obowiązkiem takim spółdzielnia powinna się liczyć już od 31 lipca 2007 r., to jest od wejścia w życie znowelizowanej u.s.m. ustawą z dnia 14 czerwca 2007 r. Dlatego data wejścia w życie tej ustawy stanowi granicę czasową, do której zarząd spółdzielni powinien był podjąć i zacząć realizować uchwałę, o której mowa w art. 42 u.s.m., tak aby mogła ona obowiązywać nadal w brzmieniu sprzed tej daty. Realizacja roszczenia z art. 17 14 u.s.m. po tej dacie powinna nastąpić już według uchwały zarządu w brzmieniu zgodnym z art. 42 u.s.m., po zmianach dokonanych ustawą z dnia 14 czerwca 2007 r. Z przytoczonych względów, na podstawie art. 390 1 k.p.c. Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie. Jz /tp/