Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk nr 80, rok 2011 Robert SKRZYPCZAK* Wskazówki dla poszukiwania miejsc lokalizacji tzw. suchych otworów geotermalnych oraz miejsc lokalizacji badañ wstêpnych Streszczenie: Artyku³ przybli a problem poszukiwania gor¹cych suchych ska³ w Polsce w obszarze Sudetów (g³ównie) i bloku przedsudeckiego z myœl¹ o wykorzystaniu ich energii cieplnej, która by³aby przetwarzana w energiê elektryczn¹. Nawi¹zuj¹c do z³o onej przesz³oœci geologicznej tych obszarów, dokonano przegl¹du dawnych Ÿróde³ ciep³a geotermalnego i zwi¹zanych z nimi utworów skalnych. Przeanalizowano równie mapê fotolineamentów satelitarnych i radarowych, poszukuj¹c zale noœci pomiêdzy g³êbokimi roz³amami i strukturami kolistymi oraz lokalizacj¹ trzeciorzêdowych kominów wulkanicznych (relatywnie najm³odszych) a tak e wspomnianych starszych utworów skalnych. Uwzglêdniono potencjalne lokalizacje wulkanów pogrzebanych pod m³odszymi osadami. Dodatkowo skorzystano z informacji o wspó³czesnych strefach podwy szonej gêstoœci strumienia cieplnego oraz o strefie wspó³czesnej wzmo onej aktywnoœci sejsmicznej. Sformu³owano wstêpne kryteria wyboru poszukiwanych struktur i wskazano ich lokalizacje, w tym preferowane do dalszych badañ. S³owa kluczowe: Sudety, dawne Ÿród³a ciep³a geotermalnego, gor¹ce suche ska³y, fotolineamenty, kominy wulkaniczne Directions for searching of hot dry rock places and initial research locations Abstract: This article approaches a problem of hot dry rocks searching in Poland in an area of the Sudetes (mainly) and the Fore-sudetic block with a view to use of their thermal energy, which could be converted into electric energy. Establishing to the complex geological antecedents of those terrains, a review of relict sources of geothermal heat and relevant rock formations was made. Besides, a map of satellite and radar photolineaments was analyzed in order to search dependence between deep splits and circular structures and localization of Tertiary volcanic pipes (relatively the youngest) and also mentioned former rock formations. Potential * Mgr, Zak³ad Energii Odnawialnej, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; e-mail: robskrzy@min-pan.krakow.pl 75
localizations of buried volcano under younger sediments were taken into account. Additionally, the information about contemporary zones of thermal flux higher density and about contemporary zones of intensified seismic activity were used. Preliminary criteria of search structure selection were formulated and their localization was pointed out. Key words: Sudetes, relict sources of thermal heat, Hot Dry Rock, photolineaments, volcanic pipes Wprowadzenie Gor¹ce suche ska³y (ang. Hot Dry Rock), okreœlane ostatnio jako Engineered Geothermal Systems (EGS), to ska³y pozbawione odpowiednich w³aœciwoœci zbiornikowych (np. zbyt silnego spêkania) i izolowane od kr¹ enia wód podziemnych. W sensie klasycznym wystêpuj¹ one zazwyczaj na g³êbokoœciach 3 5 km. Ciep³o jest tam generowane przez pierwiastki promieniotwórcze zawarte w niektórych minera³ach ska³otwórczych (Moncarz 2010). Strefy skalne generuj¹ce temperatury wy sze ni 150 C mo na by próbowaæ odnaleÿæ p³ycej mo liwie jak najp³ycej. Jedn¹ z mo liwoœci jest poszukiwanie w m³odych wulkanitach zwi¹zanych z potencjalnie p³ytko po³o onymi ogniskami magmowymi. W warunkach l¹dowych takie ogniska wi¹ ¹ siê ze strefami ryftowymi. W Europie szczególnie z trzeciorzêdowymi rowami i wystêpuj¹cymi w nich wulkanami, zw³aszcza w strefach aktywnych tektonicznie lub niedawno aktywnych. To w Polsce teoretycznie najkrótszy dostêp do ognisk magmowych Ÿróde³ podziemnego ciep³a. Przez analogiê do wspó³czesnych ryftów oceanicznych, najbardziej perspektywiczne powinny byæ strefy bliskie osi dolin o typie ryftów kontynentalnych oraz strefy prostopad³ych lub poprzecznych do nich g³êbokich pêkniêæ, a szczególnie powsta³e tam nekki wulkaniczne. Nekki (kominy wulkaniczne), to intruzje o kszta³cie cylindrycznym wype³nione ró norodnym materia³em wulkanicznym; law¹ pieñ wulkaniczny, law¹ i tufem nekk z³o ony, tufem nekk tufowy (Ryka, Maliszewska 1982). W Polsce osi¹gaj¹ one œrednice do 400 m (rys. 1). Bardzo silne spêkanie masywu Sudetów i bloku przedsudeckiego, tj. ska³ starszych od trzeciorzêdowych wulkanitów w tym tak e w strefach ryftowych mo e stanowiæ przeszkodê dla dotarcia do struktur o odpowiednich parametrach geotermalnych, zw³aszcza tam, gdzie wystêpuje g³êbokie kr¹ enie wód infiltracyjnych. Niejako najbardziej uprzywilejowane dla pozyskania relatywnie wysokich temperatur wydaj¹ siê byæ pionowe kominy wulkaniczne wystêpuj¹ce w miejscach silnej erupcji i zwi¹zane z g³êbokimi roz³amami. Brak jednoznacznych informacji o takich wyst¹pieniach pod m³odszymi osadami, natomiast istniej¹ przes³anki sugeruj¹ce i tak¹ mo liwoœæ. Spraw¹ otwart¹ pozostaje zasobnoœæ geotermalna takich struktur. W przypadku kominów, tworz¹cych czêsto wyraÿne wzgórza morfologiczne, ich czêœci centralne s¹ silnie spêkane (rys. 1). To efekt ciosu termicznego, tworz¹cego siê podczas zastygania wyp³ywaj¹cej lawy. W przypadku naszych poszukiwañ pierwszeñstwo maj¹ kominy z ciosem pod³u nym, rozwiniêtym zgodnie z pionowym kierunkiem p³yniêcia i u³o enia struktur reliktowych. Ich szczególnym przypadkiem jest czêsty w bazaltach cios s³upowy (struktura zbudowana z szeœciobocznych kolumnów). W g³¹b górotworu ten efekt zanika i teoretycznie mo na siê liczyæ z wystêpowaniem strefy suchej ska³y bazaltowej izolowanej od ska³ otaczaj¹cych, a przy tym o interesuj¹cych parametrach geotermalnych. Z punktu widzenia badañ takiej struktury (wykonanie niewielkiego nawet 76
Rys. 1. Przekroje przez kominy wulkaniczne: Wilcza Góra w okolicy Z³otoryi, Œwi¹tek w Rochowie (wg Œliwa 1967) 1 piaskowce; 2 materia³ piroklastyczny; 3 czêœæ brze na bazaltów I i II fazy efuzywnej: a czêœæ œrodkowa I fazy, b czêœæ œrodkowa II fazy, c czêœæ œrodkowa komina wulkanicznego (szrafura czêœci œrodkowych i komina nawi¹zuje do uk³adu ciosów s³upowych: pionowych, wachlarzowatych i poziomych wyniku naprê eñ powsta³ych przy zastyganiu lawy); sk szczeliny kontrakcyjne Fig. 1. Cross-section through volcanic pipes: Wilcza Góra in the surroundings of the Z³otoryja town, Œwi¹tek in the Rochów village (ac. to Œliwa 1967) 1 sandstones; 2 pyroclastic material; 3 border part of basalt s I and II effusive phase middle part of I phase, b middle part of II phase, c middle part of volcanic pipe (hatching of middle part and the pipe refers to the system of columnar joints: vertical, fan-shaped and horizontal formed in the consequence of the stress arose at lava congeal; sk contraction fissure otworu wiertniczego) cenne s¹ stare wyrobiska górnicze, w których eksploatowano bazalty wystêpuj¹ce w kominach wulkanicznych, zw³aszcza poza obszarami objêtymi obecnie ró nymi formami ochrony przyrody. Niewykluczone, e zachowa³y siê dokumentacje geologiczne obiektów, które wstêpnie wydaj¹ siê byæ przydatne dla celów geotermicznych. Sugerowany obszar poszukiwañ: Sudety i blok przedsudecki, ewentualnie monoklina przedsudecka. Sugerowane ogólne kierunki poszukiwañ: wulkanity trzeciorzêdowe (szczególnie tzw. pogrzebane pod osadami czwartorzêdowymi albo starszymi, lub te które nie przebi³y siê na powierzchniê), 77
ewentualnie wulkanity starsze, anomalie termiczne w innych miejscach. Dzisiejsze Sudety i ich przedgórze stanowi¹ czêœæ waryscyjskiego pasma Europy Œrodkowej. Przedpermskie kompleksy skalne w jego obrêbie zawieraj¹ fragmenty paleozoicznych p³yt litosferycznych, ró nych genetycznie, oraz produkty ró nych procesów tektonicznych, oddzielone od siebie szwami tektonicznymi, uskokami walnymi (nasuwczymi, przesuwczymi, czasem normalnymi) lub strefami œcinania. Te kompleksy to tzw. terrany tektonostratygraficzne (Mazur i in. 2010). Litologia niektórych z nich wskazuje na szczególn¹ genezê zwi¹zanych z nimi Ÿróde³ ciep³a. PóŸnokambryjskie intruzje granitoidów masywów karkonosko-izerskiego, Gór Sowich i orlicko-œnie nickiego oraz nasuniêcie pasma Starého Mìsta zwi¹zane s¹ z rozwojem ryftu kontynentalnego (Oberc-Dziedzic i in. 2005; Pin i in. 2007) lub powsta³y nadsubdukcyjnie przy aktywnej krawêdzi kontynentu (Kröner i in. 2001), a lokalnie zachowany w nich ordowicki metamorfizm niskociœnieniowy i wysokotemperaturowy powsta³ w wyniku œcieniania skorupy kontynentalnej (Kröner i in. 2000; Štipská i in. 2001). P³aszczowiny Sudetów Zachodnich (Gór Kaczawskich i po³udniowych Karkonoszy), nasuniête ku NW, zawieraj¹ zmetamorfizowane ska³y magmowe o charakterystyce chemicznej typu MORB (nid-ocean ridge basalts bazalty grzbietów œródoceanicznych). W jednostce Leszczyñca we wschodniej czêœci masywu karkonosko-izerskiego, s¹ to metabazyty wchodz¹ce w sk³ad póÿnokambryjskiego kompleksu intruzji plutonicznych i subwulkanicznych oraz gnejsów powsta³ych z plagiogranitów i tonalitów (Mazur i in. 2010). W jednostce po³udniowych Karkonoszy (masyw karkonosko-izerski), sylurskim i dewoñskim metabazytom typu MORB towarzysz¹ g³êbokomorskie czarne ³upki graptolitowe i czerty. Metabazyty tworzy³y siê tam ju po przekszta³ceniu basenów ekstensyjnych (ensialicznych) strefy inicjalnej ryftu kontynentalnego w otwarty zbiornik podœcielony przez skorupê oceaniczn¹ (Furnes i in. 1994; Patoèka, Smulikowski 2000). Mniej wiêcej w tym samym czasie w póÿnym sylurze lub wczesnym dewonie (Oliver i in. 1993; Dubiñska i in. 2004) powsta³ ofiolit œrodkowosudecki (Mazur i in. 2010). Dzisiaj jego fragmenty tworz¹: masywy gabrowe Œlê y i BrzeŸnicy, masywy serpentynitowe Gogo- ³ów Jordanów, Szklar i Braszowic oraz masyw gabrowo-diabazowy Nowa Ruda S³upiec. Perydotytowo-serpentynitowy ofiolit œrodkowosudecki jest efektem inicjalnego magmatyzmu ultrazasadowego, tj. intruzji magmy perydotytowej, a potem gabrowej, pochodz¹cej z g³êbokich warstw skorupy ziemskiej (Stupnicka 1978). Stanowi on pozosta³oœæ skorupy oceanicznej podœcielaj¹cej basen, którego zamkniêcie doprowadzi³o do utworzenia sudeckiego odcinka pasma waryscyjskiego (Mazur i in. 2010). Ofiolit prawdopodobnie stanowi te p³aszczowinê podœcielaj¹c¹ (Znosko 1981) lub nadœcielaj¹c¹ (Aleksandrowski, Mazur 2002) blok Gór Sowich. Sudeckie granitoidy schy³ku orogenezy waryscyjskiej (ok. 340 330 Ma) s¹ efektem magmatyzmu zwi¹zanego ze wzrostem temperatury w dolnej i œrodkowej skorupie wskutek rozpadu pierwiastków promieniotwórczych w strefie korzeniowej orogenu (Mazur i in. 2010), pogrubionej w czasie g³ównej fazy spiêtrzania p³aszczowin waryscydów Europy Œrodkowej (Franke 2000). Towarzyszy³ temu m.in. wysokotemperaturowy i niskociœnieniowy metamorfizm ska³ os³ony (Marheine i in. 2002). Geneza granitoidów powsta³ych po zakoñczeniu orogenezy waryscyjskiej (ok. 320 300 Ma) nawi¹zuje do wzrostu przep³ywu ciep³a z litosferycznego p³aszcza do skorupy ziemskiej. 78
Mog³a go spowodowaæ zwi¹zana z tym regionalna ekstensja orogenu (Henk 1997) lub delaminacja litosferycznego p³aszcza, pogrubionego pod Masywem Czeskim (Finger i in. 2007). Po górnym karbonie w Sudetach nast¹pi³ etap rozwoju p³ytowego i zwi¹zana z nim sedymentacja epikontynentalna. Towarzyszy³a temu aktywnoœæ tektoniczna (znacznie silniejsza ni na platformie prekambryjskiej). Przebiega³a ona w kilku fazach, przewa nie synchronicznych z ruchami w geosynklinie alpejskiej po³udniowej Europy (Stupnicka 1978). W okresie od póÿnej kredy po kenozoik Sudety wraz z ca³ym Masywem Czeskim zosta³y podniesione blokowo w polach naprê eñ zwi¹zanych z tymi alpejskimi kolizjami i ekstensj¹ po nich, a tak e otwieraniem siê pó³nocnego Atlantyku (Ziegler 1990; Dìzes i in. 2004; Ziegler, Dìzes 2005). Uskoki zainicjowane w paleocenie rozwija³y siê w neogenie, przy czym szczególnie silne ruchy nast¹pi³y w miocenie. Wœród powsta³ych wówczas wielkich jednostek geologicznych, pocz¹wszy od paleogenu zaczê³y tworzyæ siê rowy tektoniczne, którym tak jak w przypadku ryftów oceanicznych towarzyszy³y obfite wylewy zasadowych ska³ wulkanicznych (Stupnicka 1978). Rowy te tworzy³y siê zwykle wzd³u uskoków o dwóch kierunkach: NNE reñskim i NNW eggijskim (Carlé 1955). 1. Przes³anki poszukiwañ w wulkanitach trzeciorzêdowych 1.1. Ryfty o za³o eniach eggijskich Dyslokacje eggijskie wyznaczaj¹ przebieg ryftu ³abskiego (Jetel, Rybáøová 1979). Na terenie Czech to kierunek nieco odmienny nie NNW, lecz NW. W Masywie Czeskim poprzecznie do osi ryftu powsta³y liczne trzeciorzêdowe wzgórza wulkaniczne Góry Doupowskie. Na terenie Polski kontynuacj¹ brze nych uskoków ryftu ³abskiego s¹ m.in. strefa dyslokacyjna Gorzanów-Kudowa (na SW) w przed³u eniu nasuniêcia Poricsko-Hronovskiego, a tak e dyslokacja Strugi (na NE) stanowi¹ca fragment g³ównego uskoku œródsudeckiego (rys. 2). Wspó³czeœnie notowane s¹ tam liczne ekshalacje endogenicznego CO 2, oraz wystêpowanie szczaw (Fistek 1977; Wystêpowanie... 2002). W osi polskiej czêœci ryftu ³abskiego, w Cieplicach Œl¹skich-Zdroju, od dawna obserwowano samowyp³ywy wód termalnych na powierzchniê. W otw. C-1 z 1971 r. (pog³êbionym w 1997 r. do 2002,5 m) strefy temperatur wód przekraczaj¹ce 97,5 C wystêpuj¹ na g³êbokoœciach 1590 1602 m i 1840 1895 m, co ma wyraÿny zwi¹zek z g³êbokoœci¹ ich kr¹ enia oraz ze strefami zaburzeñ tektonicznych odpowiednio na g³êbokoœciach 1601 1800 m i 1826 1970 m (Dowgia³³o 1998). Woda na wyp³ywie mia³a tam temp. 87,6 C (ustabilizowan¹ do 86,7 C) a na g³êb. 1850 55 m 98,7 C (Fistek, Dowgia³³o 2003). Wed³ug tych autorów jej dop³yw nastêpuje z karboñskich granitów monzonitowych i granodiorytów pociêtych y³ami lamprofirów i jak wspomniano silnie spêkanych w strefie du ego nagromadzenia elementów tektoniki dysjunktywnej. Silna wiêÿ hydrauliczna ³¹czy tam kilka wspó³wystêpuj¹cych poziomów wodonoœnych. Zdaniem Dowgia³³y (1998) to silne spêkanie u³atwia intensywne kr¹ enie wód do g³êbokoœci co najmniej 3 tys. m, a ich temperatura mo e w zwi¹zku z tym przekraczaæ tam 130 C, co nie musi mieæ zwi¹zku z dodatni¹ anomali¹ ziemskiego strumienia cieplnego. Ze szkicu sudeckiego regionu 79
80
Rys. 2. Wstêpne lokalizacje miejsc dla badañ gor¹cych suchych ska³ (HDR) na tle jednostek strukturalnych Sudetów i ich otoczenia oraz wybranych fotolineamentów 1 kominy wulkaniczne: 1a preferowane do badañ, nazwa, orientacyjna gêstoœæ strumienia cieplnego wg Szewczyka 2007, 1b interesuj¹ce dla badañ, nazwa; 2 potencjalne kominy wulkaniczne: 2a - preferowane do badañ, nazwa, orientacyjna gêstoœæ strumienia cieplnego wg Szewczyka 2007, 1b interesuj¹ce dla badañ, nazwa; 3 wybrane fotolineamenty i ich numery wg Mapy... 1986: 3a satelitarne i radarowe, 3b satelitarne, 3c radarowe; 4 granice trzeciorzêdowych ryftów: 4a o kierunku eggijskim, 4b okierunku reñskim; 5 strefa wspó³czesnej aktywnoœci sejsmicznej, wzrastaj¹cej ku NE; 6 jednostki strukturalne i ich granice wg Oberca [odpowiedniki nazw jednostek wg Mazura i in. 2010]: piêtro staroalpejskie prwrz (pó³rów Wierzchos³awic), sn(n)s (synklinorium pó³nocnosudeckie [niecka pó³nocnosudecka]), sn(œr)s (synklinorium œródsudeckie [niecka œródsudecka]) i r(g)nyk³ (rów górnej Nysy K³odzkiej [niecka œródsudecka]), PC(pd)Kr (permokarbon podkarkonoski), KOo (kreda opolska), an a (antyklinorium ar); piêtro asturyjskie sr(z)st(e)s (strefa zewnêtrzna struktury wschodniosudeckiej [zasadniczo wschodnia czêœæ masywu Jeseników i wschodniosudeckie pasmo fa³dowo-nasuwcze]); piêtro sudeckie snrw (synklinorium Rawicza), stbd (struktura bardzka), fsrka (fa³dy waryscyjskie strefy kaczawskiej [metamorfik kaczawski]); piêtro starowaryscyjskie stws (struktura Wzgórz Strzeliñskich [na pó³nocy z plutonem strzeliñskim i masywem strzeliñskim, w centrum z masywem NiedŸwiedzia]), stœ (struktura [depresja] Œwiebodzic), [zachodnia czêœæ masywu Jeseników]: jvr (jednostka Vrbna), jrv (jednostka Rejvizu), jcs (jednostka Èervenohorskego Sedla), jbnn (jednostka Branny); piêtro kaledoñskie mtk³(n)b (metamorfik k³odzki pó³nocny i okolic Bo kowa struktura k³odzka [metamorfik k³odzki]), j(s)kr (jednostka po³udniowych Karkonoszy); piêtro m³odokadomskie jzl (jednostka Zgorzelca [pasmo ³upkowe Zgorzelca, nie rozdzielone od przykrywaj¹cej go zachodniej czêœci metamorfiku kaczawskiego]); piêtro starokadomskie intruzywne [ofiolit œrodkowosudecki]: Œ (masyw gabrowy Œlê y), Szk (masyw serpentynitowy Szklar), mwnr-su (masyw gabrowo-diabazowy Nowa Ruda-S³upiec), Go-J (masyw serpentynitowy Gogo³ów-Jordanów), Brz (masyw gabrowy BrzeŸnicy), B (masyw serpentynitowy Braszowic); piêtro starokadomskie zd³z (zr¹b D³ugopola Zdroju [w obrêbie masywu orlickiego]), snwn (synklinorium Wzgórz Niemczañskich [czêœæ na wschód od Szklar to metamorfik niemczañsko-kamieniecki]), mtwwl (metamorfik W¹dro a Wielkiego), mtpw (metamorfik P³askich Wzgórz [pod osadami m³odszymi od wczesnego karbonu]), mtœkkrkgbiagz³ (metamorfik œnie nicki, Krowiarek, Gór Bialskich i Gór Z³otych [masyw Œnie nika oraz na wschodzie pasmo Starého Mìsta]), mt(œ)od (metamorfik œrodkowej Odry), mt(e)i(se)kr (metamorfik [po³udniowych i wschodnich] wschodnich i po³udniowo-wschodnich Karkonoszy), mtgói (metamorfik Gór Izerskich [masyw izerski wraz z kadomskim masywem ³u yckim na zachodzie]), mtgbygo (metamorfik Gór Bystrzyckich i Gór Orlickich [masyw orlicki wraz z metamorfikiem Nového Mìsta na NW]), [w obrêbie po³udniowej czêœci masywu Jeseników]: k³ke (kopu³a Keprnika), k³des (kopu³a Desny); piêtro moldanubskie bgso (blok [masyw] sowiogórski); granitoidy: mwgst-sk (masyw granitoidowy [pluton] Strzegom-Sobótka), mwgkw (masyw granitoidowy [pluton] Kudowy), mwgk³-zs (masyw granitoidowy k³odzko-z³otostocki [k³odzko-z³otostocki pluton granitowy oraz strefa œcinania Skrzynki]), mwgkr (masyw granitoidowy [pluton] Karkonoszy), ig u (intruzja granitoidowa [pluton] ulowej), SN (wg Oberca jednostka strukturalnie nieokreœlona [na pó³nocy strefa œcinania Niemczy obejmuj¹ca ofiolit œródsudecki Szklar i pluton Niemczy]); 7 granica pañstwa Fig. 2. Preliminary localizations of the research places of Hot Dry Rock (HDR) against a background of the structural units of the Sudetes, their surroundings and photolineaments 1 volcanic pipes: 1a preferred to the searching, name, exampled density of thermal flux according to Szewczyk 2007, 1b interested for searching, name; 2 potential volcanic pipes: 2a - preferred to the searching, name, exampled density of thermal flux according to Szewczyk 2007, 2b interested for searching, name; 3 chosen photolineaments and their numbers according to the Maps 1986: 3a satellite and radar, 3b satellite, 3c radar; 4 borders 81
82 of Tertiary rifts: 4a with Eggegebirge direction, 4b with upper-rhine direction; 5 contemporary zones of seismic activity, increasing to NE; 6 Structural units and its boundary according to Oberc [unit names equivalent according to Mazur et al., 2010]: Old-Alpine Stage prwrz (Wierzchos³awice Semi-Graben), sn(n)s (North-Sudetic Synclinorium [North Sudetic Basin]), sn(œr)s (Intra-Sudetic Synclinorium [Intra-Sudetic Basin]) and r(g)nyk³ (Upper Nysa K³odzka Graben [Intra-Sudetic Basin]), PC(pd)Kr (Sub-Karkonosze Permo-carboniferous Beds), KOo (Opole Cretaceous), an a ( ary Antyclinorium); Asturian Stage sr(z)st(e)s (External Zone of East-Sudetic Structure [essential East part of Jeseniky Massif and Eastern Sudetic Fold-and-Thrust Belt]); Sudetic Stage snrw (Rawicz Synclinorium), stbd (Bardo Structure), fsrka (Variscan folds of Kaczawskie Mts. Zone [Kaczawa Metamorphic Belt]); Old-Variscan Stage stws (Strzelin Hills Structure [in the north with Strzelin Pluton and Strzelin Massif, in the centre with NiedŸwiedŸ Massif]), stœ (Œwiebodzice [Basin] Structure), [west part of Jeseniky Massif]: jvr (Vrbno Unit), jrv (Rejviz Unit), jcs (Èervenohorske Sedlo Unit), jbnn (Branna Unit); Caledonian Stage - mtk³(n)b (Metamorphicum of North K³odzko and Bo kowo Region K³odzko Complex [K³odzko Metamorphic Massif]), j(s)kr (South Karkonosze Unit); Young Cadomian Stage jzl (Zgorzelec Unit [Görlitz Slate Belt, not distract from the covered western part of Kaczawa Metamorphic Belt]); Old Cadomian Intrusive Stage [Intra-Sudetic Ophiolite]: Œ (Œlê a Gabbro Massif), Szk (Serpentinite Szklary Massif), mwnr-su (Nowa Ruda-S³upiec masyw Gabbro-Diabase Massif), Go-J (Gogo³ów-Jordanów Serpentinite Massif), Brz (BrzeŸnica Gabbro Massif), B (Braszowice Serpentinite Massif); Old Cadomian Stage - zd³z (D³ugopole Zdrój Horst [within Orlica Massif]), snwn (Niemczañskie Hills Synclinorium [eastwards part from Szklary is Niemcza-Kamieniec Metamorphic Belt]), mtwwl (W¹dro e Wielkie Metamorphicum), mtpw (P³askie Hills Metamorphicum [under younger deposits than Early Carboniferous]), mtœkkrkgbiagz³ (Metamorphicum of Œnie nik, Krowiarki, Bialskie Mts. and Z³ote Mts. [Œnie nik Massif and in the east Staré Mìsto Thrust Belt]), mt(œ)od (Middle Odra Metamorphicum), mt(e)i(se)kr (East and South-East [South & East] Karkonosze Metamorphicum), mtgói (Metamorphicum of Izerskie Mts. [Izera Massif with Cadomian Lusatian Massif in the west]), mtgbygo (Metamorphicum of Bystrzyckie and Orlickie Mts. [Orlica Massif with Nové Mìsto Metamorphic Belt in the NW]), [within the south part of Jeseniky Massif]: k³ke (Keprnik Dome), k³des (Desna Dome); Moldanubian Stage bgso (Sowie Mts. Block [Massif]); Granitoids: mwgst-sk (Strzegom-Sobótka Granitoid Massif [Pluton]), mwgkw (Kudowa Granitoid Massif [Pluton]), mwgk³-zs (K³odzko-Z³oty Stok Granitoid Massif [K³odzko-Z³oty Stok Pluton and Skrzynka Shear Zone]), mwgkr (Karkonosze Granitoid Massif [Pluton]), ig u ( ulowa Granitoid Intrusion [Pluton]), SN (according to Oberec unit structural unspecified) [in the north is located Niemcza Shear Zone including Szklary Intra-Sudetic Ophiolit and Niemcza Pluton]); 7 border
geotermicznego wynika, e gêstoœæ tego strumienia osi¹ga w Cieplicach wartoœæ 79 mw/m 2 (Dowgia³³o 2001). Tak e w kilku obszarach na E, N i W od tej miejscowoœci wystêpuje podwy szona temperatura wody w studniach kopanych i stosunkowo wysoki gradient geotermiczny w p³ytkich otworach wiertniczych. Natomiast trzeciorzêdowe wulkanity wystêpuj¹ w innym miejscu osi polskiej czêœci ryftu ³abskiego ko³o L¹dka-Zdroju, a gêstoœæ strumienia cieplnego wynosi³a w tym rejonie nie wiêcej ni 71,2 mw/m 2 (Dowgia³³o 1976). W obszarze Polski innym rowem, powsta³ym wzd³u uskoków o kierunku NNW eggijskim, mog¹ byæ tereny opolszczyzny (rys. 2) z wyst¹pieniami w jego hipotetycznej osi bazaltów w Rutkach k/ligoty Tu³owieckiej (z³o e obecnie eksploatowane). 1.2. Ryft o za³o eniach reñskich Mapa fotogeologiczna Sudetów 1:200 000 ujawnia wystêpowanie trzeciorzêdowego rowu (rys. 2) zwi¹zanego z dyslokacjami o kierunku NNE (reñskim). Na zachodzie jego granice wyznaczaj¹ S-Fl (R-Fl) 1 28 Liberec Krêpnica o d³. 80 km wraz z równoleg³ym do niego S-Fl 1 Nysy u yckiej (Trzciniec Pieñsk) o d³. 36 km. Granice wschodnie zdaje siê wyznaczaæ S-Fl (R-Fl) 44 Uniejowice Chroœnica o d³. 21 km, stanowi¹cy niejako przed³u enie wi¹zki du ych spêkañ S-Fl 20 Zespo³u Szklarska Porêba Kowary o d³ugoœciach 2 20 km (najd³u sze z nich przebiegaj¹ w pobli u Cieplic-Zdroju). Wskazane dyslokacje, to jednoczeœnie orientacyjne granice najaktywniejszej wspó³czesnej strefy sejsmicznej w Polsce, przebiegaj¹cej wzd³u linii Jelenia Góra Leszno i obejmuj¹cej m.in. Góry Kaczawskie, Przedgórze Sudeckie i Nizinê Œl¹sk¹ (Zwoliñski 2010). Epicentrum wspó³czesnej aktywnoœci sejsmicznej pokrywa siê w rejonie Lubina ze stref¹, w której gêstoœæ strumienia cieplnego osi¹ga oko³o 100 mw/m 2 (Szewczyk 2007), a g³êbokoœæ powierzchni nieci¹g³oœci Mohorovièiæa liczona ze wzoru Woolarda wynosi tam oko³o 31 km (Fajklewicz 1966) i jest relatywnie ma³a jak na warunki w Polsce (wg tego autora w Sudetach tak samo liczona przekracza 33 km). Niewykluczone, e wschodni¹ granicê wskazanego wy ej rowu, zwi¹zanego z dyslokacjami o kierunku NNE (reñskim), nale y przesun¹æ dalej na wschód (rys. 2). Wyznacza³by j¹ S-Fl (nie opisany przez autorów mapy), przecinaj¹cy Blok Gór Sowich oraz masyw serpentynitowy Gogo³ów Jordanów i masyw gabrowy Œlê y. Jego kontynuacj¹ wydaje siê byæ S-Fl (równie nie opisany przez autorów mapy), przebiegaj¹cy przez K¹ty Wroc³awskie w stronê Leœnicy. Sugeruje to równie obraz strumienia cieplnego, gdy w obszarze równoleg³ym do tej linii jego wartoœæ podwy szona jest do oko³o 85 mw/m 2 w rejonie na W i NW od Wroc³awia, a na po³udnie od niego a po okolice Œrody Œl¹skiej (Szewczyk 2007). Przy takim ujêciu, rozleg³a kolista struktura S-Fl 45 Jawora (rys. 2) z licznymi 1 Informacje o fotolineamentach: Mapa fotogeologiczna Sudetów, 1:200 000, A. Fotolineamenty satelitarne i radarowe oraz czêœæ tekstowa. Red. J. Ba yñski, M. Graniczny, J. Oberc, M.S. Wilczyñski. Inst. Geol. Wyd. Geol. Warszawa, 1986. Symbole fotolineamentów, analogicznie do u ytych w tej pracy, oznaczaj¹: Fl fotolineament (ogólnie), S-Fl fotolineament wskazany na podstawie zdjêæ satelitów z serii Landsat wykonanych w latach 1973-79, R-Fl fotolineament wskazany na podstawie zdjêæ radarowych wykonanych w 1978 r. przez ekipê radzieck¹ w systemie TOROS, S-Fl (R-Fl) fotolineament wskazany na podstawie zdjêæ zarówno satelitarnych jak i radarowych. 83
objawami wulkanizmu trzeciorzêdowego zw³aszcza z licznymi kominami wulkanicznymi Gór Kaczawskich by³aby usytuowana w ówczesnej osi ryftowej doliny o za³o eniach reñskich. Inne objawy m³odego wulkanizmu rozwinê³y siê w poprzecznym do niej pasie, tj. m.in. od Uniegoszczy i Rêbiszowa na zachodzie poprzez Pielgrzymkê, Sichów i Strzegom po Winn¹ Górê na wschodzie. W zwi¹zku z tym, na uwagê zas³uguj¹ niektóre inne koliste S-Fl lub R-Fl omawianego obszaru (rys. 2). Warto równie odnotowaæ i w owym poprzecznym pasie wystêpuj¹ starsze wulkanity. S¹ to póÿnoordowickie pnie i y³y 24 wyst¹pieñ (dzisiejsze keratofiry) zgrupowane w po³udniowym paœmie Gór Kaczawskich w pobli u Je owa Sudeckiego, Kaczorowa (dok. geol. z³o a Lubrza) i Bolkowa. Niejako kontynuacj¹ tego poprzecznego pasa w kierunku zachodnim jest z kolei prawie równole nikowa strefa pomiêdzy Zgorzelcem i Lubaniem Œl., szer. 800 2500 m. Wystêpuj¹ce tam hornfelsy (m.in. w z³o ach Widok i Ujazd), to efekt metamorfizmu kontaktowego i termicznego oddzia³ywania intruzji magmowej na kontakcie ³u yckiej formacji szarog³azowej z granodiorytem zawidowskim (Surowce... 1979). Nale y dodaæ, e m³ody wulkanizm trzeciorzêdowy przynajmniej czêœciowo mo e odm³adzaæ starsz¹ aktywnoœæ wulkaniczn¹ byæ mo e przedkarboñsk¹, karboñsk¹, a szczególnie permsk¹. Spektakularnym œladem tej ostatniej s¹ s³ynne Organy Wielis³awskie w Wielis³awiu Z³otoryjskim (pomnik przyrody cios s³upowy lawy zastyg³ej w kominie wulkanicznym), na po³udnie od Z³otoryi w zasiêgu wspomnianej m³odej struktury kolistej Jawora. Na baczniejsz¹ uwagê zas³uguj¹ jednak inne wspomniane ju miejsca potencjalnie odm³odzonego starszego wulkanizmu. Chodzi o koliste S-Fl i R-Fl od 63 do 70 (Gocza³kowa, Jaworzyny Œl¹skiej, Œwidnicy, Sieniawki, Karczyna, Tyñca pod Œlê ¹, Œlê y, Winnej Góry). Czêœæ z nich zwi¹zana jest z dzisiejszym wystêpowaniem serpentynitów i innych cz³onów typowej sekwencji ofiolitowej. Œlady przesz³ej aktywnoœci wulkanicznej (lecz o innej genezie) wystêpuj¹ równie bardziej na po³udnie od strefy Niemczy. Otó na kontakcie struktury bardzkiej z masywem granitoidowym k³odzko-z³otostockim, w obszarze od K³odzka po Bardo Œl¹skie o szerokoœci od 500 do 3000 m, wystêpuj¹ hornfelsy wspominane ju utwory metamorfizmu kontaktowego i termicznego oddzia³ywania intruzji magmowej. Natomiast w obrêbie metamorfiku k³odzkiego i okolic Bo kowa, w okolicy Bierkowic na NW od K³odzka, staropaleozoiczne intruzje subwulkaniczne, przeobra one w metadiabazy, tworz¹ zwarty masyw (Surowce... 1979). Wspomniane ju wulkanity permskie (melafiry i porfiry) wystêpuj¹ od rejonu Lwówka Œl¹skiego, poprzez Œwierzawê, Bolków, Kamienn¹ Górê, Wa³brzych, Mieroszów i Radków niemal po K³odzko. W synklinorium œródsudeckim, w obszarze od B³a kowa k/kamiennej Góry po Ratno Dolne k/radkowa, stwierdzono wystêpowanie kominów melafirów Icyklu wulkanicznego pod oko³o 10 m warstw¹ ³upków ilastych, a w rejonie omnicy wylewy przechodz¹ce w kominy porfirów (ryolitów z omnicy) I cyklu wulkanicznego, przykryte do kilkadziesiêciu metrów (najg³êbiej w Radosnej k/ omnicy) osadami detrytycznymi ³upków ilastych (Koz³owski 1958, 1963). Wulkanity permskie napotkano te w wielu otworach wiertniczych na monoklinie przedsudeckiej; od ar nad Bobrem poprzez Now¹ Sól nad Odr¹, G³ogów i Rawicz po Wroc³aw (Surowce... 1979). 84
2. Wybrane lokalizacje wulkanitów trzeciorzêdowych, w tym wyst¹pienia mo liwe Analiz¹ objêto nekki, kominy (pnie) oraz czopy wulkaniczne z terenu Sudetów i bloku przedsudeckiego. Uwzglêdniono tak e ich przypuszczalne wyst¹pienia. Kryteria wyboru wynika³y z wieku tych wulkanitów i ich usytuowania w stosunku do: wybranych elementów tektoniki nieci¹g³ej (zw³aszcza du ych roz³amów i struktur kolistych), wyodrêbnionych w obrazach satelitarnych i/lub radarowych, kontynentalnych stref ryftowych o za³o eniach trzeciorzêdowych, strefy wspó³czesnej wzmo onej aktywnoœci tektonicznej, stref podwy szonej gêstoœæ strumienia cieplnego. Pozwoli³o to wyodrêbniæ nastêpuj¹ce rodzaje wyst¹pieñ i wskazaæ lokalizacje potencjalnie interesuj¹ce dla poszukiwañ struktur EGS (rys. 2): najm³odsze kominy wulkaniczne, tj. o relatywnie bliskim (w czasie geologicznym) kontakcie z ogniskami magmowymi zwi¹zanymi z górnym p³aszczem Ziemi [porównaj: 1.1.] Kominy okolic L¹dka-Zdroju (obszar niemczañsko-l¹decki 2 ) Szara Ska³a (Szary Kamieñ) w obrêbie Œnie nickiego Parku Krajobrazowego (utworzonego w 1981 r.), proponowana jako pomnik przyrody, oraz dwa inne sto ki w pobli u. Wystêpuj¹ce tam bazanity to przejawy najm³odszego wulkanizmu w Polsce (neogeñskiego): najwy szego miocenu (messinian 5,46 Ma) i ni szego pliocenu (zanclean 3,84 Ma) Birkenmajer i in. 2002. W niezbyt odleg³ym rejonie, w otw. L-2 w L¹dku-Zdroju gêstoœæ ziemskiego strumienia cieplnego, mierzona w 1973 r., wynosi³a jak wspomniano nie wiêcej ni 71,2 mw/m 2 (Dowgia³³o 1976), a samowyp³yw wód o temp. 45,5 C nastêpuje tam w przelocie 567 649 m z silnie spêkanych gnejsów giera³towskich (Dowgia³³o, Fistek 2007). Wulkanity okolic L¹dka-Zdroju mog¹ byæ zwi¹zane z którymœ z wi¹zki czterech du ych i szeregu ma³ych fotolineamentów, widocznych na zdjêciach satelitarnych (S-Fl 107) o d³. 28 38 km i przebiegu ENE-WSW. Przecinaj¹ one g³êboki uskok Gorzanowa o przebiegu NW-SE, uwa any za brzegowy fragment ryftu ³abskiego S-Fl (R-Fl)108 Gorzanowa; kominy wulkaniczne zwi¹zane z g³êbok¹ dyslokacj¹ o kierunku NNE (reñskim), siêgaj¹c¹ górnego p³aszcza Ziemi; jak siê przypuszcza dyslokacj¹ aktywn¹ sejsmicznie w czasach historycznych i obecnie Komin Wzgórza Ostró ek w nieczynnym kamienio³omie Uniegoszcz I (obszar zgorzelecko-lubañski). Powsta³ on na linii przeciêcia dwóch uskoków, jednoczeœnie S-Fl (R-Fl) 4 Sulików Goœciszów o d³. 28 km i kierunku WSW-ENE oraz 28 Liberec Krêpnica o d³. 80 km i kierunku SSW-NNE. Z S-Fl 28 wi¹ e siê trzêsienia ziemi w Lubaniu w 1590 i 1690 r. (Barnecki 2002). Wraz z równoleg³ym do niego S-Fl 1 Nysy u yckiej (Trzciniec Pieñsk) o d³. 36 km, wyznaczaj¹ one zachodni¹ granicê najaktywniejszej wspó³czeœnie strefy sejsmicznej w Polsce 2 Nazwy obszarów wed³ug: Surowce mineralne Dolnego Œl¹ska. Red. K. Dziedzic, S. Koz³owski, A. Majerowicz, L. Sawicki. Inst. Nauk Geol. Uniw. Wroc³., Inst. Geol. Wroc³aw Warszawa. Wyd. PAN, Z-d Narodowy im. Ossoliñskich. Wroc³aw Warszawa Kraków Gdañsk, 1979. 85
86 [porównaj: 1.2.]. W rejonie Wzgórza Ostró ek gêstoœæ strumienia cieplnego wynosi oko³o 70 mw/m 2 (Szewczyk 2007). Komin kamienio³omu w Ja³owcu (nieczynnego, obszar zgorzelecko-lubañski), na linii S-Fl 28 Liberec-Krêpnica a zarazem na po³udnie od Wzgórza Ostró ek; kominy wulkaniczne zwi¹zane z przypuszczalnie g³êbokimi dyslokacjami (gêstoœæ strumienia cieplnego osi¹ga tam ok. 70 mw/m 2 Szewczyk 2007) Pielgrzymka (obszar z³otoryjsko-jaworski). Komin w nieczynnym ju kamienio³omie zwi¹zany jest z S-Fl (R-Fl) 44 Uniejowice Chroœnica o d³. 21 km i kierunku NNE-SSW. Fl 44 stanowi niejako przed³u enie wi¹zki du ych spêkañ S-Fl 20 Zespo³u Szklarska Porêba Kowary o d³ugoœciach 2 20 km (najd³u sze z nich przebiegaj¹ w pobli u Cieplic Œl¹skich-Zdroju). Fl 44 i najd³u sze Fl 20 wyznaczaj¹ wschodni¹ granicê wspó³czesnej strefy sejsmicznej, najaktywniejszej w Polsce [porównaj: 1.2.]. W okolicy komina wulkanicznego Pielgrzymki, Fl 44 przecina siê z krótkim S-Fl, który poprzez wi¹zkê równie krótkich S-Fl 37 Zespo³u Marczowa zdaje siê mieæ kontynuacjê w S-Fl i R-Fl 5 Zawidów P³awna (uskoku) o d³ugoœci 39 km i kierunku W-E (który przebiega m.in. przez Leœn¹ i jej okolice, znane z licznych przejawów wulkanizmu trzeciorzêdowego). Rutki k/ligoty Tu³owieckiej (obszar opolski). Wulkanity komina i pokryw lawowych zaczêto tam eksploatowaæ jako ma³e z³o e do 25 mln t. Z³o e powsta³o w przeciêciu S-Fl 196 Lasowice Domecko o d³. 52 km i kierunku WSW-ENE oraz Niemodlina o d³. 18 km i kierunku N-S [porównaj: 1.1.]. Ciep³owody (obszar niemczañsko-l¹decki, 6 km na ESE od Przerzeczyna-Zdroju, w obrêbie jednostki Kamieñca Z¹bkowickiego). Zaobserwowano tam nieco podwy szon¹ temperaturê wód gruntowych w utworach czwartorzêdowych o niewielkiej mi¹ szoœci, przykrywaj¹cych pod³o e (Olichwer, Tarka 2005). Sugeruje to mo liwoœæ istnienia pogrzebanego trzeciorzêdowego komina wulkanicznego w miejscu przypuszczalnego kontaktu dwóch du ych S-Fl: 74 Stolec agiewniki o d³. 24 km i kierunku N-S z S-Fl (R-Fl) 187 Henryków Skorogoszcz o d³. 50 km i kierunku WSW-ENE, tym bardziej, e wystêpuje tam kilka równoleg³ych do niego spêkañ S-Fl (R-Fl) 183 Po³udniowej czêœci Wzgórz Niemczañskich o d³. do 8 km. Warto odnotowaæ, e w otworze Ciep³owody IA w 1967 r. nawiercono utwory prekambru na g³êbokoœci 120 m (Centralna... 2010), tj. relatywnie p³ytko dla tego obszaru; kominy wulkaniczne (w tym mo liwe) zwi¹zane z fotolineamentami kolistymi, przypuszczalnie w pobli u g³êbokich dyslokacji (gêstoœæ strumienia cieplnego osi¹ga tam ok. 70 mw/m 2 Szewczyk 2007) Rêbiszów (obszar zgorzelecko-lubañski, s¹siedztwo Pasma Kamienieckiego). Wystêpuje tutaj 7 kominów wulkanicznych (w koñcu lat siedemdziesi¹tych by³a tam czynna kopalnia). Rêbiszów po³o ony jest w obrêbie najaktywniejszej wspó³czeœnie w Polsce strefy sejsmicznej [porównaj: 1.2.]. Zdjêcie radarowe ujawnia w tym rejonie prawie kolist¹ strukturê przylegaj¹c¹ od pó³nocy do S-Fl 25 Bogatynia Piechowice o d³. 32 km, który w czêœci zachodniej ma kierunek niemal W-E. Przebiega on równolegle m.in. do S-Fl (R-Fl) 5 Zawidów P³awna (uskoku) [porównaj: Pielgrzymka]. Oba S-Fl (25 i 5) przecinaj¹ dyslokacjê 28 Liberec Krêpnica o kierunku SSW-NNE, przypuszczalnie najg³êbsz¹ w tej czêœci Sudetów.
Jurków (obszar zgorzelecko-lubañski) w obrêbie wspó³czesnej strefy sejsmicznej, najaktywniejszej w Polsce [porównaj: 1.2.]. Wystêpuj¹ce tam bazalty nie maj¹ zwi¹zku z geologi¹ powierzchniow¹. Ich obecnoœæ (przypuszczalnie tak e komina wulkanicznego) ujawnia S-Fl 47 Forma pó³kolista Jurkowa o œrednicy 4 km. Wystêpuje ona w niedu ej odleg³oœci od S-Fl (R-Fl) 44 Uniejowice Chroœnica [porównaj: Pielgrzymka]. Na uwagê zas³uguje przeciêcie formy S-Fl 47 przez S-Fl (R-Fl) 43 Chojnowa o d³. 40 km i kierunku WSW-ENE. Jego kontynuacj¹ w obszarze zgorzelecko-lubañskim jest S-Fl (R-Fl) 4 Sulików Goœciszów [porównaj: Komin Wzgórza Ostró ek]. Warto te odnotowaæ, e w pobliskim otworze Sêdzimirów w 1927 r. na g³êbokoœci 22 m nawiercono utwory trzeciorzêdowe, przypuszczalnie przebijaj¹ce utwory permu i triasu (Centralna... 2010). Bielanka (obszar zgorzelecko-lubañski) w obrêbie wspó³czesnej strefy sejsmicznej, najaktywniejszej w Polsce [porównaj: 1.2.]. Podobna sytuacja jak w przypadku Jurkowa (przypuszczalne istnienie komina wulkanicznego) mo esiêwi¹zaæ z S-Fl 46 Kolist¹ form¹ Bielanki o œrednicy ok. 4 km, po³o on¹ na po³udnie od formy S-Fl 47. Na uwagê zas³uguje przeciêcie S-Fl 46 Kolistej formy Bielanki liniowym S-Fl (R-Fl) 36 Bielanki o d³. 17 km, równoleg³ym do S-Fl 37 Zespo³u Marczowa [porównaj: Pielgrzymka] oraz do S-Fl (R-Fl) 43 [porównaj: Jurków]. Sichów (obszar z³otoryjsko-jaworski). Komin wulkaniczny eksploatowany jako ma³ej wielkoœci z³o e Sichów (do 25 mln t). Wystêpuje w obrêbie owalnego S-Fl (R-Fl) 45 Formy kolistej Jawora o rozmiarach 28 20 km. Komin znajduje siê w pobli u przeciêcia S-Fl (R-Fl) 51 (sudeckiego uskoku brze nego) o kierunku NW-SE oraz S-Fl (R-Fl) 53 (równoleg³ych uskoków przybrze nych) z S-Fl 55 Krotoszyce Kochanów o d³. 56 km i kierunku SSE-NNW. Na zachód od niego, w obszarze silnie spêkanym tektonicznie i wœród innych form kolistych zaznaczaj¹cych siê fragmentarycznie tak e w obrêbie Fl 45, wystêpuje 28 trzeciorzêdowych kominów wulkanicznych, przy czym w piêciu trwa eksploatacja (w jednym warunkowo), w 7 zakoñczono j¹, natomiast 15 objêtych jest ró nymi formami ochrony przyrody. Jaszów (obszar opolski). Mo liwoœæ istnienia tam pogrzebanego trzeciorzêdowego komina wulkanicznego sugeruje podobieñstwo sytuacji tektonicznej do tej zwi¹zanej z Form¹ kolist¹ Jawora [porównaj: Sichów]. S-Fl 195 Forma kolista Jaszowa jest 3 i pó³ razy mniejsza od tej z Jawora, gdy ma rozmiary 8x6 km. Przylegaj¹ do niej S-Fl 185 Krynki o d³. 44 km (równoleg³y do S-Fl 55 z rejonu Jawora) oraz S-Fl i R-Fl 199 Jagielnica-Prudnik o d³. 46 km (równoleg³y do sudeckiego uskoku brze nego S-Fl (R-Fl) 51 z rejonu Jawora). Przecina je S-Fl 196 [porównaj: Rutki k/ligoty Tu³owieckiej], a równoleg³y do niego S-Fl 193 Ziêbice Luboszyce przylega do Formy kolistej Jaszowa i kontynuuje siê (z przerwami) na wschód poza Opole. Bo a Mêka k/strzegomia (obszar z³otoryjsko-jaworski). W koñcu lat siedemdziesi¹tych czop wulkaniczny przebijaj¹cy masyw granitowy (ods³oniêty w kamienio³omie) proponowany by³ do ochrony rezerwatowej. Ten czop i byæ mo e pobliskie kominy na zachód od RogoŸnicy i Strzegomia (kamienio³om na Krzy owej Górze w ó³kiewce) wystêpuj¹ w obrêbie R-Fl 63 Forma kolista 87
Gocza³kowa o œrednicy 6 km. Byæ mo e istotn¹ rolê w dop³ywie magmy mia³ tam najbardziej na NE wysuniêty S-Fl zaliczany do S-Fl 73 Zespo³u Œlê y Dzier oniowa. Maj¹ one d³. do 50 km i generalny kierunek WSW-ENE, tj. taki jak zespó³ S-Fl 107 [porównaj: Kominy okolic L¹dka Zdroju] oraz S-Fl 196 i 193 [porównaj: Rutki k/ligoty Tu³owieckiej i Jaszów]. Rzeczywiste i ewentualne trzeciorzêdowe kominy wulkaniczne (niewykluczony efekt odm³adzania starszego lub najstarszego wulkanizmu Sudetów) w kolistych formach fotolineamentowych w pobli u niektórych innych S-Fl 73 Zespo³u Œlê y Dzier oniowa [porównaj: Bo a Mêka]: obszar niemczañsko-l¹decki S-Fl 66 Forma kolista Sieniawki o œrednicy 6 km (eksploatowane jest tam z³o e bazaltów Winna Góra ma³e, do 25 mln t), S-Fl 69 Struktura kolista Œlê y o rozmiarach 14 12 km, R-Fl 68 FormakolistaTyñcanadŒlê ¹o œrednicy 6 km; w otworach Tyniec nad Œlê ¹ O -26, Jezierzyce Wielkie O -26 i Wilczkowice O -19 utwory karboñskie nawiercono w 1959 r. na g³êbokoœciach odpowiednio 67,9, 51,1 i 69,9 m, podczas gdy w okolicznych otworach wokó³ nich wystêpuj¹ one o oko³o 30 60 m g³êbiej (Centralna... 2010), S-Fl 67 Forma kolista Karczyna o rozmiarach 10 8km,pomimoi uwa- ana jest za formê kompakcyjn¹, tj. synsedymentacyjn¹ nieckê m³odotrzeciorzêdow¹ powsta³¹ w strefie neotektonicznego uskoku Sienic (Strzelina); w otworze Jezierzyce Wielkie O -26 utwory karboñskie nawiercono w 1959 r. na g³êbokoœci 51,1 m, podczas gdy w okolicznych otworach wystêpuj¹ one o oko³o 50 80 m g³êbiej (Centralna... 2010); blok przedsudecki rejon wystêpowania strumienia cieplnego podwy szonego do blisko 90 mw/m 2 (Szewczyk 2007) R-Fl 72 Forma kolista Kulina o œrednicy 1 km; w 1964 r. w otworze Cesarzowice 10/64 utwory kambryjskie nawiercono na g³êbokoœci 124,5 m, podczas gdy w pobliskim otworze Cesarzowice IG-1 odwierconym w 1984 r. paleozoik osi¹gniêto na g³êbokoœci 1401 m (Centralna... 2010). S-Fl 71 Forma kolista Œrody Œl¹skiej o œrednicy 8 km; w otworze Jugowiec 14/68 utwory kambryjskie nawiercono w 1964 r. na g³êbokoœci 156 m (Centralna... 2010). 3. Podsumowanie preferowane miejsca lokalizacji badañ wstêpnych Masyw Œnie nika Szara Ska³a w okolicy L¹dka-Zdroju, przejaw najm³odszego wulkanizmu w Polsce, a jednoczeœnie w pobli u anomalii termicznej stwierdzonej w otw. L-2 w L¹dku-Zdroju 71,2 mw/m 2 (otworu brak w bazie danych PIG). Stary wulkan by³ miejscem eksploatacji bazanitów. Obecnie znajduje siê w Œnie nickim Parku Krajobrazowym, który utworzono w 1981 r. Wyjaœnienia wymaga ewentualny zwi¹zek z S-Fl 107 przecinaj¹cymi g³êboki uskok Gorzanowa, uwa any za brzegowy fragment ryftu ³abskiego. Jeœli taki zwi¹zek istnieje, to rejon S-Fl 107 mo e byæ interesuj¹cy dla poszukiwañ suchych ska³ o po ¹danych parametrach geotermicznych. 88
Metamorfik kaczawski Komin Wzgórza Ostró ek k. Lubania (na SE, w przed³u eniu ul. Bocznej), w nieczynnym kamienio³omie Uniegoszcz I. Wulkan powsta³ na linii przeciêcia dwóch du ych uskoków o d³. 28 i 80 km, przy zachodniej granicy najaktywniejszej wspó³czeœnie w Polsce strefy sejsmicznej, aktywnej tak e w czasach historycznych. Gêstoœæ strumienia cieplnego wynosi tutaj orientacyjnie oko³o 70 mw/m 2. W ³omie (Bernacki 2002), eksploatowanym do 1999 r., usuniêto 35 m komina do rzêdnej 255 m n.p.m. ods³aniaj¹c bazalty pokrywy o s³upach nieregularnych, pionowych i œrednicy 1 2 m oraz m³odsze bazalty czopu wulkanicznego o œrednicy kilkudziesiêciu cm, zapadaj¹ce w ró nych kierunkach. Dno wyrobiska wype³niaj¹ trzy du e zbiorniki wodne mo e to œwiadczyæ o braku infiltracji wód opadowych w kana³ zastyg³ej lawy. Metamorfik kaczawski Wilcza Góra (373 m n.p.m.), to najwiêkszy w Polsce krater wulkaniczny o œrednicy oko³o 400 m. Z³o e Wilcza Góra nie jest wykazywane wœród obecnie eksploatowanych. Czêœæ wzgórza-kamienio³omu (1,69 ha) od 1959 r. jest rezerwatem Wilko³ak. Pluton Strzegom-Sobótka Bo amêkak/strzegomia. Miejsce interesuj¹ce z racji przebicia masywu granitowego przez czop wulkaniczny (w koñcu lat siedemdziesi¹tych ten fragment kamienio³omu proponowany by³ do ochrony rezerwatowej). Metamorfik kaczawski w bloku przedsudeckim Cesarzowice w pobli u otw. Cesarzowice 10/64 (kambr na 124,5 m) w obrêbie R-Fl 72 Formy kolistej Kulina o œrednicy 1 km. W pobliskim otworze Cesarzowice IG-1 (paleozoik na 1401 m) strumieñ cieplny wynosi blisko 90 mw/m 2. Literatura Aleksandrowski P., Mazur S., 2002 Collage tectonics in the northeasternmost part of the Variscan Belt: the Sudetes, Bohemian Massif. s. 237 277 [In:], Paleozoic Amalgamation of Central Europe. Red. J. Winchester, T. Pharaoh, L. Verniers. Geological Society, London, Special Publications, 201. Barnecki T., 2002 Œladami wygas³ych wulkanów. Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Lubaniu. [W:] http://www.eko.luban.com.pl/index.php?id=sladami z 2010-03-23. Birkenmajer K., Pecskay Z., Grabowski J., Lorenc M.W., Zago d on P.P., 2002 Radiometric dating of the Tertiary volcanics in Lower Silesia, Poland, II. K-Ar and paleomagnetic data from Neogene basanites near L¹dek Zdrój, Sudets Mts. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 72, 2, s. 119 129. Carlé M., 1955 Bau und Entwiklung des Sûdwestdeutschen Grossscholle. Belh. Geol. Jb., H. 16. Centralna Baza Danych Geologicznych PIG, 2010 PIG Warszawa. [W:] http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/cbdg z 2010-03-13. Dìzes P., Schmid S.M., Ziegler P.A., 2004 Evolution of the Europen Cenzoic Rift System: interaction of the Pyrenean and Alpine orogens with the foreland lithosphere. Tectonophysics, 389, s. 1 33. Dowgia³³o J., 1976 Wody termalne Sudetów. Acta Geologica Polonica, 26, 4., s. 617 640. Dowgia³³o J., 1998 Geotermometryczne prognozy temperatury a wyniki poszukiwañ wód termalnych w Jeleniej Górze-Cieplicach, s. 70 78. [W:] Hydrogeologia obszarów zurbanizowanych i uprzemys³owionych. Red. A.T. Jankowski, A. Kowalczyk, J. Kropka, A. Witkowski. Prace Naukowe Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach, 1718, Tom poœwiêcony Jubileuszowi Prof. Andrzeja Ró kowskiego. Wyd. Uniw. Œl., Katowice. Dowgia³³o J., 2001 Sudecki region geotermiczny (SRG) okreœlenie, podzia³, perspektywy poszukiwawcze. Wspó³czesne problemy hydrogeologii, 10, 1, s. 301 308. Dowgia³³o J., Fistek J., 2007 Prowincja sudecka. s. 57 78. [W:] Hydrogeologia regionalna Polski, t. II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. Red. B. Paczyñski, A. Sadurski, Warszawa, PIG. 89
Dubiñska E., Bylina P., Koz³owski A., Dörr W., NejbertK.,SchastokJ.,KulickiC.,2004 U-Pbdatingof serpentinization: hydrothermal zircon from a metasomatic rodingite shell (Sudetic ophiolite, SW Poland). Chemical Geology, 203, s. 183 203. Fajklewicz Z., 1966 Mi¹ szoœæ i budowa skorupy ziemskiej w Polsce. Komitet Miêdzynarodowej Wspó³pracy Geofizycznej przy PAN. Biuletyn Informacyjny, 1. Finger F., Gerdes A., Janoušek V., Rene M., Riegler G., 2007 Resolving the Variscan evolution of the Moldanubian sector of the Bohemian Massif: The significance of the Bavarian and the Moravo-Moldanubian tectonometamorphic phases. Journal of Geosciences, 52, s. 9 28. Fistek J. Dowgia³³o J., 2003 Wody termalne Cieplic Œl¹skich w œwietle badañ geologiczno-poszukiwawczych wykonanych w latach 1963 73 i 1997 98. s. 207 224. [W:] Sudety zachodnie od wendu do czwartorzêdu. Red. W. Ciê kowski, J. Wojewoda, A. elaÿniewicz. Wroc³aw, Wyd. WIND. Fistek J., 1977 Szczawy Kotliny K³odzkiej i Gór Bystrzyckich. Biuletyn Geologiczny Uniwersytetu Warszawskiego, 22., s. 61 115. Franke W., 2000 The mid-europen segment of the Variscides: tectonostratigraphic units, terrane boundaries and plate tectonic evolution. s. 35 61 [In:] Orogenic processes: Quantification and Modelling in the Variscan Belt. Red. W. Franke, V. Haak, O. Oncken, D. Tanner. Geological Society, London, Special Publications, 179. FurnesH.,KryzaR.,MuszyñskiA.,PinC.,GarmannL.B., 1994 Geochemical evidence for progressive, rift-related early Paleozoic volcanism in the western Sudetes. Journal Geological Society London, 151, s. 91 109. Henk A., 1997 Gravitational orogenic collapse vs plate boundary stresses: A numerical modelling approach to the Permo-Carboniferous evolution of Central Europe. Geologische Rundschau, 86, s. 39 55. Jetel J., Rybáøová L., 1979 Minerálni vody Východoèeského kraje. Praha, UUG. Koz³owski S., 1958 Wulkanizm permski w rejonie G³uszycy i Œwierków na Dolnym Œl¹sku. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 28, 1, Kraków. Koz³owski S., 1963 Geologia wulkanitów permskich w centralnej czêœci niecki œródsudeckiej (Dolny Œl¹sk). Prace geologiczne Komitetu Naukowego Geologii Polskiej Akademii Nauk, Oddzia³ w Krakowie, 14. Kraków. Kröner A., Štipská P., Schulmann K., Jaeckel P., 2000 Chronological constraints on the pre-variscan evolution of the northeastern margin of the Bohemiam Massif, Czech Republic. s. 175 197. [In:] Orogenic processes: Quantification and Modelling in the Variscan Belt. Red. W. Franke, V. Haak, O. Oncken, D. Tanner. Geological Society, London, Special Publications, 179. Mapa fotogeologiczna Sudetów, 1:200 000, A. Fotolineamenty satelitarne i radarowe, oraz czêœæ tekstowa. Red. J. Ba yñski, M. Graniczny, J. Oberc, M.S. Wilczyñski. Instytut Geologiczny. Warszawa, Wyd. Geologiczne, 1986. Marheine D., Kachlik V., Maluski H., Patoèka F., elaÿniewicz A., 2002 The 40 Ar- 39 Ar ages from the West Sudetes (NE Bohemian Massif): constraints on the Variscan polyphase tectonothermal development, s. 133 155. [In:], Paleozoic Amalgamation of Central Europe. Red. J. Winchester, T. Pharaoh, L. Verniers. Geological Society, London, Special Publications, 201. Mazur S., Aleksandrowski P., Szczepañski J., 2010 Zarys budowy i ewolucji tektonicznej waryscyjskiej struktury Sudetów. Przegl¹d Geologiczny, 58, 2, s. 133 145. Moncarz P., 2010 G³êboka sucha geotermia (wyk³ad) [W:] http://blogmedia24.pl/node/23840 z 2010-03-23. Oberc-Dziedzic T., Pin C., Kryza R., 2005 Geodynamic setting of the Early Palaeozoic granitoid magmatism in the Variscides: Sm-Nd constrains from the Izera granitogneisses (W Sudetes, SW Poland). International Journal of Earth Sciences, 94, 3, s. 354 368. Olichwer T., Tarka R., 2005 Warunki hydrogeologiczne w okolicach Ciep³owodów w aspekcie mo liwoœci ujêcia wód termalnych. Wspó³czesne problemy hydrogeologii, 12, s. 833 837. UMK, Toruñ. Oliver G.J.H., Corfu F., Krogh T.E., 1993 U-Pb ages from SW Poland: evidence for a Caledonian suture zone between Baltica and Gondwana. Journal Geological Society London, 150, s. 355 369. Patoèka F., Smulikowski W., 2000 Early Paleozoic intracontinental rifting and incipiend oceanic spreading in the Czech/Polish East Krkonoše/Karkonosze Complex, West Sudetes (NE Bohemian Massif). Geologica Sudetica, 33, s. 1 15. Pin C., Kryza R., Oberc-Dziedzic T., Mazur S., Turniak K., Waldhausrova J., 2007 The diversity and geodynamic significance of Late Cambrian (ca. 500 Ma) felsic anorogenic magmatism in the northern part of the Bohemian Massif: a review based on Sm-Nd isotope and geochemical data, s. 209 229. [In:] The evolution of the Rheic Ocean: From Avalonian-Cadomian active margin to Alloghenian-Variscan collision. Red. U. Linnemann, R.D. Nance, P. Kraft, G. Zulauf. Geological Society Special Publication, 423. 90
Ryka W., Maliszewska A., 1982 S³ownik petrograficzny. Wyd. Geologiczne. Warszawa. Štipská P., Schulmann K., Thompson A.B., Je ek J., Kröner A., 2001 Thermo-mechanical role of a Cambro- -Ordovician paleorift during the Variscan collision: the NE margin of the Bohemian Massif. Tectonophysics, 332, s. 239 253. Stupnicka E., 1978 Zarys geologii regionalnej œwiata. Wyd. Geologiczne. Warszawa. Surowce mineralne Dolnego Œl¹ska, 1979 Red. K. Dziedzic, S. Koz³owski, A. Majerowicz, L. Sawicki. Inst. Nauk Geol. Uniw. Wroc³., Inst. Geol. Wroc³aw-Warszawa. Wyd. PAN, Z-d Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw-Warszawa-Kraków-Gdañsk. Szewczyk J., 2007 Strumieñ cieplny na obszarze Polski, s. 16 17. [W:] Hydrogeologia regionalna Polski, t. II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. Red. B. Paczyñski, A. Sadurski, Warszawa, PIG. Œliwa Z., 1967 W³asnoœci strukturalne bazaltów Œl¹ska. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 37, 3. Wystêpowanie, dokumentowanie i eksploatacja endogenicznego dwutlenku wêgla w Polsce. Poradnik metodyczny. Red. W. Ciê kowski, Wroc³aw, Ministerstwo Œrodowiska, Departament Geologii i Koncesji Geologicznych, 2002. Ziegler P.A., 1990 Geological atlas of Western and Central Europe. 2 nd edition. Shell Internationale Maatschappij B.V. Geological Society Publishing House, Bath. Ziegler P.A., Dìzes P., 2005 Evolution of the lithosphere in the area of the Rhine Rift System. International Journal of Earth Sciences, 94, s. 594 614. Znosko J., 1981 The problem of oceanic crust and of ophiolites in the Sudetes. Bulletin de l Academie Polonaise des. Sciences, Série de les Sciences de la Terre, 29, s.185 197. Zwoliñski Z., 2010 Trzêsienia ziemi w Polsce. Inst. Paleogeografii i Geoekologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznañ. [w:] http://www.staff.amu.edu.pl/~sgp/gw/tzpl/gwtzpl.html z 2010-03-23.