Zbiór Orzeczeń WYROK TRYBUNAŁU (druga izba) z dnia 5 października 2017 r. * Odesłanie prejudycjalne Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 Jurysdykcja Artykuł 2 ust. 1 Jurysdykcja sądów miejsca zamieszkania pozwanego Artykuł 22 pkt 4 Jurysdykcja wyłączna w sprawach, których przedmiotem jest rejestracja lub ważność praw własności intelektualnej Spór, którego przedmiotem jest ustalenie, czy dana osoba została prawidłowo wpisana do rejestru jako właściciel znaku towarowego W sprawie C-341/16 mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Oberlandesgericht Düsseldorf (wyższy sąd krajowy w Düsseldorfie, Niemcy) postanowieniem z dnia 14 czerwca 2016 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 16 czerwca 2016 r., w postępowaniu: Hanssen Beleggingen BV przeciwko Tanji Prast-Knipping, TRYBUNAŁ (druga izba), w składzie: M. Ilešič (sprawozdawca), prezes izby, A. Prechal, A. Rosas, C. Toader i E. Jarašiūnas, sędziowie, rzecznik generalny: H. Saugmandsgaard Øe, sekretarz: A. Calot Escobar, uwzględniając pisemny etap postępowania, rozważywszy uwagi przedstawione: w imieniu T. Prast-Knipping przez P. Sohna, Rechtsanwalt, w imieniu Komisji Europejskiej przez M. Wilderspina i M. Heller, działających w charakterze pełnomocników, po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 13 lipca 2017 r., wydaje następujący PL * Język postępowania: niemiecki. ECLI:EU:C:2017:738 1
Wyrok 1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 22 pkt 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 2001, L 12, s. 1). 2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu między Hanssen Beleggingen BV (zwaną dalej Hanssenem ), spółką z siedzibą w Niderlandach, a Tanją Prast-Knipping, zamieszkałą w Niemczech, w przedmiocie wpisania tej ostatniej do rejestru jako właściciela znaku towarowego Beneluksu. Ramy prawne Prawo Unii 3 Rozporządzenie nr 44/2001 zastąpiło w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi Konwencję z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 1972, L 299, s. 32, zwaną dalej konwencją brukselską ). Rozporządzenie nr 44/2001 zostało z kolei zastąpione rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 2012, L 351, s. 1). Zgodnie z art. 66 ust. 1 tego ostatniego rozporządzenia jego przepisy mają zastosowanie wyłącznie do postępowań sądowych wszczętych, do formalnie sporządzonych lub zarejestrowanych dokumentów urzędowych oraz do ugód sądowych zatwierdzonych lub zawartych w dniu 10 stycznia 2015 r. lub po tej dacie. 4 Zważywszy, że postępowanie główne zostało wszczęte przed dniem 10 stycznia 2015 r., niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym podlega rozpatrzeniu w świetle przepisów rozporządzenia nr 44/2001. 5 Artykuł 2 ust. 1 tego rozporządzenia stanowił: Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego. 6 Artykuł 22 rozporządzenia nr 44/2001, zawarty w sekcji 6 rozdziału II tego rozporządzenia, zatytułowanej Jurysdykcja wyłączna, stanowił: Niezależnie od miejsca zamieszkania jurysdykcję wyłączną mają: [ ] 4) w sprawach, których przedmiotem jest rejestracja lub ważność patentów, znaków towarowych, wzorów i modeli, jak również podobnych praw wymagających zgłoszenia lub zarejestrowania sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium wystąpiono ze zgłoszeniem lub o rejestrację albo nastąpiło zgłoszenie lub rejestracja albo na podstawie aktu prawa wspólnotowego lub umowy międzynarodowej uznaje się, że zgłoszenie lub rejestracja nastąpiły. [ ]. 7 Powyższy przepis odpowiadał art. 16 pkt 4 konsekwencji brukselskiej. 2 ECLI:EU:C:2017:738
CBPI 8 Convention Benelux en matière de propriété intellectuelle (marques et dessins ou modèles) [konwencja państw Beneluksu w sprawie własności intelektualnej (znaki towarowe i wzory)] z dnia 25 lutego 2005 r., podpisana w Hadze przez Królestwo Belgii, Wielkie Księstwo Luksemburga i Królestwo Niderlandów (zwana dalej CBPI ), weszła w życie w dniu 1 września 2006 r. 9 Artykuł 1.2 CBPI stanowi: 1. Ustanawia się Organizację Państw Beneluksu ds. Własności Intelektualnej (znaki towarowe i wzory); 2. Organami Organizacji są: [ ] c) Urząd Własności Intelektualnej Państw Beneluksu (znaki towarowe i wzory) [ ]. 10 Artykuł 1.5 ust. 1 i 2 CBPI stanowi: 1. Organizacja ma siedzibę w Hadze. 2. Urząd ma siedzibę w Hadze. 11 Zgodnie z art. 4.6 ust. 1 CBPI: [Właściwość miejscową sądów] w dziedzinie znaków towarowych lub wzorów określa się według miejsca zamieszkania pozwanego lub miejsca, w którym sporne zobowiązanie powstało, zostało wykonane lub miało zostać wykonane. Miejsce, w którym znak towarowy lub wzór został zgłoszony lub zarejestrowany, jako takie w żadnym wypadku nie może stanowić podstawy określenia właściwości. Prawo niemieckie 12 Paragraf 812 Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego) jest zamieszczony w tytule 26 tego aktu, zatytułowanym Ungerechtfertigte Bereicherung (bezpodstawne wzbogacenie), i przewiduje w swym ust. 1, że kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby w wyniku spełnionego przez nią świadczenia lub w jakikolwiek inny sposób, obowiązany jest do wydania tej pomocy. Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne 13 W dniu 7 września 1979 r. spółka prawa niemieckiego należąca do Helmuta Knippinga i działająca w sektorze produkcji materiałów budowlanych, w szczególności okien, wystąpiła do Urzędu Własności Intelektualnej Państw Beneluksu (znaki towarowe i wzory) (zwanego dalej OBPI ) o rejestrację w charakterze znaku towarowego Beneluksu następującego oznaczenia słowno-graficznego: 14 OBPI zarejestrowało ten znak w kolorach czarnym i białym pod numerem 361604 (znak zwany dalej znakiem nr 361604 ). ECLI:EU:C:2017:738 3
15 Hanssen jest spółką prawa niderlandzkiego działającą w branży obrotu drzwiami i oknami. Spółka ta jest właścicielem słowno-graficznego znaku towarowego Beneluksu zarejestrowanego pod numerem 0684759. Oznaczenie słowno-graficzne tworzące ten ostatni znak jest takie samo jak w przypadku znaku towarowego nr 361604, ale zostało zarejestrowane w kolorach niebieskim i żółtym. 16 W dniu 9 października 1995 r. zmarł H. Knipping. 17 W dniu 14 listopada 2003 r. T. Prast-Knipping wystąpiła do OBPI, przedstawiając stwierdzenie nabycia spadku wskazujące ją jako jedyną spadkobierczynię H. Knippinga, o wpisanie jej do rejestru jako właściciela znaku towarowego nr 361604. 18 OBPI dokonało tego wpisu. 19 Wspomniany wpis został podważony przez Hanssen. Spółka ta podnosi, że znak towarowy nr 361604 był przed śmiercią H. Knippinga przedmiotem kilku czynności przeniesienia praw i w momencie śmierci H. Knippinga nie stanowił już części jego majątku. Wpisanie T. Prast-Knipping jako właściciela tego znaku było zatem bezpodstawne. 20 Ponieważ sporu nie udało się rozstrzygnąć w sposób polubowny, w dniu 8 czerwca 2012 r. Hanssen wniósł wobec T. Prast-Knipping powództwo do Landgericht Düsseldorf (sądu okręgowego w Düsseldorfie, Niemcy) sądu miejsca zamieszkania pozwanej. Hanssen powołał się na bezpodstawne wzbogacenie, o którym mowa w 812 BGB, i wniósł o nakazanie T. Prast-Knipping złożenia przed OBPI oświadczenia, że ze znaku tego nie wynikają dla niej żadne prawa i że rezygnuje ona z rejestracji w charakterze właściciela tego znaku. 21 Orzeczeniem z dnia 24 czerwca 2015 r. Landgericht Düsseldorf (sąd okręgowy w Düsseldorfie) oddalił to powództwo i wskazał w uzasadnieniu, że znak towarowy nr 361604 stanowił część majątku H. Knippinga w dniu jego śmierci i został zgodnie z prawem przeniesiony na T. Prast-Knipping w drodze dziedziczenia. 22 Hanssen odwołał się od tego orzeczenia do Oberlandesgericht Düsseldorf (wyższego sądu krajowego w Düsseldorfie, Niemcy). 23 Sąd ten powziął wątpliwość co do jurysdykcji sądów niemieckich w tym przypadku. Uważa on, że jurysdykcja mogłaby wprawdzie wynikać z art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, jednak jest również możliwe, że wyłącznie właściwe, na podstawie art. 22 pkt 4 tego rozporządzenia, są sądy państwa członkowskiego, w którym znak towarowy będący przedmiotem sporu w postępowaniu głównym jest zarejestrowany w tym wypadku sądy niderlandzkie, ponieważ siedziba OBPI znajduje się w Hadze. 24 Ponieważ kwestia jurysdykcji podlega rozpatrzeniu z urzędu, Oberlandesgericht Düsseldorf (wyższy sąd krajowy w Düsseldorfie) zwraca się o wyjaśnienie tej kwestii. 25 W jego ocenie w szczególności konieczne jest doprecyzowanie, czy powództwo takie jak to wniesione przez Hanssen dotyczy sprawy, której przedmiotem jest rejestracja lub ważność [ ] znaków towarowych w rozumieniu art. 22 pkt 4 wspomnianego rozporządzenia. Wyrok z dnia 15 listopada 1983 r., Duijnstee (288/82, EU:C:1983:326), dostarcza wskazówek przemawiających za tym, by na to pytanie udzielić odpowiedzi przeczącej, jednak w świetle rozwoju prawa znaków towarowych, który nastąpił po wydaniu tego wyroku, Oberlandesgericht Düsseldorf (wyższy sąd krajowy w Düsseldorfie) nie jest pewien, czy wyrok ten należy jeszcze brać pod uwagę. 4 ECLI:EU:C:2017:738
26 Co się tyczy wspomnianego rozwoju prawa znaków towarowych, Oberlandesgericht Düsseldorf (wyższy sąd krajowy w Düsseldorfie) przywołuje w szczególności art. 18 rozporządzenia Rady (WE) nr 207/2009 z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie znaku towarowego Unii Europejskiej (Dz.U. 2009, L 78, s. 1), zmienionego rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2424 z dnia 16 grudnia 2015 r. (Dz.U. 2015, L 341, s. 21) (zwanego dalej rozporządzeniem nr 207/2009 ). 27 Wspomniany sąd nawiązuje także do okoliczności, że w zakresie jurysdykcji znak towarowy Beneluksu cechuje pewna specyfika. 28 W tych okolicznościach Oberlandesgericht Düsseldorf (wyższy sąd krajowy w Düsseldorfie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym: Czy pojęcie»sprawy, której przedmiotem jest rejestracja lub ważność [ ] znaków towarowych«, w rozumieniu art. 22 pkt 4 rozporządzenia [nr 44/2001] obejmuje również powództwo przeciwko osobie formalnie zarejestrowanej w charakterze właściciela znaku towarowego Beneluksu w rejestrze znaków towarowych Beneluksu o złożenie wobec [OBPI] oświadczenia, że stronie pozwanej nie przysługują żadne prawa względem spornego znaku towarowego i że rezygnuje ona z rejestracji w charakterze właściciela tego znaku?. W przedmiocie pytania prejudycjalnego 29 Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że znajduje on zastosowanie do sporów mających na celu ustalenie, czy dana osoba została prawidłowo wpisana do rejestru jako właściciel znaku towarowego. 30 W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie odpowiedzi należy przypomnieć na wstępie należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już w przeszłości, iż art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi odzwierciedlenie tej samej systematyki, co art. 16 pkt 4 konwencji brukselskiej, i ponadto ma niemal identyczne brzmienie, wobec czego w dokonywaniu wykładni tych przepisów konieczne jest zapewnienie kontynuacji (wyrok z dnia 12 lipca 2012 r., Solvay, C-616/10, EU:C:2012:445, pkt 43). 31 Następnie należy zwrócić uwagę, że pojęcie sprawy, której przedmiotem jest rejestracja lub ważność [praw własności intelektualnej], zawarte w wyżej wskazanych przepisach, stanowi pojęcie autonomiczne, które powinno być stosowane w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich (wyroki: z dnia 15 listopada 1983 r., Duijnstee, 288/82, EU:C:1983:326, pkt 19; z dnia 13 lipca 2006 r., GAT, C-4/03, EU:C:2006:457, pkt 14). 32 Wreszcie, Trybunał wyjaśnił, że istotne jest, by przepisy, które ustanawiają jurysdykcję wyłączną, takie jak art. 16 konwencji brukselskiej i art. 22 rozporządzenia nr 44/2001, nie były interpretowane szerzej, aniżeli wymaga tego ich cel, ponieważ skutkują one pozbawieniem stron możliwości wyboru sądu, którą to możliwość miałyby one w innym przypadku, co w niektórych przypadkach może prowadzić do tego, że strony będą podlegały jurysdykcji sądu, który dla żadnej z nich nie jest sądem miejsca ich zamieszkania (wyroki: z dnia 10 stycznia 1990 r., Reichert i Kockler, C-115/88, EU:C:1990:3, pkt 9; a także z dnia 12 maja 2011 r., BVG, C-144/10, EU:C:2011:300, pkt 30). 33 Cel art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001 polega na zastrzeżeniu rozpatrywania sporów dotyczących rejestracji lub ważności praw własności intelektualnej na rzecz sądów, które pod względem rzeczowym i prawnym pozostają w pewnej bliskości z rejestrem, ponieważ sądy te są najbardziej odpowiednie dla rozpatrywania przypadków, w których kwestionowana jest ważność prawa, tudzież kwestionowany jest sam fakt dokonania jego zgłoszenia lub wpisania do rejestru (zob. podobnie, w odniesieniu do art. 16 pkt 4 konwencji brukselskiej, wyrok z dnia 13 lipca 2006 r., GAT, C-4/03, EU:C:2006:457, pkt 21, 22). ECLI:EU:C:2017:738 5
34 W tych okolicznościach Trybunał orzekł w sprawach dotyczących jurysdykcji w dziedzinie patentów, że jeżeli spór nie dotyczy ani ważności patentu, ani faktu dokonania zgłoszenia lub wpisu do rejestru tego prawa, to nie jest on objęty zakresem pojęcia sprawy, której przedmiot stanowi rejestracja lub ważność patentów, a w konsekwencji nie podlega wyłącznej jurysdykcji sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium nastąpiła rejestracja tego prawa (wyroki: z dnia 15 listopada 1983 r., Duijnstee, 288/82, EU:C:1983:326, pkt 22 25; a także z dnia 13 lipca 2006 r., GAT, C-4/03, EU:C:2006:457, pkt 15, 16). 35 W rezultacie takiej jurysdykcji wyłącznej nie podlega spór, który dotyczy wyłącznie kwestii tego, kto jest uprawnionym z patentu (wyrok z dnia 15 listopada 1983 r., Duijnstee, 288/82, EU:C:1983:326, pkt 26). 36 Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 26 29 opinii, taką wykładnię można przyjąć w sprawie dotyczącej znaku towarowego, takiej jak sprawa w postępowaniu głównym, która nie dotyczy ani ważności, ani rejestracji znaku, a koncentruje się jedynie na kwestii, czy osoba, która została wpisana do rejestru jako właściciel, jest nim faktycznie. 37 Spór, którego żaden aspekt nie wiąże się z zakwestionowaniem rejestracji znaku towarowego jako takiej lub ważności tego znaku, nie ma bowiem żadnego związku ani z określeniem sprawa, której przedmiotem jest rejestracja lub ważność [ ] znaków towarowych, zawartym w art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001, ani z celem tego przepisu. W tym względzie należy zwrócić uwagę, że kwestia tego, do czyjego majątku osobistego należy dane prawo własności intelektualnej, nie wymaga co do zasady bliskości rzeczowej i prawnej z miejscem dokonania rejestracji tego prawa. 38 Wydaje się, że jest tak w tym przypadku. Jak wynika z postanowienia odsyłającego, spór dotyczy bowiem prawa własności do znaku towarowego nr 361604 w następstwie śmierci H. Knippinga, co wymaga ustalenia, czy znak ten stanowił część majątku H. Knippinga w chwili jego zgonu. 39 Z całości powyższych rozważań wynika, że spór taki jak ten rozpatrywany w postępowaniu głównym, który dotyczy wyłącznie kwestii tego, kogo należy uznać za właściciela danego znaku, nie jest objęty zakresem art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001. 40 Powyższej wykładni nie podważa okoliczność, że prawo Unii zawiera określone przepisy zezwalające właścicielowi prawa własności intelektualnej na domaganie się przeniesienia na jego rzecz rejestracji dokonanej pierwotnie na rzecz innej osoby. 41 W tym względzie sąd odsyłający powołuje się w szczególności na przepisy dotyczące unijnego znaku towarowego i podkreśla, że art. 18 rozporządzenia nr 207/2009 przyznaje w szczególności sądom orzekającym w sprawach unijnych znaków towarowych właściwość do orzekania w przedmiocie podniesionego przez właściciela znaku towarowego żądania przeniesienia na jego rzecz rejestracji dokonanej przez agenta lub przedstawiciela. Jednakże, podczas gdy przepis ten odnosi się konkretnie do stosunków, jakie łączą właściciela unijnego znaku towarowego z agentem lub przedstawicielem, spór rozpatrywany w postępowaniu głównym, który dotyczy znaku towarowego Beneluksu, nie dotyczy takich stosunków. 42 Co więcej, co się tyczy także przywoływanej w postanowieniu odsyłającym okoliczności, że w zakresie jurysdykcji znak towarowy Beneluksu cechuje pewna specyfika, należy zauważyć, iż inaczej niż w sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 14 lipca 2016 r., Brite Strike Technologies (C-230/15, EU:C:2016:560), w której Trybunał wyjaśnił relację między normą jurysdykcyjną zawartą w art. 4.5 CBPI a tą ustanowioną w art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001, sprawa w postępowaniu głównym nie dotyczy ani rejestracji, ani ważności omawianego znaku towarowego Beneluksu, ani też ewentualnego naruszenia praw do tego znaku, ponieważ żądanie Hanssena nie zostało zgodnie 6 ECLI:EU:C:2017:738
z informacjami udzielonymi Trybunałowi oparte na jakimkolwiek materialnoprawnym przepisie CBPI. W tych okolicznościach specyfika CBPI w zakresie jurysdykcji jest pozbawiona znaczenia w kontekście sprawy w postępowaniu głównym. 43 Zważywszy na powyższe, odpowiedź na pytanie prejudycjalne winna brzmieć: art. 22 pkt 4 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że nie znajduje on zastosowania do sporów mających na celu ustalenie, czy dana osoba została prawidłowo wpisana do rejestru jako właściciel znaku towarowego. W przedmiocie kosztów 44 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi. Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje: Artykuł 22 pkt 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych należy interpretować w ten sposób, że nie znajduje on zastosowania do sporów mających na celu ustalenie, czy dana osoba została prawidłowo wpisana do rejestru jako właściciel znaku towarowego. Podpisy ECLI:EU:C:2017:738 7