www.cdr.gov.pl Październik 2015 ROW DOBRE PRAKTYKI PRODUKCJA ROLNA METODYKA DORADZTWA szkolenia imprezy zewnętrzne prawo

Październik 2015 www.cdr.gov.pl szkolenia imprezy zewnętrzne prawo PRODUKCJA ROLNA METODYKA DORADZTWA ROW DOBRE PRAKTYKI Jak ocenić stan i urodzajność gleby? (Marek Krysztoforski; CDR /Radom) Kiedy stajemy się posiadaczem czy też dzierżawcą nowego kawałka ziemi pojawia się potrzeba oceny jego jakości i możliwości plonotwórczych. Od czego zacząć? Na początku musimy dowiedzieć się nieco o historii ziemi, na której zamierzamy gospodarować. Od byłego właściciela, lub też od sąsiadów warto dowiedzieć się, co było w ostatnich latach uprawiane jeśli to możliwe to jakie były plony, czy był dawany obornik lub gnojowica, kiedy ostatni raz wapnowano. Te informacje pozwolą nam zrewidować pogląd o żyzności gleby Polecamy ten niezwykle interesujący artykuł prezentujący praktyczne sposoby oceny nowo nabytego gruntu rolnego. e-biuletyn wydawany jest przez Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie Zachęcamy do zamieszczania w e-biuletynie artykułów, ciekawych informacji i ofert. Jeśli są Państwo zainteresowani otrzymywaniem e-biuletynu Informacyjnego drogą elektroniczną, prosimy o zgłoszenia na adres: p.pruszek@cdr.gov.pl lub tel. 22/729 66 34 w. 132 CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE 05-840 Brwinów, ul. Pszczelińska 99, tel. 22 729 66 34 do 38

szkolenia CDR 2 Konferencje, szkolenia, warsztaty organizowane przez CDR NAZWA WYDARZENIA/ FORMA EDUKACYJNA DATA I MIEJSCE ZGŁOSZENIA I INFORMACJE CDR Brwinów Modernizacja gospodarstw rolnych /szkolenie/ 5-6 października Janina Dąbrowska j.dabrowska@cdr.gov.pl tel.: 22/729 66 34 wew. 106 XII Rolniczy Festiwal Nauki 15-16 października Justyna Zdunek tel.: 22/729 66 34 wew. 107 j.zdunek@cdr.gov.pl CDR O/Kraków Formy opodatkowania gospodarstw rolnych /szkolenie/ 1-2 października Rafał Galiak tel.: 12 424 05 07 r.galiak@cdr.gov.pl CDR O/Poznań Nowoczesna prośrodowiskowa produkcja drobiu /szkolenie/ 1-2 października Iwona Kajdan-Zysnarska tel. 61 823 20 81 w. 136, i.zysnarska@cdr.gov.pl

szkolenia CDR 3 Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie oraz Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie serdecznie zapraszają do udziału w XII Rolniczym Festiwalu Nauki, który odbędzie się w dniach 15-16 października 2015 r Patronat honorowy Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego Patronat merytoryczny Polska Izba Technologii i Wyrobów Naturalnych Patronat medialny TVP 1 Polskie Radio Zagadnienia Doradztwa Rolniczego AGRO SERWIS FARMER FARMER.PL Stowarzyszenie Dziennikarzy im. Władysława Reymonta Zielony Sztandar Nowa Wieś Europejska Agro Technika /dawna Agrochemia/ Tygodnik Poradnik Rolniczy Przemysł Spożywczy W programie festiwalu: KONFERENCJA GLEBA - ŚRODOWISKO - CZŁOWIEK 15 października 2015 r., /godz. 10.00 15.00/ Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie WYSTAWA OSIĄGNIĘĆ JEDNOSTEK NAUKOWYCH /stoiska promocyjne, postery/ 16 października 2015 r., /godz. 11.00 16.00/ Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie WYSTAWY I PREZENTACJE: wydawnictwa branżowe, wystawa planszowa poświęcona wybitnym postaciom nauk rolniczych, film na temat gleb w Polsce, wyroby (m. in:. miody, soki, piwo ekologiczne) gospodarstw stosujących naturalne technologie w produkcji. Zgłoszenie uczestnictwa w Festiwalu prosimy przesłać w terminie do 7 października 2015 r., faxem 22/729 72 91 lub pocztą elektroniczną na adres: j.zdunek@cdr.gov.pl

Październik 2015 imprezy zewnętrzne 4 Imprezy promocyjne, konferencje szkolenia, warsztaty organizowane przez WODR Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli www.wodr,konskowola.pl miejsce/kontakt 11października IV Jesienny Kiermasz Materiału Szkółkarskiego Owocowego i Ozdobnego LODR w Końskowoli tel. 81 889 06 00, wodr@wodr.konskowola.pl Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Łosiowie www.oodr.pl organizator/kontakt październik Zielone Lato konkurs dla gospodarstw agroturystycznych OODR Łosiów, Dział Wiejskiego Gospodarstwa Domowego i Agroturystyki tel.77 412 53 27 wew.259, wgdia@oodr.pl Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie www.modr.mazowsze.pl miejsce/kontakt 4 października XVII Dni Kukurydzy MODR w Warszawie, Oddział Bielice, ZSPRSJiD, tel. 46 862 00 44, elzbieta.prochniak@modr.mazowsze.pl Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach www.modr.pl organizator/kontakt 4 października Święto Ziemniaka w Trzyciążu MODR w Karniowicach, tel. 509 922 177 Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale www.podrb.pl miejsce/kontakt 3-4 października X Jesienna Giełda Ogrodnicza PODR w Boguchwale, Dział Systemów Produkcji Roślinnej tel. 17 87 01 540, jan.kocoj@podrb.pl Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Szepietowie www.odr.pl miejsce/kontakt 10-11 października Targi ogrodnicze Jesień w sadzie i ogrodzie, Targi Leśne Las i My PODR w Szepietowie, Sekcja Wydawnictw i Promocji tel. 86 275 89 02, wpodr@zetobi.com.pl

METODYKA DORADZTWA 5 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych Autor: Wenancjusz Kujawiński,, CDR O/Poznań Wprowadzenie Zmiany jakie zachodzą na rynku produktów rolnych, w tym coraz większa konkurencja pomiędzy wytwarzającymi je gospodarstwami rolnymi, a także nowe potrzeby i oczekiwania konsumentów sprawiają, że gospodarstwa aby przetrwać i właściwie się rozwijać muszą w odpowiedni sposób oraz we właściwym czasie reagować na tę zmienność. W tym poszukiwaniu elastycznej reakcji przez gospodarstwo rolne niezmiernie istotną staje się umiejętna działalność innowacyjna, którą stanowi szereg zamierzonych, celowych i świadomych działań podmiotów indywidualnych lub zbiorowych podejmowanych w celu uzyskania innowacji(1) lub ich dalszego upowszechnienia. Powstanie każdego rodzaju innowacji, w tym innowacji rolniczej jest efektem uruchomienia właściwego procesu innowacyjnego. Zasadniczo wyróżnia się dwa rodzaje procesów innowacyjnych. Pierwszy związany jest z procesem wspomnianego powstawania innowacji a drugi - z ich rozprzestrzeniana wśród potencjalnych użytkowników. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie doradcom i specjalistom WODR istoty obu procesów innowacyjnych, po to - aby jako potencjalni realizatorzy czy współrealizatorzy określonych zadań, pojawiających się na odpowiednich etapach ich przebiegu, potrafili je sprawnie rozpoznawać i podejmować. Przedmiotowa praca powstała w oparciu o informacje uzyskane z przeglądu literatury przedmiotu oraz praktyczną wiedzę autora, nabytą podczas wieloletniej metodycznej współpracy z publicznymi rolniczymi organizacjami doradczymi (i ich wcześniejszymi postaciami) w zakresie podejmowanych przez nie samodzielnie działań upowszechnieniowych a we współpracy z nauką działań wdrożeniowych. I. Tworzenie innowacji rolniczych Innowacje rolnicze, podobnie jak inne rodzaje innowacji, powstają zwykle w ramach przedsięwzięć badawczych i prac rozwojowych, podejmowanych w sektorze B+R (badawczorozwojowym), w którego skład w Polsce wchodzą: placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe (JBR), szkoły wyższe publiczne i prywatne prowadzące działalność B+R, jednostki obsługi nauki (biblioteki naukowe, archiwa, stowarzyszenia, fundacje, itp.), jednostki rozwojowe (podmioty gospodarcze, przede wszystkim przedsiębiorstwa przemysłowe posiadające własne zaplecze badawcze). 1. W niniejszym opracowaniu pod pojęciem innowacja rozumie się zweryfikowaną w praktyce korzystną nowość materialną lub niematerialną, dostępną do przenikania (dyfuzji) i upowszechnienia oraz do absorpcji przez zainteresowane nią podmioty. [W. Kujawiński 2011]

METODYKA DORADZTWA 6 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych W przebiegu procesu powstawania innowacji występują dwie fazy: faza wytwarzania nowości, oraz faza wdrażania nowości. W fazie pierwszej - twórczej, dąży się do uzyskania nowości i zweryfikowania jej korzystności w warunkach sztucznych(2).. Faza ta, obejmuje trzy etapy: 1) etap badań podstawowych, w którym dochodzi do powstawania idei mogących mieć praktyczną przydatność, 2) etap badań stosowanych, w którym następuje przekształcanie idei naukowych w inwencje, czyli pomysły wykorzystania tych idei w praktyce i 3) etap prac rozwojowych, w którym następuje przekształcenie inwencji w rozwiązanie nowe, zwane nowością i eksperymentalne jego zweryfikowanie w warunkach laboratoryjnych (sztucznych). Rozwiązanie nowe, aby mogło być uznane za innowację musi posiadać cztery atrybuty, tj. nowości, korzystności, wielopostaciowości i dostępności. Nowości, czyli że jest absolutnie nowe lub nowe w kontekście branżowym, terytorialnym itp. (Np. nie było jeszcze dotąd stosowane w rolnictwie, czy też nie występowało wcześniej w otoczeniu konkretnego gospodarstwa rolnego.) Korzystności, czyli że przynosi ich odbiorcom większe korzyści (gospodarcze czy pozagospodarcze) i przez to przedkładają je nad rozwiązania wcześniejsze. Wielopostaciowości, czyli że może przybierać postać materialną i niematerialną (reguła, zasada, norma itd.). Dostępności, czyli że jest dostępne dla zainteresowanych nią podmiotów, które mogą przyjmować je w następstwie procesu dyfuzji bądź upowszechniania. [W. Kujawiński 2012] W fazie drugiej - wdrażania nowości, wypróbowuje się w warunkach naturalnych tę nowość, która wcześniej zweryfikowana w sztucznie wytworzonym środowisku wykazała się wyższą korzystnością dla praktyki od istniejących dotąd rozwiązań, a także ewentualne poprawia oraz określa zakres i warunki jej zastosowania. Warunki naturalne niezbędne do wypróbowania nowości może zapewnić jedynie odpowiednio dobrane i przygotowane gospodarstwo wdrożeniowe. Rozwiązanie nowe, którego testowanie ograniczono jedynie do warunków sztucznych (laboratoryjnych) i które w jego efekcie wykazało się posiadaniem atrybutu korzystności, nie może być jeszcze ani przedmiotem procesu dyfuzji ani upowszechniania. Wprowadzanie nowości do gospodarstw rolnych wiąże się bowiem z ryzykiem nieuzyskiwania takich korzyści, o jakich świadczyłyby wyniki badań laboratoryjnych. Dopiero informacje uzyskiwane z ostatniej fazy procesu powstawania innowacji, czyli fazy wdrażania nowości, pozwalają to ryzyko skutecznie usunąć. Należy też zauważyć, że odpowiedzialność za przebieg procesu oceny nowego rozwiązania spoczywa wyłącznie na osobie badacza, najczęściej autora tej nowości. Osoba ta odpowiada również za rzetelny opis wytworzonej innowacji, czyli taki - który stanowić będzie wysokiej jakości informację pozwalającą rolnikowi podjąć właściwą decyzję o jej przyjęciu (absorpcji) bądź odrzuceniu. 2. Rozwiązanie różne od dotychczasowych, mogące mieć postać materialną (np. prototyp nowej maszyny) lub niematerialną (np. nowy projekt, metoda, system organizacji itp.)

METODYKA DORADZTWA 7 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych Jeśli wdrażanie określonej nowości w pełni potwierdza wcześniej wykazane zalety, lub ich nie potwierdza, ale w stopniu nie odbiegającym istotnie od poziomu oczekiwanych korzyści związanych z ewentualną jej absorpcją, to taką nowość uznaje się za pozytywnie wdrożoną i pod postacią innowacji gotową do użycia. Narzędziem usprawniającym ten proces może być intencjonalnie opracowana i właściwe stosowana instrukcja wdrożeniowa. W naukach rolniczych pod pojęciem instrukcji wdrożeniowej należy rozumieć narzędzie, specjalnie zbudowane przez autora danej nowości rolniczej a kierowane do dwóch podmiotów procesu jej wdrażania, tj. do instalującego i wypróbowującego ją rolnika oraz do badacza, wspierającego go informacyjnie i kształceniowo w obu tych działaniach (zwykle autora przedmiotowej nowości). Instrukcja wdrożeniowa musi spełniać dwie zasadnicze funkcje, tj. informacyjną i dokumentacyjną. Pierwsza, to informowanie, jak oba podmioty procesu wdrażania mają postępować, aby wskazana w instrukcji nowość rolnicza mogła być sprawnie zainstalowana i wypróbowana w gospodarstwie uczestniczącego w tym procesie rolnika, a - poprzez poprawne funkcjonowanie z innymi rozwiązaniami, pozwoliła uzyskać zakładaną korzyść ilościową, jakościową, lub wartościową. Druga, to umożliwienie udokumentowania (podparcia dokumentami) przebiegu procesu wdrażania i uzyskanych efektów - głównie dla jego weryfikacji oraz walidacji wdrożonej nowości. Przy czym weryfikacja procesu wdrażania nowości rolniczej - to sprawdzanie, czy proces jej wdrażania przebiega prawidłowo, to znaczy zgodnie z wytycznymi i z zachowaniem odpowiednich standardów. Z kolei walidacja wdrażanej nowości rolniczej oznacza sprawdzanie, czy wdrażanie to daje rolnikowi - uczestnikowi wdrażania oczekiwaną korzyść. Po uzyskanym w procesie walidacji określonej nowości rolniczej potwierdzeniu, że jej wprowadzenie i użycie gwarantuje czyniącemu to rolnikowi uzyskanie oczekiwanych korzyści - instrukcja wdrożeniowa usprawniająca dokonanie tej oceny może być podstawą do sporządzenia kolejnej instrukcji, zwanej instrukcją upowszechnieniową. Instrukcja wdrożeniowa dla sprawnej realizacji obu swych funkcji (tj. informacyjnej i dokumentacyjnej) musi spełniać określone wymogi metodyczne, czyli zawierać wszystkie elementy istotne dla treści i formy realizowanego wdrażania. Są to: określenie obowiązków i uprawnień - kto i w jakim stopniu jest odpowiedzialny za stosowanie instrukcji, temat wdrażania, czyli zapis tego, co ma być przedmiotem wdrażania, cel wdrażania, czyli zapis stanu końcowego, którym jest uzyskanie przez rolnika - uczestnika wdrażania, w ustalonym czasie i ściśle określonych warunkach produkcyjnych, założonej korzyści wynikającej z instalacji określonej nowości rolniczej. Prawidłowe sformułowanie celu wdrażania powinno umożliwić odpowiedź na pytania: kto?, co? i kiedy?, metoda wdrażania, którą tworzą wybrane metody informowania i kształcenia rolnika, przygotowujące go do sprawnego, zgodnego z przedmiotową instrukcją zainstalowania i użytkowania wdrażanej nowości rolniczej, a także wybrane metody kontroli i oceny procesu wdrażania oraz walidacji wdrożonej nowości, określenie wymogów osobowościowych rolnika - uczestnika wdrażania w zakresie posiadanych cech i kompetencji,

METODYKA DORADZTWA 8 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych określenie wymogów produkcyjnych gospodarstwa, niezbędnych do prawidłowego przeprowadzenia proponowanego wdrażania (np. co do skali produkcji, rozłogu, jakości gleby, usprzętowienia itd.), algorytm postępowania rolnika - uczestnika wdrażania, czyli opis czynności, przeprowadzanych w ściśle określonych warunkach produkcyjnych, we wskazanej kolejności oraz odstępach czasu, jakie musi wykonać, aby w swym gospodarstwie osiągnął podany w instrukcji cel wdrażania. Opisane tu czynności mają pozwolić temu rolnikowi: 1. przygotować swe gospodarstwo do sprawnego zainstalowania i wypróbowania określonej nowości rolniczej, 2. dokonać sprawnej instalacji tej nowości i wypróbować ją, algorytm postępowania badacza (tj. drugiego uczestnika przedmiotowego wdrażania) zabezpieczający właściwe dla rolnika - jego partnera, działania wdrożeniowe, na który składa się opis czynności, przeprowadzanych w określonej kolejności oraz odstępach czasu, umożliwiających sprawne: 1) rozpoznanie: - istotnych dla przebiegu procesu wdrażania, posiadanych cech osobowościowych, motywów i kompetencji zawodowych rolników - potencjalnych uczestników tego procesu; - zasobów produkcyjnych ich gospodarstw; - uzyskiwanych efektów gospodarczych (jakościowych, ilościowych, wartościowych) w obszarze objętym potencjalnym wdrażaniem, 2) wytypowanie jednego z tych gospodarstw jako miejsca wdrażania nowości rolniczej, tj. tego, które wypełniło postawione przed nim wymogi i którego właściciel wyraził chęć uczestniczenia w przedmiotowym wdrażaniu, a także sprawną: 3) analizę potrzeb informacyjnych(3) i kształceniowych(4) rolnika - uczestnika wdrażania, których zaspokojenie pozwoli na sprawne zainstalowanie i wypróbowanie określonej nowości rolniczej, 4) budowę planu wdrażania określonej nowości rolniczej, w tym poprzez wskazanie sposobu prowadzenia właściwych zapisów i załączenie niezbędnego do tego formularza, 5) realizację zaplanowanego wdrażania. Dla prawidłowej weryfikacji procesu wdrażania nowości rolniczej i walidacji uzyskanego efektu niezbędne jest dokładne rejestrowanie przebiegu tego procesu, najlepiej na specjalnie opracowanej karcie dokumentacyjnej wdrażania, 6) kontrolę i ocenę realizacji planu wdrażania (kontrola i ocena bieżąca oraz ocena końcowa), w tym poprzez podanie: - opisu prowadzenia przez badacza - partnera rolnika kontroli procesu wdrażania z podaniem parametrów granicznych, - sposobu prowadzenia ewentualnych działań korygujących, - formularza do prowadzenia zapisów niezbędnych dla przedmiotowej kontroli i ocen. 3. Potrzeba informacyjna, to napięcie wewnętrzne organizmu człowieka aktywizujące i ukierunkowujące czynność zdobywania informacji ważnych dla tworzenia oraz aktualizacji struktur jego wiedzy a także podejmowania właściwych decyzji. [W. Kujawiński 2011] 4. Potrzeba kształceniowa, to napięcie wewnętrzne organizmu człowieka aktywizujące i ukierunkowujące czynność zdobywania poprzez proces kształcenia wiedzy jako wartości autotelicznej (dla prestiżu, poczucia bezpieczeństwa, pewności siebie) oraz jako niezbędnej do podejmowania określonych decyzji i działań. [W. Kujawiński 2011]

METODYKA DORADZTWA 9 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych Pomimo, iż jak stwierdzono wcześniej odpowiedzialność za przebieg procesu oceny nowego rozwiązania spoczywa wyłącznie na osobie badacza (najczęściej jego autora), to może on w porozumieniu z WODR niektóre czynności w tym zakresie powierzyć doradcy rolniczemu (czy właściwemu specjaliście) do samodzielnego bądź wspólnego wykonania. Do grupy tych czynności należą jednak wyłącznie te, które umożliwiają realizację zadań wskazanych w punktach 1, 2 i 3 algorytmu postępowania badacza. II. Upowszechnianie innowacji rolniczych Rozprzestrzenianie się innowacji rolniczych przebiegać może dwiema drogami: dyfuzji albo upowszechniania. Pojęcie dyfuzja innowacji oznacza proces samoistnego rozprzestrzeniania się innowacji drogą interakcji społecznej. Proces ten przebiega w sposób spontaniczny i niekontrolowany. Natomiast upowszechnianie innowacji, to sterowany przez jakieś ogniwo pośredniczące intencjonalny przekaz innowacji od źródła ich powstania do miejsca pełnego ich zastosowania. Procesy dyfuzji i upowszechniania innowacji są ściśle powiązane z przebiegającym do nich równolegle procesem absorpcji czyli ogólnie wchłaniania, przyjmowania innowacji. W procesie upowszechniania innowacji rolniczych wyróżnia się trzy kolejno następujące po sobie etapy, tj. etap: 1) udostępniania informacji o innowacjach rolniczych stosownych do podjęcia właściwych decyzji co do ich wprowadzania i użytkowania, 2) pogłębiania wiedzy niezbędnej do sprawnego wprowadzania i użytkowania innowacji rolniczych, 3) wprowadzania i użytkowania zapotrzebowanych innowacji rolniczych. Instytucją ustawowo powołaną do upowszechniania innowacji rolniczych, obok podejmowania innych ważnych zadań na rzecz rolników i mieszkańców wsi, jest instytucja publicznego doradztwa rolniczego, którą tworzy 16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego (WODR). Działaniami upowszechnieniowymi WODR mogą być objęci wszyscy rolnicy zainteresowani wprowadzaniem innowacyjnych rozwiązań we własnych gospodarstwach rolnych i posiadający do tego odpowiedni potencjał rozwojowy, na który składa się potencjał tkwiący w ich osobowościach oraz potencjał materialny. Potencjał tkwiący w osobowości rolnika, to przede wszystkim jego sprawność intelektualna oraz prezentowane postawy. Natomiast potencjał materialny - to zdolność do rozwijania produkcji, na którą składają się posiadane aktywa. Stan tych aktywów wpływa m. in. na możliwości kredytowe danego gospodarstwa. Aby upowszechniać innowacje rolnicze doradca rolniczy (lub odpowiedni specjalista branżowy WODR), jako organizator i uczestnik tego procesu, musi najpierw odszukać tych rolników, którzy spełniają kryterium chęci współpracy i odpowiedniego potencjału rozwojowego. Rolników tych można nazwać klientami (czy beneficjentami) działalności upowszechnieniowej WODR. W dalszej kolejności musi on: dokładnie rozpoznać potrzeby innowacyjne i upowszechnieniowe rolników, klientów działalności upowszechnieniowej WODR, oraz wyznaczyć dla nich cele pozwalające na zaspokojenie tych potrzeb, z ogółu tych rolników wyodrębnić grupy wspólnych czy podobnych celów, a także ustalić:

METODYKA DORADZTWA 10 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych które z tych celów będą osiągane indywidualnie, grupowo i zespołowo? jaka metoda będzie do tego odpowiednia? gdzie będzie odbywało się informowanie i kształcenie oraz w oparciu o jakie środki? jaką użyć metodę kontroli i oceny realizacji tych celów? Przy czym potrzeba innowacyjna, to napięcie wewnętrzne organizmu rolnika-przedsiębiorcy aktywizujące i ukierunkowujące czynność zdobywania informacji niezbędnych dla pozyskiwania pożądanych względem rozwoju jego gospodarstwa innowacji rolniczych oraz nabywania kompetencji koniecznych do ich wprowadzania i stosowania. Potrzeba innowacyjna może być samodzielnie zaspokojona poprzez własną aktywność rolnika-przedsiębiorcy, ale może także przerodzić się w potrzebę upowszechnieniową, dla której zaspokojenia będzie potrzebne nabycie (przyjęcie) od doradcy odpowiedniej usługi upowszechnieniowej. Natomiast potrzeba upowszechnieniowa, to napięcie wewnętrzne organizmu rolnika-przedsiębiorcy aktywizujące i ukierunkowujące czynność zdobywania informacji niezbędnych do pozyskiwania pożądanych względem rozwoju jego gospodarstwa innowacji rolniczych oraz nabywania kompetencji koniecznych do ich wprowadzania i stosowania, przy czym przynajmniej jedna z tych czynności odnosi się do korzystania z odpowiedniej usługi doradcy rolniczego [W. Kujawiński 2012, s. 51 Celem zaspokojenia potrzeby innowacyjnej jest wprowadzenie i prawidłowe użytkowanie przez zainteresowanego rolnika określonej innowacji rolniczej, natomiast celem zaspokojenia potrzeby upowszechnieniowej może być: 1) dostarczenie rolnikowi informacji umożliwiającej wybór najstosowniejszej innowacji, i/albo 2) udostępnienie rolnikowi wiedzy niezbędnej dla sprawnego wprowadzenia oraz właściwego użytkowania wybranej innowacji i/albo 3) udzielenie rolnikowi oczekiwanej pomocy intelektualnej w trakcie wprowadzania i pierwszego stosowania zapotrzebowanej innowacji rolniczej. Podstawowym narzędziem usprawniającym proces wdrożenia jest instrukcja upowszechnieniowa. Pojęcie instrukcja upowszechnieniowa oznacza zbiór przepisów, wskazówek, ścisłych pouczeń ustalających sposób postępowania osoby upowszechniającej daną innowację rolniczą (na przykład doradcy rolniczego) względem rolników-przedsiębiorców, pozwalający poprzez właściwe wprowadzenie w gospodarstwach zapotrzebowanych innowacji rolniczych sprawnie osiągać określony cel upowszechnienia. Instrukcję upowszechnieniową może opracować twórca proponowanej innowacji rolniczej, który tę innowację sam upowszechnia, albo jej upowszechnianie pozostawia wyspecjalizowanym jednostkom upowszechnieniowym, np. wojewódzkim ośrodkom doradztwa rolniczego. Instrukcję taką może też wytworzyć sama jednostka upowszechnieniowa - w przypadku jej braku, bądź jeśli jest, ale ma niską ocenę jako narzędzie usprawniające przebieg procesu upowszechnienia danej innowacji. Bez względu na to, kto jest autorem instrukcji musi ona spełniać określone wymogi metodyczne, czyli zawierać wszystkie elementy istotne dla treści i formy realizowanego upowszechniania. Są to: określenie obowiązków i uprawnień - kto i w jakim stopniu jest odpowiedzialny za stosowanie instrukcji, temat upowszechnienia, czyli zapis tego, co ma być przedmiotem upowszechnienia,

METODYKA DORADZTWA 11 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych cel upowszechnienia, czyli zapis stanu końcowego, którym jest wprowadzenie i właściwe użytkowanie proponowanej innowacji rolniczej oraz jego osiągnięcie w jakimś podanym okresie czasu, (Prawidłowe sformułowanie celu upowszechniania powinno umożliwić odpowiedź na pytania: kto?, co? i kiedy?), określenie warunków produkcyjnych gospodarstwa, niezbędnych do przeprowadzenia proponowanego upowszechnienia (np. skali produkcji, rozłogu, jakości gleby, usprzętowienia itd.), określenie stosownej metody upowszechnieniowej (na ogół jest to metoda demonstracji upowszechnieniowej lub metoda pokazu upowszechnieniowego), algorytm postępowania rolników-przedsiębiorców, czyli opis czynności przeprowadzanych w określonej kolejności oraz odstępach czasu, jakie muszą oni wykonać, aby w swych gospodarstwach osiągnąć wskazany cel upowszechnienia. Opisane tu czynności mają umożliwić rolnikom sprawne: pozyskanie proponowanej innowacji oraz przygotowanie gospodarstw do jej przyjęcia, przeprowadzenie, jeśli to konieczne, niezbędnego przekształcenia, czy modyfikacji proponowanej innowacji - po jej pozyskaniu, wprowadzenie i użytkowanie tej innowacji, algorytm postępowania osoby upowszechniającej proponowaną innowację, a zabezpieczający przedmiotowe działania rolników, na który składa się opis przeprowadzanych w określonej kolejności oraz odstępach czasu czynności umożliwiających: sprawną analizę potrzeb upowszechnieniowych rolników, które mogą być związane z występowaniem u nich poczucia: - braku dysponowania taką informacją o proponowanej innowacji rolniczej, która pozwoliłaby im na podjęcie racjonalnej decyzji o jej ewentualnej absorpcji, - braku wiadomości i umiejętności niezbędnych dla sprawnego wprowadzenia i właściwego użytkowania zapotrzebowanej przez nich a proponowanej w przedmiotowej instrukcji innowacji rolniczej, sprawną budowę planu upowszechnienia proponowanej innowacji i jego realizację, w tym poprzez podanie sposobu i załączenie formularza do prowadzenia niezbędnych tu zapisów, sprawną ocenę realizacji planu (bieżącą i końcową), w tym poprzez podanie: - opisu prowadzenia przez osobę upowszechniającą proponowaną innowację kontroli jej upowszechnienia z podaniem parametrów granicznych, - sposobu prowadzenia ewentualnych działań korygujących, - formularza do prowadzenia niezbędnych do tego zapisów. Zakończenie Tworzenie i rozprzestrzenianie innowacji rolniczych to dwa różne procesy innowacyjne. Pierwszy, jest w zasadzie wyłączną kompetencją sfery B+R, ponieważ jedynie na kilku etapach jego drugiej fazy (tj. wdrażania nowości) może być wspierany na podstawie dobrowolnego porozumienia przez publiczne rolnicze organizacje doradcze. Drugi proces innowacyjny,

METODYKA DORADZTWA 12 Tworzenie i upowszechnianie innowacji rolniczych realizowany poprzez upowszechnianie (czyli sterowane rozprzestrzenianie innowacji rolniczych) jest natomiast kompetencją jednostek upowszechnieniowych, w tym zwłaszcza wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego. Niezbędnym warunkiem dla prowadzenia przez WODR i inne uprawnione jednostki właściwych działań upowszechnieniowych jest ich dostęp do innowacji, czyli pozytywnie zweryfikowanych w warunkach naturalnych nowości. Jednak od pewnego czasu pracownicy naukowi publicznego sektora B+R (badawczo-rozwojowego) w ramach swych prac zmierzających do wytworzenia innowacji rolniczych, często pomijają ostatni etap procesu ich powstawania. Nie motywuje ich do tego przede wszystkim istniejący obecnie system oceny parametrycznej jednostek naukowych(5). Zaniechanie wdrażania nowości, a przez to kreowania innowacji przez większość przedstawicieli publicznej sfery B+R jest poważnym utrudnieniem dla praktyki rolniczej oczekującej od nich konkretnych innowacji, a nie wstępnie sprawdzonych rozwiązań (tj. nowości). Wprowadzanie nowości do gospodarstw rolnych wiąże się bowiem z ryzykiem nieuzyskiwania takich korzyści, o jakich świadczyłyby wyniki badań laboratoryjnych. Dlatego też przedmiotem zainteresowania doradcy rolniczego czy specjalisty branżowego WODR pozostają wyłącznie innowacje. Osoby te w ramach podejmowanych przez siebie działań informacyjnych mogą przekazywać rolnikom wysokiej jakości informacje o innowacjach, niezbędne do podjęcia właściwych decyzji w przedmiocie ich absorpcji, a w ramach działań upowszechnieniowych - dodatkowo udostępniać im wiedzę umożliwiającą sprawną absorpcję i użytkowanie wybranych uprzednio innowacji. Literatura: 1. Kujawiński W.: Nowy słownik metodyczny doradcy rolniczego. Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Poznaniu, Poznań 2011. 2. Kujawiński W.: Metodyka działalności upowszechnieniowej publicznej rolniczej organizacji doradczej. CDR w Brwinowie Oddział w Poznaniu, Poznań 2012. 3. Sikorska-Wolak I.: Dyfuzja innowacji rolniczych w wiejskiej społeczności lokalnej i jej społeczno-ekonomiczne uwarunkowania. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1993. 4. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym. [Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 1 sierpnia 2012 r., poz. 877. 5. Patrz: D. U. Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 1 sierpnia 2012 r., poz. 877.

PRODUKCJA ROLNA 13 Znaczenie organizmów pożytecznych w integrowanej ochronie roślin Autor: Danuta Nowak i Zygmunt Bilski; CDR O/Poznań W środowisku naturalnym żyje wiele gatunków organizmów żywych. Są one powiązane ze sobą różnymi czynnikami i zależnościami m.in. pokarmowymi. Na plantacjach rolniczych, ogrodniczych (sady, warzywa, szklarnie) spotykamy także wiele różnych organizmów, z których jedne uważane są za gatunki szkodliwe dla upraw ponieważ je uszkadzają lub niszczą; inne za pożyteczne gdyż zmniejszają populacje organizmów szkodliwych w uprawach. W towarowej uprawie roślin, w ochronie plantacji przed agrofami (szkodniki, patogeny, chwasty) stosuje się głównie chemiczne środki ochrony roślin. Obecnie większy nacisk kładzie się na bardziej alternatywne sposoby ochrony roślin w myśl zasady integrowanej ochrony roślin, która łączy ze sobą różne metody w ochronie upraw tj.: metody niechemiczne oparte o zabiegi agrotechniczne, metody biologiczne z wykorzystaniem naturalnych wrogów zwalczających szkodniki i patogeny nieprzyjazne w danej uprawie i metody chemiczne, w oparciu o sygnalizację zabiegów ochrony celem wyznaczenia optymalnego terminu zastosowania środka ochrony roślin. Metody biologiczne są bardziej rozpowszechnione w uprawach ekologicznych, ale w uprawach konwencjonalnych też można stosować metody bardziej przyjazne środowisku. W tym celu stosuje się różnego typu wirusy, mikro i makroorganizmy chorobotwórcze aplikowane w formie biopreparatów czy biologicznych środków ochrony roślin. Sposób biologicznej walki ze szkodnikami obejmuje różne metody polegające na: - okresowym wprowadzaniu wrogów naturalnych na uprawę, na danego agrofaga, gdzie ich wrogowie naturalni występują w małej liczebności lub nie występują wcale czyli tzw. okresową kolonizację, - trwałym osiedlaniu wrogów naturalnych, sprowadzanych z innych regionów na nowe tereny czyli tzw. introdukcję, - dokonywaniu korzystnych zmian w środowisku dla organizmów pożytecznych i stosowanie środków selektywnych czyli tzw. ochronę organizmów pożytecznych. Zaletą korzystania z organizmów żywych w ochronie jest bezpieczeństwo w ich stosowaniu zarówno dla środowiska naturalnego, jak i człowieka. Wśród organizmów pożytecznych spotykamy organizmy niewidoczne dla oka, jak i dostrzegalne dla oka. Jest to bardzo duża grupa organizmów żywy. Poniżej przedstawiono tylko niektóre z ich najważniejszych przedstawicieli występujące w przyrodzie i mające wykorzystanie w ochronie upraw. Mikroorganizmy zwalczające agrofagi Bakterie to dość duża grupa mikroorganizmów zasiedlających środowisko naturalne. Wiele z nich posiada mechanizmy pozwalające w sposób bezpośredni lub pośredni zwalczać agrofagi. Mają zdolności antagonistycznego oddziaływania na inne organizmy poprzez pasożytnictwo czy współzawodnictwo o pokarm czy miejsce bytowania

PRODUKCJA ROLNA 14 Znaczenie organizmów pożytecznych oraz wywoływania reakcji odpornościowych roślin. Mogą być wykorzystywane, do zwalczania chorób odglebowych powodowanych przez grzyby, np. bakterie rodzaju Pseudomonas, w ochronie roślin przed infekcjami czy szkodnikami. Wśród bakterii owadobójczych spotykanych w przyrodzie szczególne znaczenie dla ochrony roślin ma Bacillus thuringiensis. Cechą tej bakterii jest wytwarzanie białkowego kryształku zawierającego endotoksynę śmiertelną dla owada. Natomiast formą przetrwalnikową bakterii Bacillus thuringiensis są tzw. endospory, które pozwalają jej przetrwać niekorzystne warunki. Zarówno zarodniki, jak i kryształki białka wykorzystywane są w powstawaniu preparatów biologicznych zawierających różne podgatunki i izolaty tej bakterii. Są one następnie wykorzystywane w zwalczaniu szkodników takich jak motyle, muchówki (np. komary) czy chrząszcze. Spośród wyizolowanych populacji Bacillus thuringiensis najczęściej stosowane w uprawach rolniczych i ogrodniczych są preparaty zawierające Bacillus thuringiensis var. kurstaki skutecznie zwalczające gąsienice wielu szkodliwych motyli czy Bacillus thuringiensis var. tenebrionios zwalczające chrząszcze stonki ziemniaczanej. Przykładami takich środków są Foray 76 B, Dipel WG czy Novodor SC. Pierwszy z nich przeznaczony do ochrony drzew liściastych i iglastych przed larwami szkodników zjadających liście. W przypadku drzewostanu liściastego są to gąsienice piędzika przedzimka, gąsienice zwójki zielonecki, w przypadku drzewostanu iglastego (sosny) są to gąsienice brudnicy mniszki, gąsienice barczatki sosnówki. Zalecana dawka preparatu do zastosowania to 2,5 l/ha. W sezonie wegetacyjnym maksymalnie do 4 zabiegów. Sposób i dawka stosowania preparatu taka sama zarówno dla drzew liściastych, jak i iglastych. Drugi preparat jest środkiem przeznaczonym do zwalczania gąsienic bielinka rzepnika i kapustnika, piętnówki kapustnicy i tantnisia krzyżowiaczka w białej kapuście oraz gąsienic pachówki strąkóweczki w grochu. Zalecana dawka preparatu to 1,0 kg/ha. Novodor SC zaś jest mikrobiologicznym środkiem zwalczającym larwy stonki ziemniaczanej w zalecanej dawce do zastosowania od 3 do5 l/ha, zależnie od stopnia nasilenia występowania larw i ich stadiów rozwojowych, oraz warunków pogodowych. Ilość zabiegów w sezonie wegetacyjnym 4. W sezonie 2016 pojawi się nowy mikrobiologiczny środek grzybobójczy (Serenade ASO) zawierający szczep bakterii Bacillus subtilis do zwalczania szarej pleśni i alternariozy w uprawach ogrodniczych np. truskawki, marchwi, pomidora, oberżyny (bakłażana) i innych. Grzyby. Wśród licznej grupy szkodliwych grzybów, znajdują się gatunki stanowiące zagrożenie dla szkodliwych owadów i nicieni. W środowisku naturalnym grzyby owadobójcze występują dość powszechnie ograniczając populacje wielu niepożądanych szkodników roślin. Fakt ten wykorzystywany jest w walce biologicznej poprzez introdukcje niektórych z nich. W grupie pasożytniczych grzybów znajdują się gatunki infekujące nicienie glebowe i ich jaja, do których należą przedstawiciele z rodzaju Paecilomyces, Pochonia czy inne. Odrębną grupę stanowią gatunki pożytecznych grzybów antagonistycznych w stosunku do innych grzybów, które są chorobotwórcze dla roślin. Należą do nich Pythium oligandrum, Coniothyrium minitans, Ampelomyces quisqualis, czy niektóre szczepy Trichoderma. Mechanizm ich działania jest różny i może polegać na: umiejscawianiu się w obrębie części korzeniowej roślin, konkurowaniu

PRODUKCJA ROLNA 15 Znaczenie organizmów pożytecznych o pokarm, przestrzeń, czy produkcji enzymów powodujących niszczenie komórek patogenu bądź ich form przetrwalnikowych. Istnieje wiele środków opartych o antagonistyczny mechanizm działania grzybów. W Polsce znane są dwa tego typu środki, stosowane w ogrodnictwie. Jest to Contans WG, Polyversum WP. Pierwszy ze środków zawierający grzyb pasożytniczy Coniothyrium minitans stosowany jest do walki przeciwko patogenom z rodzaju Sclerotinia czyli powodujących zgniliznę twardzikową. Wykorzystywany jest w ochronie roślin ozdobnych i warzywniczych uprawianych w gruncie i pod osłonami, a także w uprawie rzepaku ozimego. W rzepaku ozimym środek stosowany jest przed siewem na glebę, którą po opryskaniu należy wymieszać na głębokość około 5-10 cm. Zalecana dawka do zastosowania to 2,0 kg/ha. Przy czym po zastosowaniu środka nie należy stosować doglebowo chemicznych środków grzybobójczych chroniących rośliny przed szarą pleśnią i zgnilizną twardzikową. Drugi ze środków zawierający grzyb Pythium oligandrum jest stosowany również do ochrony części korzeniowej roślin chroniąc je przed grzybami patogenicznymi z rodzaju np. Fusarium, Phytophtora, czy Botrytis powodujących fytoftorozę, zgorzel podstawy łodygi, fuzariozę, zgniliznę twardzikową, szarą pleśń bądź białą plamistość liści czy inne. Wykorzystywany w uprawie truskawek, niektórych warzyw pod osłonami (pomidor, ogórek) czy w uprawach małoobszarowych niektórych drzewek i krzewów owocowych czy warzyw. Wirusy owadobójcze, to jeszcze jedna grupa czynników wywołująca infekcje u owadów. Najważniejsze z nich to wirusy z rodziny Baculoviridae. Ich działanie jest dość selektywne, a infekowanie może ograniczać się do wąskiej grupy szkodników tj. rodziny, rodzaju czy nawet gatunku owada, nie wywołując negatywnego wpływu na organizmy pożyteczne występujące naturalnie w uprawach. Wirusy często infekują motyle, rzadziej chrząszcze, błonkówki czy muchówki. Najbardziej wrażliwe na infekcje wirusowe są najmłodsze stadia rozwojowe owadów (larwy). Baculowirusy występują naturalnie w populacjach owadów. Wykorzystano je również w produkcji preparatów celem ochrony niektórych plantacji. Obecnie znane są w kraju dwa preparaty Carpovirusine Super SC i Madex SC na bazie wirusów z rodziny Baculoviridae. Znajdują zastosowanie w ogrodnictwie, w ochronie sadów jabłoniowych, w zwalczaniu owocówki jabłkóweczki. Makroorganizmy zwalczające agrofagi Do makrorganizmów zaliczamy owadobójcze nicienie, drapieżne roztocza oraz pasożytnicze i drapieżne owady. Owadobójcze nicienie. Naturalnym środowiskiem życia nicieni jest gleba. W środowisku rolniczym występuje wiele gatunków owadobójczych nicieni, w tym z rodzin Heterorhabditidae i Steinernematidae, które wykorzystywane są do zwalczania szkodników w roślinach. Ich cykl rozwojowy obejmuje stadium jaja, larw i postaci dorosłej. Większość ich rozwoju przebiega w ciele owada-gospodarza, który ginie. W okresie rozwoju wytwarzają też stadium przetrwalnikowe (larwa infekcyjna), które może żyć swobodnie w glebie poza ciałem gospodarza. W tej formie może przetrwać w glebie

PRODUKCJA ROLNA 16 Znaczenie organizmów pożytecznych wiele miesięcy w niekorzystnych warunkach, zachowując żywotność zanim odnajdzie owadagospodarza. To stadium wykorzystywane jest też w powstawaniu biopreparatów. Cechą charakterystyczną nicieni jest wysoki potencjał reprodukcyjny. Nicienie mogą infekować różne gatunki owadów np. zimiórki występujące w uprawach szklarniowych i pieczarkarniach, opuchlaki w uprawie truskawek i szkółkach roślin ozdobnych, a także szereg innych szkodników drzew owocowych i parkowych, które przepoczwarzają się w glebie. Ponieważ nicienie naturalnie występują w glebie tam też są najczęściej stosowanie. Drapieżne roztocza, liczna grupa organizmów o rozmiarach poniżej 1 mm wykorzystywanych w ochronie upraw szklarniowych i sadów. Drapieżcami są zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe. Żywią się jajami i larwami przędziorków, wciornastków i muchówek ziemiórkowatych. W uprawach szklarniowych w zwalczaniu przędziorków wykorzystuje się dobroczynka szklarniowego (Phytoseiulus persimilis), a w zwalczaniu wciornastków gatunki z rodzaju Amblyseius np. A. cucumeris natomiat natomiast do zwalczania jednych i drugich A. californicus czy A. degenerans. Ze względu na szczególne wymagania środowiskowe wysoka temperatura, i wilgotność powietrza możliwości ich stosowania są ograniczone zwłaszcza w uprawach roślin ozdobnych pod osłonami. W sadach jabłoniowych i innych uprawach sadowniczych, gdzie stosuje się selektywne środki chemiczne do utrzymywania na niskim poziomie przędziorków i szpecili przeciwko chorobom i szkodnikom wprowadza się dobroczynka gruszowca (Typlodromus pyri) na opaskach filcowych. Dobroczynek gruszowiec w sadach jabłoniowych zwalcza: przędziorka chmielowca i owocowca oraz pordzewiacza jabłoniowego. Dzięki wysokiej skuteczność w zwalczaniu szkodników dobroczynek znajduje wykorzystanie w systemie integrowanej produkcji owoców w sadach. Pożyteczne owady to kolejna grupa organizmów odgrywająca ważną rolę w zwalczaniu szkodliwych agrofagów w uprawach. Zaliczamy tu osobniki drapieżne i pasożytnicze. Są wśród nich organizmy odżywiające się owadami (entemofagi) i organizmy odżywiające się roztoczami (akarifagi). W stosunku do szkodnika mogą one występować jako drapieżca lub pasożyt. Drapieżca czyli ten, który zabija i zjada ofiarę tj. osobnika innego gatunku. Pasożyt to ten, który czerpie korzyści ze współżycia z drugim organizmem na jego szkodę. W grupie pasożytów występują pasożyty zewnętrzne spędzające część życia na żywicielu i pasożyty wewnętrzne spędzające część życia wewnątrz ciała żywiciela. W większości pasożyty szkodników to parazytoidy, których larwy zabijają żywiciela, a dorosłe osobniki żyją wolno w środowisku. Owady pasożytnicze w Polsce, w większości należą one do gatunków z rzędów błonkoskrzydłych i dwuskrzydłych. Poniżej przedstawiono niektóre z nich. W szklarniach gdzie występują dogodne warunki do przebywania i rozmnażania (stała, wysoka temperatura i wilgotność) owadów pasożytecznych, wśród parazytoidów, które można brać pod uwagę przy biologicznej walce z mączlikiem na ogórkach i pomidorach, są błonkówki - dobrotnica szklarniowa (Encarsia formosa) i osiec mączlikowy (Eretmocerus eremicus). Dobrotnica szklarniowa, jest niewielką błonkówka, która składa jaja do larw mączlika gdzie

PRODUKCJA ROLNA 17 Znaczenie organizmów pożytecznych następuje jej rozwój. Spasożytowane larwy mączlika po około 2 tygodniach obumierają, a z nich wydostają się młode osobniki dobrotnicy. W szklarni zastosowanie dobrotnicy szklarniowej i ośca mączlikowego polega na rozwieszeniu ich najczęściej w formie kartoników z przyklejonymi poczwarkami na liściach pomidorów w pobliżu jaj złożonych przez mączlika (około 0,5 m od wierzchołka roślin). Do ochrony kukurydzy przed omacnicą prosowianką coraz częściej wykorzystywany jest kruszynek zmienny (Trichograma evanescens). Drobny pasożyt wielkości 0,4 0,8 mm. Kruszynek podobnie jak dobrotnica składa jaja do jaj omacnicy prosowianki i tam następuje rozwój nowego pokolenia. Na plantację kukurydzy, kruszynka wprowadza się w postaci spasożytowanych jaj z których nowe wychodzące pokolenie błonkówek wyszukuje jaj omocnicy i składają do nich jaja. Kruszynka wykłada się partiami co 7 dni, a skuteczność w walce z omocnicą prosowianką z jego wykorzystaniem może dochodzić nawet do 95%. Kruszynek występuje też w środowisku naturalnym. Na drzewach i krzewach owocowych atakuje szkodliwe dla tych upraw gatunki jak: owocówkę jabłkóweczkę i śliwkóweczkę, znamionówkę tarniówkę, pierścienicę nadrzewkę, kupkówkę rudnicę i zwójki liściowe. Wśród szkodników warzyw kruszynek atakuje jaja bielinka kapustnika i rzepika, pachówki strąkóweczki, piętnówki kapustnicy i wiele innych. W sadach jabłoniowych, występującym naturalnie, ważnym pasożytem jest osiec korówkowy (Aphelinus mali), zwalczający bawełnicę korówkę. Niewielki owad potrafiący zniszczyć w sprzyjających warunkach nawet 100% kolonii bawełnicy korówki. W ciągu roku rozwija się 5-6 pokoleń. Wśród pasożytów z rzędu muchówek duże znaczenie w zwalczaniu szkodników mają rączycowate (Tachinidae), których samice składają jaja na ciele owadów lub w ich pobliżu. Młode larwy przechodzą cykl rozwojowy w ciele żywiciela niszcząc w ten sposób gąsienice różnych motyli, chrząszczy czy innych owadów. W grupie drapieżnych owadów najlepiej poznane gatunki należą do rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych, siatkoskrzydłych, skorków, chrząszczy i muchówek, które w istotny sposób przyczyniają się do obniżenia liczebności wielu szkodników w środowisku naturalnym. Drapieżnikami mogą być larwy i osobniki dorosłe lub jedno z tych stadiów. Przedstawicielami drapieżnych pluskwiaków o dużym znaczeniu są dziubałki (Anthocoris spp.) i dziubałeczki (Orius spp.), drobne owady (3-4 mm), odżywiające się przędziorkami, miodówkami i wciornastkami, które wprowadzane są też do upraw sadowniczych i szklarniowych (w wyniku specjalnego namnażania). Z drapieżnych chrząszczy szczególne znaczenie w zwalczaniu szkodników mają występujące naturalnie w uprawach biedronkowate i biegaczowate, trzyszczowate, kuskowate, omomiłkowate, omerlicowate. Chrząszcze charakteryzuje gryzący aparat gębowy z silnie rozwiniętymi żuwaczkami służący do chwytania i zabijania ofiary. Drapieżcami są larwy i osobniki dorosłe. Z rodziny biedronek odżywiających się mszycami najbardziej znana jest biedronka siedmiokropka. W ciągu swojego rozwoju jedna larwa tego owada zjada przeciętnie około 600 mszyc, a postać dorosła około 50 mszyc dziennie. Również owady z rodziny biegaczowate uważane są za pożyteczne ponieważ odżywiają się dużymi ilościami owadów roślinożernych zjadając gąsienice motyli, larwy chrząszczy i błonkówek.

PRODUKCJA ROLNA 18 Znaczenie organizmów pożytecznych Polują najczęściej nocą, a w ciągu doby potrafią zjeść znacznie więcej pokarmu niż same ważą. Na rynku europejskim dostępnych jest wiele środków biologicznych, o czym należy pamiętać i zainteresowanie nimi rośnie chociaż jest on nieduży w stosunku do rynku dostępnych środków syntetycznych. Źródła: 1. zdjęcia: www.efotogaleria.pl, www.onaturzebezkomentarza.blox.pl, www.dreamstime.com www.chwastowisko.wordpress.com, www.pyrale-du-buis.com, www.suggestkeyword.com; 2. www.mrirw.gov.pl 3. M. Mrówczyński i inn. Integrowana ochrona upraw rolniczych. Tom I, PWRiL Poznań 2013r. 4. M. Tomalak Wykorzystanie nicieni owadobójczych w integrowanej produkcji roślin. IOR-PIB P-ń 2012 ZBM 5. Ż. Fidler Wykorzystanie entomofagów do biologicznego zwalczania szkodników w uprawach gruntowych i pod osłonami. IOR-PIB P-ń 2012, materiały szkoleniowe.

PRODUKCJA ROLNA 19 Cele i kierunki hodowli nasiennej roślin ogrodniczych Autor: Magdalena Przerwa; CDR O/Radom Polska jest dużym producentem i eksporterem warzyw świeżych (marchew, kapusta, cebula) i przetworzonych (warzywa mrożone). Ponadto w kraju istnieje tradycja posiadania ogródków i działek przydomowych na których uprawia się warzywa. Wyrazem tego jest duże zapotrzebowanie na nasiona odmian warzyw krajowych i zagranicznych. W ostatnich latach największy wpływ na wzrost produkcyjności w sektorze rolnym odgrywał postęp biologiczny, jest to wytwarzanie nowych dobrze plonujących odmian oraz utrzymanie i uszlachetnianie już istniejących. Zajmuje się tym przemysł hodowlano-nasienny poprzez hodowlą twórczą i zachowawczą. Głównym celem twórczej hodowli jest tworzeniem nowych, lepszych odmian. W tym celu stosuje się przeróżne metody, zależne od sposobu, w jaki roślina się rozmnaża, np. samopylność, obcopylność, rozmnażanie generatywne lub wegetatywne a także od sposobu, w jaki roślina dziedziczy cechy, będące źródłem zainteresowania hodowcy, np. dziedziczenie proste, złożone, heterozja. Najprostszą a zarazem najstarszą ze stosowanych metod hodowli twórczej jest selekcja, w której wyróżniamy selekcję masową: selekcja negatywna - polega na usuwaniu z populacji roślin o cechach niekorzystnych, selekcja pozytywna polega na wyborze roślin o dodatnich cechach oraz selekcja indywidualna z każdej wybranej rośliny (tzw. pojedynek) zbiera się nasiona i wysiewa oddzielnie. Selekcja stosowana samodzielnie ma ograniczone znaczenie, stosowana jest we wszystkich pozostałych metodach. Z lepszych metod, dających doskonałe rezultaty jest krzyżowanie, które polega na połączenie w potomstwie korzystnych cech form rodzicielskich. Otrzymujemy mieszańce, które podaje się selekcji i jeśli to konieczne w celu polepszenia jakiejś cechy poddaje się kolejnym krzyżowaniom. Kolejną metoda jest hodowla heterozyjna, która opiera się również na krzyżowaniu. Krzyżuje się odpowiednio dobrany materiał w wyniku czego pierwsze pokolenie (F1) wykazuje wyjątkową bujność i plenność (wybujałość mieszańcowa), niestety cechy te nie utrzymują się w następnych pokoleniach. Obecnie w uprawie są odmiany mieszańcowe kukurydzy, buraka cukrowego i pastewnego, tytoniu i wielu warzyw. Inne możliwości dla hodowli roślin to hodowla poliploidalna oraz mutacyjna, gdzie wykorzystuje się wiedzę z inżynierii genetycznej. Hodowla zachowawcza ma za zadanie utrzymywanie stałości cech dziedzicznych, zachowanie genotypów istniejących odmian, wytwarza odpowiednią ilość nasion o wysokiej

PRODUKCJA ROLNA 20 Cele i kierunki hodowli nasiennej roślin jakości superelity i elity hodowlanej. W tej hodowli największe znaczenie ma metoda selekcji indywidualnej. Za najważniejsze gatunki warzyw w polskiej hodowli uznać należy: cebulę, ogórek, marchew jadalną, burak ćwikłowy, pietruszkę korzeniową, sałatę, pomidor, paprykę słodką, rzodkiewkę, groch siewny, fasolę zwykła i bób. W Polsce przemysł hodowlano nasienny jest tworzony głównie przez podmioty hodowlane, hodowlano-nasienne oraz nasienne. Zmiany ustroju politycznego i gospodarczego na początku lat 90 XIX w. spowodowały załamanie na rynku nasiennym w Polsce, spowodowało to że wiele firm zlikwidowano a część sprywatyzowano. Nadal niektóre są własnością państwa. Na rynku profesjonalnym utracone zostało blisko 80% transakcji nasiennych. Firma Bejo Zaden praktycznie opanowała rynek nasion kapust. Inne zagraniczne firmy De Reuiter, Novartis, Nunhems, Seminis i western Seeds przejęły rynek nasion warzyw szklarniowych, firma Syngenta powoli przejmuje rynek pomidora gruntowego. Obecnie polskie firmy nasienne starają się odzyskać utraconą pozycję na rynku nasion warzyw dla profesjonalistów. Obecnie działalność hodowlaną w zakresie roślin uprawnych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki narodowej prowadzą w Polsce spółki Agencji Nieruchomości Rolnych: 1. "DANKO" Hodowla Roślin Sp. z o.o., 2. Poznańska Hodowla Roślin Sp. z o.o., 3. Małopolska Hodowla Roślin HBP Sp. z o.o., 4. Kutnowska Hodowla Buraka Cukrowego Sp. z o.o., 5. Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka Sp. z o.o., 6. Krakowska Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze "POLAN" Sp. z o.o., 7. SPÓJNIA Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Sp. z o.o., 8. PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Zielonki Sp. z o.o. Krakowska Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze POLAN Spółka z o.o. Powstała w 1994 z połączenia dwóch krakowskich firm: Krakowskiej Hodowli Roślin Ogrodniczych (KHNO) i Przedsiębiorstwa Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa (PNOS). W swoim asortymencie posiadają dużą ilość własnych odmian, w tym 112 odmian warzyw w 16 gatunkach i 140 odmian kwiatów w 14 gatunkach. Uzyskali to dzięki współpracy z ponad 400 producentami nasion i Instytutami badawczymi oraz własnym zapleczem reprodukcyjnym w postaci gruntów i zakładów hodowli. Jakość jest jednym z wyznaczników działalności firmy. W produkcji nasion wykorzystuje tradycyjne metody produkcji, które uzupełniane są przez zastosowanie najnowszych technologii. Firma kładzie duży nacisk na hodowlę jakościową i odpornościową.

PRODUKCJA ROLNA 21 Cele i kierunki hodowli nasiennej roślin Od lat firma POLAN również z dużym powodzeniem szereg celów: twórcza i zachowawcza hodowla roślin ogrodniczych produkcja materiału wyjściowego i linii do mieszańców produkcja materiału siewnego i nasadzeniowego skup nasion, przerób technologiczny ocena laboratoryjna i konfekcjonowanie nasion sprzedaż materiału siewnego w kraju i na eksport Jest jedną z nielicznych firm na polskim rynku, która w 75% posiada w sprzedaży nasiona z własnej hodowli. SPÓJNIA Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Sp. z o.o. z siedzibą w Nochowie (woj. Wielkopolskie) to firma hodowlano-nasienna z niemal 100-letnią tradycją. Wykorzystuje doświadczenia, które sięgają 1917 roku oraz współczesne najnowocześniejsze technologie i techniki hodowli roślin, dąży do uzyskania produktów najwyższej jakości. Jest to jednozakładowe przedsiębiorstwo, które w swojej strukturze podzielony jest na pracownie roślin: strączkowych (groch, fasola szparagowa i wielokwiatowa, bób, soczewica, lędźwian), dyniowatych (ogórek gruntowy, ogórek pod osłony, oraz roślin pozostałych: koper, sałata), korzeniowych (burak ćwikłowy, marchew, pietruszka), cebulowych i krzyżowych (cebula, szczypiorek, rzodkiewka). Podstawową działalnością firmy jest hodowla twórcza i zachowawcza roślin warzywnych, ich produkcja nasienna oraz obrót wytworzonym materiałem siewnym zarówno we własnej Spółce jak i poprzez sieć dystrybutorów. Spółka na realizacje celów posiada do dyspozycji 706 ha, gdzie 680 ha to użytki rolne, 2340 m powierzchni szklarni, 5400 m tuneli foliowych - będących w obszarze działania Spółki, oraz 200 ha gruntów ornych przeznaczonych tylko na produkcję nasienna warzyw. PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Zielonki Sp. z o.o. To firma hodowlano nasienna w województwie mazowieckim. W 2008r powstała z połączenia dwóch firm PlantiCo Zielonki i PlantiCo Gołębiew. Główne zadania firmy to hodowla twórcza i zachowawcza, produkcja nasienna prowadzona na gruntach własnych, jak i u najlepszych producentów w kraju. Oferta nasienna obejmuje obecnie ponad 800 pozycji, z czego w Rejestrze Odmian znajduje się 169 odmian własnych warzyw szczególnie: cebula (16), groch łuskowy (10), fasola zwykła, szparagowa, zielonoi żółtostrąkowa i na suche nasiona (16), marchew (14), pomidor gruntowy (18), papryka do uprawy w polu i w tunelach foliowych (11) i ponad 100 odmian kwiatów: astra chińskiego (20), aksamitki (5), lewkonii letniej (20), lwiej paszczy (8), pelargonii (19). Twórczą hodowlą zajmują się również placówki naukowe takie jak: Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach, Instytut włókien naturalnych w Poznaniu, Instytut Roślin Zielarskich i Przetworów w Poznaniu oraz IUNG Puławy. Ważną częścią przemysłu nasiennego są gospodarstwa nasienne, które zajmują się

PRODUKCJA ROLNA 22 Cele i kierunki hodowli nasiennej roślin reprodukcją materiału siewnego, która jest jedną z wielu aktywności gospodarstwa. Przykładowe gospodarstwa to : W.Legutko Przedsiębiorstwo Hodowlano Nasienne, Top-Plant Gospodarstwo Ogrodnicze, Grzesiak, i In. Wpływ na funkcjonowanie rynku nasiennego w Polsce mają również inne instytucje państwowe tj.: Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, której głównymi zadaniami jest przygotowanie i wdrażanie wytycznych oceny i kontroli materiału siewnego, nadzór nad systemem ewidencji przedsiębiorców dokonujących obrót materiałem siewnym i In.. Kolejnym ważnym ośrodkiem związanym z przemysłem hodowlano nasiennym jest Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. Do podstawowych zadani COBORU należy prowadzenie krajowego rejestru odmian, tworzenie metodyk badania i oceny odrębności i trwałości (OWT), tworzenie metodyk badania i oceny wartości gospodarczej. Wśród innych ważnych podmiotów zajmujących się przemysłem nasiennym, wyróżnić można IHAIR, Polską Izbę Nasienną oraz Agencję Nasienną. Wymienione podmioty pełnią funkcje badawczo-rozwojowe, upowszechniające oraz kontrolne. Literatura: 1. Hasło Ogrodnicze 2. Ogólna Uprawa Warzyw, Praca zbiorowa, 2007r. 3. T.Filipiak, Hodowla Roślin Ogrodniczych w Spółkach ANR 2008r 4. A.Piwowar., Przemysł nasienny w Polsce i jego rynek 2014r 5. www.ogrodinfo.pl 6. www.coboru.pl 7. www.anr.gov.pl 8. www.nasiona-warzyw.pl 9. www.plantico.pl 10. www.nasiona.pl (Źródło zdjęć: CDR Radom, internet )

PRODUKCJA ROLNA 23 Jak ocenić stan i urodzajność gleby? Autor: Marek Krysztoforski; CDR O/Radom I oto stajemy się szczęśliwym posiadaczem czy też dzierżawcą nowego kawałka ziemi. W głowie mamy już wstępny plan co zasadzimy czy też zasiejemy. W przypadku rolnictwa najlepszy biznes plan zależy jednak od stanu gleby i klimatu. Od czego zacząć? Na początku musimy dowiedzieć się nieco o historii ziemi, na której zamierzamy gospodarować. Od byłego właściciela, lub też od sąsiadów warto dowiedzieć się, co było w ostatnich latach uprawiane jeśli to możliwe to jakie były plony, czy był dawany obornik lub gnojowica, kiedy ostatni raz wapnowano. Te informacje pozwolą nam zrewidować pogląd o żyzności gleby - w wypisie z ewidencji gruntów mamy co prawda podana klasę bonitacyjną, ale to nie wszystko. Gleba nawet dobrej klasy, zaniedbana, zakwaszona i zachwaszczona wymaga nawet kilku lat pracy, żeby osiągnąć możliwości wynikające z jej potencjału. Drugą czynnością jest zapoznanie się z położeniem działki. Pomogą nam mapy, nieoceniony jest Internet. Zarówno na Google Map jak i na Geoportalu możemy znaleźć każdą działkę rolną i jej zdjęcie wykonane w trakcie oblotów. Zdjęcia są robione jesienią lub wiosną. Poniżej zdjęcie dwóch działek gospodarstwa pokazowego w Chwałowicach. Po lewej Google Maps, widok powierzchni ziemi z powietrza (tzw. Earth). Po prawej ortofotomapa z portalu Geoportal 2. Górne pole (około 5 ha) jest wyraźnie podzielone - faktycznie występują na nim dwa typy gleb. Prawa górna, jaśniejsza strona to gleby brunatne na górce, lewa strona to czarne ziemie leżące w dołku nad strugą. Już sam wygląd pola z powietrza, pokazuje, że nie wszystko można na każdej części uprawiać. Na dołku udadzą się koniczyna czerwona, zboża, warzywa, śliwa, krzewy owocowe, na górce można uprawiać lucernę, zboża, drzewka owocowe. Bardzo ważnym badaniem jest pobranie próbek glebowych do laboratoryjnej oceny

PRODUKCJA ROLNA 24 Jak ocenić stan i urodzajność gleby? zasobności gleb. Próbki powinny jak najlepiej reprezentować pole. Optymalnym rozwiązaniem jest pobieranie próbek, co kilka metrów laską glebową, idąc po przekątnej pola, jeżeli jest ono zbliżone do kwadratu. W przypadku wąskich działek należy pobierać próbki zygzakiem od miedzy do miedzy na całej długości pola. Nie może być ich mniej, ponieważ próba nie będzie reprezentatywna. Pobrane z poszczególnych miejsc próbki mieszamy starannie ze sobą. Do analizy przygotowujemy ok. 0,5kg dobrze wymieszanej ziemi. Przygotowana tą metodą próbka poddana analizie odzwierciedli zasobność naszego stanowiska w składniki pokarmowe. W przypadku głęboko korzeniących się roślin sadowniczych jedna próbka powinna być pobrana z warstwy ornej do 20 cm a druga z głębszej 20-40 cm. Analizę można wykonać w laboratoriach Stacji Chemiczno-Rolniczych, ODR-ów lub innych laboratoriach zajmujących się takimi analizami. Na podstawie wyników analiz, jak również biorąc pod uwagę wymagania konkretnych gatunków planowanych do nasadzeń, układamy plan nawożenia, który ma zapewnić dobre warunki do wzrostu. Nakłady ponoszone na badania chemiczne składu gleby zwracają się w postaci: - zaoszczędzonych drogich nawozów, - uniknięcia skutków przenawożenia (zasolenia gleb) i skażenia gleb, wód gruntowych i powierzchniowych, - obniżenia kosztów produkcji, - właściwego odżywienia roślin, poprawy ich zdrowotności, odporności na przemarzanie, a także jakości i ilości owoców. Po otrzymaniu wyników analizy należy przede wszystkim doprowadzić do poprawy zasobności w te składniki, które są w największym niedoborze. Zaczynamy od wapnowania. Wapno nie tylko reguluje odczyn gleby, ale także wpływa na jej własności fizyczne i biologiczne. Jeżeli gleba jest silnie zakwaszona, żadne inne działania nie przyczynia się do poprawy plonowania! Następnie staramy się tak opracować nawożenie, żeby zniknęły komunikaty o zawartości składnika bardzo niskiej i niskiej. Najlepiej nanieść na plan pola informację o zasobności, stosując kolory: - brązowy skrajnie niski, konieczna natychmiastowa interwencja - czerwony, niski - należy dążyć do podniesienia zasobności - żółty, średni - to jest nasze minimum przyzwoitości w stosunku do gleby można prowadzić racjonalną uprawę, - do tego stanu należy dążyć, jest to najlepsza zasobność gleb, przy której składniki będą dostępne dla roślin, - zielony, bardzo wysoka zasobność - możemy oszczędzić na nawozach. W przypadku odczynu, fosforu i magnezu mogą się pojawić problemy z blokowaniem pobierania składników. Dysponując mapką z naniesionymi kolorami szybko możemy zorientować się gdzie występują największe niedobory. Poniżej przykład analizy (z życia, z istniejącego gospodarstwa rolnego): Jak łatwo zauważyć, głównym problemem jest poważne zakwaszenie gleb. Pierwszą czynnością będzie więc wapnowanie. I to na jednym się nie skończy - aby doprowadzić do pożądanego odczynu powyżej 5,6 ph trzeba będzie wapnować dwa lata pod rząd.

PRODUKCJA ROLNA 25 Jak ocenić stan i urodzajność gleby? ph FOSFOR POTAS MAGNEZ w KCl wapnowanie mg zasobność mg zasobność mg zasobność 3,9 konieczne 8,9 niska 6,2 niska 2,9 niska 4,3 konieczne 23,3 b.wysoka 14 średnia 6 wysoka 4 konieczne 7,5 niska 6,7 niska 3,5 średnia 4,8 potrzebne 7 niska 11,7 średnia 7,8 b.wysoka 4,4 konieczne 7,9 niska 4,7 b.niska 4 średnia Widok pola podpowiada nam natomiast jak pobierać próby glebowe. Pole powinno być podzielone na dwie części, gdyż będą tam zupełnie inne warunki. Pole przechodzimy zygzakiem }i pobieramy po drodze kilka próbek pojedynczych, z których po wymieszaniu uzyskamy jedną próbkę zbiorczą. Próbkę opisujemy tak, żebyśmy sami wiedzieli skąd pochodzi próbka Instrukcja pobierania próbek, którą otrzymujemy w stacjach chemiczno rolniczych, mówi, żeby pobierać jedną próbę z 4 ha gruntu, ale w miarę jednorodnego. Proszę pamiętać, że wyniki analizy gleby posłużą do ustalenia nawożenia. Jeśli pole jest niejednorodne, a tak jest w tym wypadku, to należy dobrać nawożenie do największych możliwie jednorodnych jego fragmentów. W tym wypadku są to części działki o powierzchniach po 2,5 ha. Na etapie planowania plantacji trwałych (sady, krzewy ) warto zapoznać się z jakością gleby, a tym samym stanowiska. Do tego celu służą odkrywki glebowe. Najlepsze miejsca do dokonania odkrywek zaznaczono niebieskimi kółkami. Liczba koniecznych odkrywek zależy od zróżnicowania terenu i gleby, w naszym wypadku wystarczą dwie. Odkrywki wykonuje się na głębokość od 1,5 do 2m, z jedną ścianą pionową. Pozwala to na poznanie poziomu wód gruntowych, ocenę jakości gleby i podglebia. Odkrywki te najlepiej jest kopać w maju, po spłynięciu wód na wiosnę a przed nadejściem letniej suszy: - tam, gdzie gleba na profilu ma barwę zgniłozieloną woda długo zalega, - kolor jasnoceglasty świadczy o krótkotrwałym pobycie wody, - naprzemienna mozaika zielono-ceglasta świadczy o znacznej zmienności stosunków wodnych. Gleba jest jakiś czas zalana a potem przychodzi długi okres przesuszenia.

PRODUKCJA ROLNA 26 Jak ocenić stan i urodzajność gleby? www.deeproot.com - jednolita barwa jasna na przekroju może świadczyć o dobrym przewietrzaniu gleby, - szarozielona barwa oznacza brak powietrza, Jeżeli okaże się, że woda zalega na głębokości metra, to musimy wybić sobie z głowy jabłoń czy gruszę - młode drzewka będą rosły pięknie, aż w drugim-trzecim roku zaczną chorować i marnieć, przyczyna będzie zalanie korzeni. Przy pobieraniu próbek warto zwrócić uwagę na strukturę gleby - duża liczba dużych brył w warstwie ornej i podornej dowodzi złej struktury gleby. Najbardziej pożądana jest struktura drobnogruzełkowa i ciemna barwa, duża ilość dżdżownic, drobnej fauny, korzonków. Źródło: www.indianstonesupplies.co.uk Bardzo korzystne jest pogłębienie warstwy uprawnej przy zastosowaniu głębosza, który niszczy podeszwę płużną. Na zimę sprawdzoną uprawą jest mieszanka żyta z wyką ozimą. Można też siać rzepak ozimy. Do roślin wykazujących właściwości fitosanitarne i dostarczających dużo masy organicznej należy gorczyca, facelia, gryka i inne. Po co najmniej dwukrotnym siewie roślin na zielony nawóz powinniśmy osiągnąć zdecydowana poprawę struktury gleby oraz jej zasobności w substancje organiczne Zwracamy uwagę na faunę - dużo korytarzy dżdżownic świadczy o żyzności gleby, brak dżdżownic mówi nam, że jest jakaś wada gleby. Piękne tłuste pędraki to poważny problem. Duże, pięciocentymetrowe należą do chrabąszcza majowego - mogą przebywać w glebie do 5 lat, mniejsze mogą należeć do ogrodnicy niszczylistki lub guniaka czerwczyka, te przebywają w glebie do 3 lat. Pędraki są bardzo żarłoczne a zwalczanie ich dosyć trudne. Należy kilkakrotnie przeorywać glebę, wyrzucając larwy na wierzch, zasiewać i przyorywać poplony np. gorczycę.

PRODUKCJA ROLNA 27 Jak ocenić stan i urodzajność gleby? Źródło: www.downgardenservices.org.uk Przed rozpoczęciem produkcji dobrze jest rozwiązać kilka problemów: Usunąć chwasty uporczywe. Każda uprawa ma swoje ulubione chwasty - terminy i sposoby uprawy powodują, że inne chwasty wystąpią w uprawach ozimych, inne w jarych, inne w zbożach a inne w uprawach szerokorzędowych: Roślina uprawna Zboża ozime Zboża jare Kukurydza Ziemniak Burak Rzepak Strączkowe Wszystkie uprawy Towarzyszące chwasty bratek polny, gorczyca polna, przytulia czepna, jasnoty, rumianowate, miotła zbożowa, ostrożeń polny, samosiewy rzepaku owies głuchy, jasnoty, rumianowate, rzodkiew świrzepa, ostrożeń polny owies głuchy, prosowate, rzodkiew świrzepa, komosa biała, rdesty, szarłat szorstki, rumianowate prosowate, gorczyca polna, komosa biała, gwiazdnica posp., rdesty owies głuchy, prosowate, bratek polny, rumianowate, szarłat miotła zbożowa, rumianowate, bratek polny, przytulia czepna, mak polny, samosiewy zbóż owies głuchy, bratek polny, komosa biała, rumianowate, przytulia czepna, rzodkiew świrzepa, perz, gwiazdnica pospolita, tobołki, tasznik Żródło: I. Duer IUNG PIB Puławy Występuje jednak grupa chwastów szczególnie uciążliwych i trwałych : perz, ostrożeń, szczaw tępolistny, powój polny, trzcina, skrzyp, bylice. Jednorazowe usuniecie takich chwastów nie daje efektów, gdyż odbijają dzięki rozbudowanemu systemowi korzeniowemu.

PRODUKCJA ROLNA 28 Jak ocenić stan i urodzajność gleby? Źródło: gardeninggonewild.com Ostrożeń polny - jeden z groźnych chwastów trwałych Źródło: gardeninggonewild.com Wiotki i delikatny powój polny ma pod ziemią cały zespół korzeni i bulwek spichrzowych. Proste wycięcie nic nie daje, gdyż może odbijać z korzeni wielokrotnie. Najlepiej i najtaniej wykonać jeden - dwa zabiegi pochodnymi glifosatu (Roundup). Stosujemy regułę: opryskujemy chwasty gdy odbiją i mają kilkanaście centymetrów ponieważ preparaty glifozatu są pobierane przez liście! Potem zostawiamy pole na co najmniej tydzień bez zabiegów uprawowych, dając czas na zniszczenie części podziemnej. Często pierwszy zabieg nie wywoła oczekiwanych skutków, na słomiasto-bladym polu pozostaną wyspy zieleni. Należy je wtedy ponownie opryskać. Po oprysku musimy dać preparatom czas na działanie - muszą dotrzeć do korzeni i rozłogów, tam ulegają rozkładowi do właściwych metabolitów, które zniszczą chwasty. Nawet gleba zaniedbana, po wykonaniu wszystkich tych czynności odwdzięczy się właścicielowi dobrym plonem. Marek Krysztoforski CDR O Radom

ROW 29 Rola innowacji w okresie programowania 2014-2020 w UE (cz. II) Autor: Jadwiga Nowakowska, CDR/O Kraków Innowacyjność w PROW 2014-2020 /materiał informacyjny część 2/ W obecnym okresie programowania w UE innowacje są celem przekrojowym we wszystkich programach operacyjnych w tym w PROW 2014-2020. W PROW 2014-2020 zakłada się, że wszystkie projekty wspierane w ramach poszczególnych działań będą innowacyjne i będą przyczyniać się do poprawy konkurencyjności polskiego rolnictwa i leśnictwa z poszanowaniem ochrony środowiska. Do programu, ponadto, wprowadzono specjalne instrumenty wspierające innowacje, w pierwszej kolejności należy zaliczyć do nich działania takie jak: - Transfer wiedzy i działalność informacyjna, - Współpraca, - Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem rolnym i usługi z zakresu zastępstw. Ważnym krokiem w kierunku zbliżenia nauki i praktyki jest utworzenie Europejskiego Partnerstwa Innowacji na rzecz wydajnego, zrównoważonego rolnictwa (EPI). Od (EPI) oczekuje się, że partnerstwo zapewni szerokie wsparcie na rzecz ściślejszych powiązań pomiędzy unijną polityką rolną i polityką rozwoju obszarów wiejskich a polityką w zakresie badań naukowych i innowacji, szczególnie inicjatywy przewodniej Unia Innowacji i programu Horyzont 2020. Sieć na rzecz Innowacji w Rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR) W Polsce w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich, tworzy się Sieć na rzecz Innowacji w Rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR). SIR finansowana będzie ze środków Pomocy Technicznej. Jednostką koordynującą działania SIR w ramach KSOW będzie Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Powołane też będą jednostki regionalne SIR. Funkcje te pełnić będą samorządy województw, natomiast zadania w zakresie SIR będą realizować Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego. CDR i WODR mają pełnić rolę brokerów innowacji. Broker innowacji to : Podmiot będący łącznikiem, zapewniający przepływ informacji oraz ułatwiający nawiązanie współpracy w obszarze innowacji pomiędzy podmiotami sektora rolnospożywczego, naukowo-badawczego i doradztwem. Przyjęto, że w ramach PROW 2014-2020 rolę tę będą pełnić doradcy rolni.

ROW 30 Rola innowacji... Rola i zadania brokerów innowacji: Przed brokerami innowacji stawia się duże wymagania. Brokerów innowacji powinna cechować: bezstronność i niezależność, umiejętność udzielania pomocy, wiedza o współuczestnikach grupy oraz o sektorze, w którym działają. Rozumienie języka wszystkich partnerów z różnych dziedzin i obszarów działania. Zadania: Zakłada się, że brokerzy innowacji będą pośredniczyć i współuczestniczyć w tworzeniu grup operacyjnych (łączenie partnerów), w tworzeniu projektu planu operacyjnego, będą udzielać pomocy na starcie projektu, zapewnią, aby proces tworzenia grup był przejrzysty, a cele i oczekiwania były jasno określone. Brokerzy innowacji zapewnią spójność grupy tak, aby partnerzy rozumieli jeden drugiego oraz zechcieli ze sobą współpracować, a także zapewnią sprawną, bezpośrednią komunikację (spotkania twarzą w twarz ), broker powinien szukać pomysłów. Grupy tematyczne: W ramach Sieć na rzecz Innowacji w Rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR) będą mogły być powoływane grupy tematyczne. Grupy tematyczne będą działać w różnych obszarach na przykład: produkcji roślinnej (w tym integrowana ochrona roślin - IPM; produkcji zwierzęcej (w tym dobrostan zwierząt), mogą zajmować się problemami rolnictwa ekologicznego; ochroną środowiska; agrobiznesu (w tym małe przetwórstwo). Katalog tematyczny jest otwarty, to tylko przykłady. Zadania dla Sieci Innowacji Rolniczych koordynator krajowy (SIR) Poziom krajowy zadania koordynatora krajowego Funkcję koordynatora krajowego będzie pełnić Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Do zadań koordynatora krajowego należy: Identyfikacja partnerów krajowych i zagranicznych oraz nawiązanie współpracy z tymi partnerami; Identyfikacja potrzeb i problemów zgłaszanych przez współuczestników SIR oraz przekazywanie ich do jednostki centralnej KSOW; Udział w Grupie Roboczej ds. KSOW, Grupie Tematycznej SIR oraz grupach zadaniowych; Ułatwianie tworzenia sieci kontaktów SIR poprzez prowadzenie działań aktywizujących, upowszechnianie wiedzy tematycznej i analitycznej pomiędzy interesariuszami uczestniczącymi w sieci; Prowadzenie bazy danych zawierającej wyniki prac badawczych oraz tzw. dobre praktyki w zakresie innowacji, a także upowszechnianie materiałów na stronie internetowej CDR, WODR-ów, KSOW itp. oraz w trakcie imprez (np. konferencji, seminariów, szkoleń itp.); Prowadzenie działań promocyjnych z zakresu innowacji w rolnictwie, produkcji żywności oraz na obszarach wiejskich; Utworzenie i prowadzenie Grupy Tematycznej SIR przy Grupie Roboczej ds. KSOW oraz powołanie i organizację prac grup zadaniowych przy CDR;

ROW 31 Rola innowacji... Ułatwianie tworzenia sieci kontaktów partnerom SIR poprzez zarządzanie portalem internetowymi oraz narzędziami umożliwiającymi wymianę informacji i prowadzenie dyskusji pomiędzy skupionymi w Sieci partnerami; Zbieranie i zgłaszanie propozycji tematów/projektów do realizacji w ramach planu działania i 2-letniego planu operacyjnego; Realizacja planu operacyjnego w części dotyczącej SIR; Prowadzenie pilotażowych usług Brokerskich w trzech makroregionach (Wielkopolska Poznań, Mazowsze Radom i Małopolska Kraków). Poziom wojewódzki zadania WODR Zadania sieci na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR) na poziomie województwa wykonują Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego. Do ich zadań należy: identyfikacja partnerów, którzy mogą/chcą działać na rzecz innowacji w obszarze rolnictwa, leśnictwa, produkcji żywności oraz na obszarach wiejskich, w tym prowadzenie działań aktywizujących na poziomie województwa. Identyfikacja potrzeb i problemów zgłaszanych przez zainteresowanych uczestnictwem w sieci na poziomie województwa oraz przekazywaniem tych informacji do SR KSOW oraz Koordynatora SIR. Ułatwianie tworzenia sieci kontaktów partnerom SIR poprzez prowadzenie działań upowszechniających wiedzę tematyczną i analityczną oraz współpraca z CDR. Zbieranie i gromadzenie informacji (badania, innowacyjne projekty, nowe rozwiązana oraz tzw. dobre praktyki w zakresie innowacji i ich upowszechnianie na stronie internetowej CDR, WODR-ów, KSOW itp. oraz w trakcie imprez (np. konferencji, seminariów, szkoleń itp.). Udział w wojewódzkich grupach roboczych ds. KSOW oraz współpraca z LGD z obszaru województwa. Udział w Grupie Tematycznej SIR przy Grupie Roboczej KSOW oraz Grupach Zadaniowych. Przygotowanie i zgłaszanie we współpracy z brokerami propozycji tematów/projektów do realizacji w ramach 2- letniego planu operacyjnego do CDR. Prowadzenie usług Brokerskich. Udział doradców w grupach operacyjnych i stała współpraca z grupami operacyjnymi. Wsparcie grup operacyjnych (SIR) Działanie: Współpraca PROW 2014-2020 Opisana wyżej Sieć na rzecz Innowacji w Rolnictwie i na Obszarach Wiejskich (SIR) skupiać będzie między innymi grupy operacyjne powoływane w celu realizacji innowacyjnego projektu. Grupy operacyjne będą mogły uzyskiwać wsparcie w ramach działania Współpraca PROW 2014-2020. Wsparcie dotyczyć będzie zarówno tworzenia grup ich funkcjonowania oraz realizacji projektów. Kto może wchodzić w skład grup operacyjnych? Grupy operacyjne na rzecz innowacji będą mogły być utworzone przez co najmniej dwa

ROW 32 Rola innowacji... różne podmioty należące do różnych kategorii: - rolnicy lub grupy rolników; - posiadacze lasów; - naukowcy; instytuty lub jednostki naukowe; uczelnie (w rozumieniu ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. nr 164 poz. 1365 z późn. zm.)), - przedsiębiorcy sektora rolnego lub spożywczego (w tym usług gastronomicznych); - przedsiębiorcy sektorów działających na rzecz sektora rolnego i spożywczego (np. producenci nawozów, pasz, środków ochrony roślin, maszyn i urządzeń do produkcji); Członkami grupy operacyjnej mogą być także: - podmioty doradcze; - konsumenci i ich organizacje; - jednostki samorządu terytorialnego; - organizacje branżowe i międzybranżowe działające w obszarze łańcucha żywnościowego. Ich rolą w grupie operacyjnej będzie inicjowanie, animowanie, popularyzacja operacji itd. Warunki brzegowe jakie musi spełnić grupa operacyjna: Grupa operacyjna, by starać się o wsparcie w ramach działania Współpraca PROW 2014-2020 musi posiadać formę organizacyjno-prawną umożliwiającą zawieranie umów i zaciąganie zobowiązań. Działać na podstawie ustalonych procedur wewnętrznych z zachowaniem przejrzystości. Procedury wewnętrzne powinny zawierać opis sposobu podejmowania decyzji oraz opis unikania występowania konfliktu interesów. Grupa operacyjna powinna być powołana w celu realizacji konkretnej operacji i działać na podstawie planu operacyjnego. Co może być przedmiotem operacji? Przedmiotem operacji mogą być produkty oraz praktyki, procesy i technologie związane z produkcją lub przetwarzaniem produktów wymienionych w Załączniku nr 1 do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z zastrzeżeniem, że w przypadku praktyk, procesów i technologii związanych przetwarzaniem tych produktów operacja kończy się przetworzeniem na produkt wymieniony w Załączniku nr 1. Operacje mogą również dotyczyć praktyk, produktów, procesów i technologii bezpośrednio związanych z produkcją bądź przetwarzaniem produktów rolnych (np. innowacje w zakresie nawozów, środków ochrony roślin, maszyn, urządzeń do produkcji rolnej, przetwórstwa, pasze, innowacje na poziomie działań organizacyjnych i zarządczych sprzyjających adaptacji do zmian klimatu). Co może być finansowane? Koszty ogólne operacji, w tym: - aktywizacji potencjalnych partnerów grupy operacyjnej na rzecz innowacji w celu osiągnięcia wykonalności projektu (działania informacyjne, pozyskiwanie partnerów projektu), - koszty funkcjonowania grupy operacyjnej, - koszty opracowania planu operacyjnego grupy operacyjnej, planu biznesowego operacji,

ROW 33 Rola innowacji... analiz wykonalności i innych dokumentów związanych z przygotowaniem operacji, - upowszechnienia wyników realizacji operacji, - koszty badań stosowanych i prac rozwojowych bezpośrednio związanych z przedmiotem operacji, - koszty bezpośrednie (inwestycyjne) operacji związane z realizacją planu biznesowego opartego na planie operacyjnym grupy operacyjnej EPI, w tym testowanie powstałego produktu. Wysokość wsparcia Finansowane może być do 100% kwoty wydatków kwalifikowalnych związanych z kosztami bieżącymi funkcjonowania grupy operacyjnej, prowadzeniem prac badawczych bezpośrednio związanych z wdrożeniem przedmiotu operacji, testów, studiów wykonalności, przygotowania planu operacyjnego grupy, animacji, promocji rezultatów operacji, przygotowania planu biznesowego operacji. Jeżeli operacja obejmuje inwestycje należące swym zakresem do jednego z działań lub poddziałań wymienionych w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1305/2013 poziom pomocy stosowany dla tej części operacji powinien być zgodny z wymienionym Rozporządzeniem. Koszty ogólne mogą stanowić nie więcej niż 20% całkowitych kosztów kwalifikowalnych operacji i nie więcej niż 2 000 000 zł. Wsparcie udzielane jest w okresie maksymalnie 3 lat. W szczególnie uzasadnionych przypadkach (wynikających z uzasadnionego okresu realizacji operacji) okres wsparcia funkcjonowania grupy operacyjnej EPI oraz realizowanej przez nią operacji może ulec wydłużeniu. Całkowita maksymalna wartość wsparcia operacji w zakresie bezpośrednich kosztów kwalifikowalnych 10 000 000 zł. Łącznie maksymalna wartość wsparcia 12 000 000 zł. Informacje dodatkowe Działanie Współpraca nie służy wspieraniu działalności badawczej. Wydatki związane z badaniami będą wspierane jedynie w przypadku badań niezbędnych do wdrożenia nowego rozwiązania i nie mogą być pozycją dominującą kosztów operacji. Klastry mogą korzystać ze wsparcia w ramach poddziałania, o ile spełniają warunki odnoszące się do grup operacyjnych na rzecz innowacji. Przykłady: Przedstawione poniżej przykłady zostały zaczerpnięte z Przeglądu Obszarów Wiejskich UE(1). 1. Wykorzystanie energii słonecznej do suszenia ziół w Polsce Suszenie plonów jest jedną z najbardziej energochłonnych operacji wykonywanych w gospodarstwach rolnych. A więc drogich. Szukanie tańszych rozwiązań jest czymś bardzo ważnym. Doktor Edmunt Giejbowicz przedstawiciel Polski z FAPA w grupie dyskusyjnej ENRD ds. transferu wiedzy i innowacji cytuje rolnika, który będąc na międzynarodowych targach, 1. Przegląd Obszarów wiejskich UE nr.16 PL/2013

ROW 34 Rola innowacji... wpadł na pomysł budowy kolektora słonecznego w celu zapewnienia sobie uzupełniającego źródła energii do niskotemperaturowego, powolnego suszenia ziół. Technologia ta nie jest nowa, ale nie była jeszcze stosowana w Polsce. Po dyskusjach z ODR złożył wniosek o wsparcie z PROW 2007-2013 w ramach działania 121 i obecnie dysponuje w pełni działającym systemem obejmującym 100 kolektorów słonecznych do suszenia ziół i owoców, pracującym w jego 21 ha gospodarstwie od początku czerwca do połowy października. Przed zainstalowaniem kolektorów rolnik spalał rocznie około 100 ton pyłu węglowego (używając dwóch pieców o mocy 240 kw) w celu wysuszenia 350 ton świeżych ziół. Obecnie kupuje około 40 % mniej pyłu węglowego co przynosi wymierne korzyści ekonomiczne oraz korzyści dla środowiska. 2. Żywe laboratorium Rolne w Finlandii Projekt ten skupia trzech partnerów: Centrum Technologiczne Uniwersytet Nauk Stosowanych w Seinajoki oraz Instytut Ruralla Uniwersytetu Helsińskiego. W żywym laboratorium koncentrujemy się na inżynierii i projektowaniu urządzeń oraz nowych technologiach, które są dopasowane do potrzeb zarówno producentów jak i użytkowników końcowych. Projekt polega na stworzeniu sieci użytkowników końcowych i organizowaniu rozmaitych wycieczek, spotkań dyskusyjnych, warsztatów dotyczących innowacji, aby ułatwić proces aktywnego uczenia się i wymianę doświadczeń pomiędzy użytkownikami. Gdy zainteresowani producenci urządzeń kontaktują się z żywym laboratorium rolnym, omawiane są dane projekty z istotnymi użytkownikami końcowymi z sieci. Typowy projekt może obejmować badania potrzeb użytkowników, ocenę działania konkretnego urządzenia lub połączenie takich elementów. Dzięki żywemu laboratorium wszystkie zainteresowane strony odnoszą korzyści. Producenci urządzeń opracowują bardziej opłacalne i lepiej zbywalne produkty, a rolnicy i leśnicy mają dostęp do sprzętu lepiej przystosowanego do ich potrzeb. 3. Ośrodek spa i uzdrowisko w gospodarstwie rolnym w Holandii Każda forma różnicowania działalności rolniczej wymaga pewnej wizji i odwagi, jednak przemiana gospodarstwa zajmującego się hodowlą zwierząt w ośrodek spa i uzdrowisko to posunięcie wyjątkowo śmiałe i innowacyjne. Jesteśmy tradycyjną rodziną rolników. To gospodarstwo należy do naszej rodziny od 1645 roku, a w swojej obecnej formie istnieje od 1893 roku. Nasze trzy córki nie były chętne do zajmowania się mleczarstwem, a żeby dalej prowadzić działalność musielibyśmy znaczenie zmodernizować budynki gospodarskie. Rozważaliśmy możliwość modernizacji naszego sprzętu, ale jednocześnie zaczęliśmy szukać innych rozwiązań opowiadają Frans i Marinka Steggink. Rodzina postanowiła zamienić obiekt mleczarski na obiekt do chowu bydła mięsnego i wykorzystać spokojne wiejskie otoczenie do stworzenia ośrodka spa i uzdrowiska oferującego komfortowe zakwaterowanie w wiejskim domu. Wpadliśmy na ten pomysł, gdy w lokalnej prasie natrafiliśmy na informację o sieci franchisingowej ośrodków spa mówią właściciele gospodarstwa. Gospodarstwo nadal należy do nas, ale ośrodek działa na podstawie umowy franchisingowej i prowadzi go przedsiębiorca, który pilotuje koncepcję spa. Plan operacyjny przedsięwzięcia powstał dzięki pomocy doradców w ramach PROW 2007-2013. Jak dotąd z ośrodka spa korzysta co miesiąc ponad 100 klientów. Klienci doceniają również to, że w ośrodku stosuje się wiele lokalnych produktów.

ROW 35 Rola innowacji... Kilka myśli z Przegląd Obszarów Wiejskich UE nr.16 PL/2013 dotyczących innowacji. Innowacje nie ograniczają się do nowych wynalazków czy nowoczesnych technologii. Obejmują wykonywanie pracy w nowy sposób i nowymi technikami. Dopiero wówczas, gdy nowy kreatywny pomysł staje się często stosowany w danej dziedzinie, można go nazwać innowacyjnym. Dopiero wówczas, gdy nowy kreatywny pomysł staje się często stosowany w danej dziedzinie, można go nazwać innowacyjnym. Działanie: System doradztwa wspierający innowacje w PROW 2014-2020 W nowym okresie programowania zakłada się rozszerzenie zakresu doradztwa, a także podniesienie poziomu usług doradczych i osiąganie wyższej efektywności pracy doradczej. Zmianie ulegną też zasady ubiegania się o wsparcie z tytułu świadczonych usług doradczych. Beneficjentami wsparcia będą podmioty doradcze, a nie jak było do tej pory rolnicy czy posiadacze lasów. Sprzyjać to powinno lepszemu wykorzystaniu środków przeznaczonych na doradztwo. System doradztwa w perspektywie finansowej 2014-2020 obejmuje rolników, osoby działające w sektorze rolnym, żywnościowym i leśnym oraz małe i średnie przedsiębiorstwa. Zakłada świadczenie kompleksowej porady dla rolnika lub grupy rolników, świadczenie kompleksowej porady dla właścicieli lasów oraz wsparcie szkoleń dla doradców. Intensywność wsparcia może wynieść do 100% kosztów kwalifikowanych operacji. W PROW 2014-2020 przyjmuje się, że wsparcie z tytułu: a) porady dla rolnika lub grupy rolników będzie wynosić nie więcej niż: - równowartość 1 500 euro za poradę opracowanie i zrealizowanie 3-letniego programu doradczego dla rolnika/grupy rolników, - równowartość 1 050 euro za poradę opracowanie i zrealizowanie 2-letniego programu doradczego dla rolnika/grupy rolników, b) porady dla właścicieli lasów - nie więcej niż równowartość 500 euro za poradę opracowanie i zrealizowanie programu doradczego dla właściciela lasu/grupy właścicieli lasów. Rolnik, właściciel lasu lub grupa rolników lub właścicieli lasów mogą skorzystać z porady

ROW 36 Rola innowacji... maksymalnie dwa razy w okresie programowania. Wspierane będą też szkolenia dla doradców nie więcej niż równowartość 200 000 euro za trzy lata szkolenia dla jednego podmiotu szkoleniowego w okresie realizacji Programu. Działanie: Transfer wiedzy i działalność informacyjna w PROW 2014-2020 Działanie Transfer wiedzy i działalność informacyjna ma umożliwić zwiększanie innowacyjności i wiedzy na obszarach wiejskich oraz wzmocnić więzi między rolnictwem i leśnictwem, a badaniami i innowacją, a także promować uczenie się przez całe życie. Wsparcie w ramach tego działania obejmuje: szkolenia zawodowe i nabywanie umiejętności) oraz demonstracje i działania informacyjne. W ramach poddziałania szkolenia zawodowe i nabywanie umiejętności wsparcie będzie udzielane na szkolenia ukierunkowane na rozwój wiedzy i umiejętności zawodowych rolników, właścicieli lasów, w zakresie związanym z prowadzeniem działalności rolniczej i związanej z rolnictwem oraz leśnictwem. Szkolenia dotyczyć będą między innymi takich zagadnień jak : - zarządzanie, - technologia i organizacja produkcji w gospodarstwie, w tym produkcja ekologiczna, - bezpieczeństwo pracy, marketing, rachunkowość, ubezpieczenia w gospodarstwie, korzystanie z instrumentów finansowych, ochrona środowiska, wykorzystaniem TIK, spółdzielczości, tworzenia i funkcjonowania grup producentów, skrócenia łańcucha żywnościowego. Działania szkoleniowe prowadzone będą w formie: kursów, warsztatów, demonstracji, krótkoterminowych wymian, wyjazdów studyjnych. W ramach poddziałania demonstracje i działania informacyjne wsparcie udzielane będzie na następujące typy operacji: - inwestycje w projekty demonstracyjne w zakresie produkcji rolnej i leśnej lub przetwórstwa rolno-spożywczego służące promowaniu innowacji. Inwestycje te polegać będą na przebudowie, modernizacji lub wyposażeniu obiektów budowlanych oraz zakupie sprzętu, materiałów i usług służących realizacji operacji. - Działania upowszechniające dobre praktyki lub innowacyjne rozwiązania dotyczące produkcji rolnej i leśnej lub przetwórstwa rolno-spożywczego. Działania te ukierunkowane będą na upowszechnienie dobrych praktyk lub innowacyjnych rozwiązań wypracowanych przez jednostki naukowe i uczelnie wyższe. Działania upowszechniające mogą być prowadzone w formie konferencji, seminariów, pokazów, demonstracji. Beneficjenci Beneficjentami tego działania mogą być: jednostki naukowe i uczelnie; publiczne podmioty doradcze, tj. wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego, Centrum Doradztwa Rolniczego, izby rolnicze; JST lub organy administracji rządowej prowadzące szkoły rolnicze lub szkoły leśne, lub centra kształcenia ustawicznego, lub centra kształcenia praktycznego; podmioty prowadzące działalność szkoleniową. Warunki brzegowe jakie trzeba spełnić: Pomoc może być przyznana jeżeli:

ROW 37 Rola innowacji... - operacja wpisuje się w priorytety PROW 2014-2020; - szkolenie realizowane w ramach operacji nie zastępuje zajęć edukacyjnych przewidzianych programem nauczania obowiązującym w szkołach ponadgimnazjalnych lub programem kształcenia dla poszczególnych kierunków na uczelniach wyższych. Pomoc może być przyznana wnioskodawcy, który: - prowadzi działalność szkoleniową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; - dysponuje odpowiednim personelem, w tym kadrą dydaktyczną; - dysponuje odpowiednią bazą dydaktyczno-lokalową do prowadzenia działań transferu wiedzy; - posiada odpowiednie doświadczenie w organizacji działań transferu wiedzy dla uczestników tych działań. Działania upowszechniające dobre praktyki lub innowacyjne rozwiązania. Rodzaj wsparcia: - koszty ściśle związane z organizacją i przeprowadzeniem działań upowszechniających, - koszty ogólne związane z realizacją operacji. Beneficjenci - jednostki naukowe i uczelnie; - publiczne podmioty doradcze, tj. wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego, Centrum Doradztwa Rolniczego, izby rolnicze; - podmioty prowadzące działalność szkoleniową. Warunki brzegowe: Pomoc może być przyznana jeśli: - operacja wpisuje się w priorytety PROW 2014-2020, Pomoc może być przyznana wnioskodawcy, który: - prowadzi działalność szkoleniową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, - dysponuje odpowiednim personelem, w tym kadrą dydaktyczną, - dysponuje odpowiednią bazą dydaktyczno-lokalową, - posiada odpowiednie doświadczenie w organizacji działań transferu wiedzy dla uczestników tych działań. Poziom pomocy finansowej wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych operacji. Inne ważne uwagi dla wdrażania działania: Ostatecznymi odbiorcami pomocy (uczestnikami działań transferu wiedzy) są: rolnik, domownik rolnika, małżonek rolnika, osoba zatrudniona w rolnictwie, właściciel lasu, osoba fizyczna, która nie ukończyła 40 roku życia, posiadająca odpowiednie kwalifikacje, rozpoczynająca po raz pierwszy prowadzenie gospodarstwa (młody rolnik w ramach działania Premia dla młodych rolników PROW 2014-2020). Ostateczni odbiorcy pomocy nie ponoszą kosztów związanych z udziałem w tych działaniach. Wsparcie może być przyznane temu wnioskodawcy, który: - posiada odpowiednie doświadczenie w organizacji działań transferu wiedzy dla uczestników tych działań, gdzie za odpowiednie doświadczenie uważa się co najmniej 5 lat aktywności w organizacji działań transferu wiedzy o charakterze i złożoności porównywalnych z zakresem działania.

ROW 38 Rola innowacji... Za aktywność w organizacji działań transferu wiedzy uważa się organizację minimum sześciu działań w roku, potwierdzone rocznymi sprawozdaniami z działalności lub min. 3 rekomendacjami dotyczącymi realizacji ww. działań transferu wiedzy. Dysponuje odpowiednim personelem, który posiada przygotowanie do organizacji i przeprowadzenia działań transferu wiedzy. Kadra dydaktyczna posiada kwalifikacje do przeprowadzenia działań transferu wiedzy odpowiadające zakresowi określonemu w konkursie (m.in. odpowiednie wykształcenie, ukończone szkolenia, kursy, staże). Dysponuje odpowiednią bazą dydaktyczno-lokalową do prowadzenia działań transferu wiedzy. Podsumowanie 1. Innowacje w PROW 2014-2020 są ważnym celem przekrojowym. Oznacza to, że w ramach poszczególnych działań preferowane będą projekty innowacyjne poprawiające konkurencyjności polskiego rolnictwa i leśnictwa oraz ochronę środowiska. 2. W PROW 2014-2020 działaniami wspierającymi innowacje są: - Transfer wiedzy i działalność informacyjna, - Współpraca, - Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem rolnym i usługi z zakresu zastępstw. 3. Innowacyjność na obszarach wiejskich wspierać będą sieci: na poziomie europejskim EPI (Europejskie Partnerstwo Innowacji), na poziomie krajowym Sieć Innowacji w Rolnictwie (SIR). 4.W Polsce SIR będzie funkcjonować w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich. Ważnym celem SIR będzie wspieranie procesu tworzenia i funkcjonowania grup operacyjnych. 5. Grupy operacyjne będą tworzone w celu realizacji konkretnego projektu innowacyjnego w ramach działania Współpraca PROW 2014-2020. 6. Powołani zostaną brokerzy innowacji, którzy będą współuczestniczyć w tworzeniu grup operacyjnych (łączenie partnerów), w tworzeniu projektu planu operacyjnego oraz udzielać pomocy na starcie projektu. 7. Kolejnym działaniem w PROW 2014-2020 wspierającym innowacje jest Transfer wiedzy i działalność informacyjna. Wsparcie w ramach tego działania obejmuje: szkolenia zawodowe i nabywanie umiejętności oraz demonstracje i działania informacyjne. Beneficjentem tego działania mogą być szkoły rolnicze CKP, CKU. 8. Ważną rolę w zakresie wdrażania innowacji PROW 2014-2020 powierza się doradcom rolnym. Doradcy rolni będą pełnić funkcję brokerów innowacji, będą łączyć partnerów, tworzyć plany operacyjne grup, służyć wsparciem merytorycznym. Literatura: 1. DROW MRiRW prezentacja Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich w latach 2014 2020 2. Wspieranie innowacyjności w ramach WPR: dotychczasowe doświadczenia i nowe propozycje legislacyjne autorzy: Edmund Giejbowicz, Aleksandra Chlebicka (FAPA) 3. Świt innowacyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe lata. Redakcja Paulina Zadura Lichota /2013 4. Unia innowacji przekształcanie innowacyjnych pomysłów w miejsca pracy, rozwój ekologiczny i społeczny; Autor: Justyna Siwińska

prawo 39 Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 1516 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 września 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej. Dz. U. z 2015 Nr 1516 1512 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 września 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt. Dz. U. z 2015 Nr 1512 1486 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 września 2015 r. w sprawie szczegółowego sposobu podziału ogólnych kwot połowowych i dodatkowych kwot połowo. Dz. U. z 2015 Nr 1486 1455 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie wysokości kar pieniężnych za poważne naruszenia przepisów wspólnej polityki rybołówstwa. Dz. U. z 2015 Nr 1455 1453 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie kryteriów, na podstawie których okręgowy inspektor rybołówstwa morskiego dokonuje oceny wagi stwierdzonego naruszenia przepisów wspólnej polityki rybołówstwa. Dz. U. z 2015 Nr 1453

prawo 40 Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 1435 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 września 2015 r. w sprawie rekompensat za nieprzerwane nieutrzymywanie świń w gospodarstwie. Dz. U. z 2015 Nr 1435 1433 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o kształtowaniu ustroju rolnego. Dz. U. z 2015 Nr 1433 1429 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 sierpnia 2015 r. w sprawie wzoru formularza wykazu producentów, którzy spełnili wymagania dotyczące produkcji w rolnictwie ekologicznym, oraz sposobu jego przekazywania. Dz. U. z 2015 Nr 1429 1419 Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. z 2015 Nr 1419 1415 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu, trybu, formy oraz terminów przekazywania przez agencje płatnicze danych finansowych i informacji jednostce koordynującej. Dz. U. z 2015 Nr 1415 1414 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 września 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu Budowa lub modernizacja dróg lokalnych w ramach poddziałania Wsparcie inwestycji związanych z tworzeniem, ulepszaniem lub rozbudową wszystkich rodzajów małej infrastruktury, w tym inwestycji w energię odnawialną i w oszczędzanie energii objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020. Dz. U. z 2015 Nr 1414

prawo 41 Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 1397 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 sierpnia 2015 r. w sprawie danych niezbędnych do właściwego monitorowania realizacji i ewaluacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020. Dz. U. z 2015 Nr 1397 1371 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 sierpnia 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu Modernizacja gospodarstw rolnych w ramach poddziałania Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020. Dz. U. z 2015 Nr 1371 1362 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 sierpnia 2015 r. w sprawie przekazywania przez agencje płatnicze jednostce koordynującej informacji niezbędnych do publikacji wykazu beneficjentów. Dz. U. z 2015 Nr 1362 1344 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 sierpnia 2015 r. w sprawie warunków i trybu przeprowadzania czynności kontrolnych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020. Dz. U. z 2015 Nr 1344 1338 Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dz. U. z 2015 Nr 1338

prawo 42 Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 1332 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań dla paszportów roślin oraz sposobu ich wypełniania. Dz. U. z 2015 Nr 1332 1316 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzenianiu się organizmu Bursaphelenchus xylophilus (Steiner et Buhrer) Nickle et al. (węgorek sosnowiec). Dz. U. z 2015 Nr 1316 1315 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zakazu wprowadzania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej roślin Mangifera L., Momordica L., Trichosanthes L., Solanum melongena L., Colocasia Schott pochodzących z Republiki Indii. Dz. U. z 2015 Nr 1315 1289 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2015 r. w sprawie określenia choroby zakaźnej zwierząt, przeciwko której nie wykonuje się szczepień. Dz. U. z 2015 Nr 1289 1267 Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o organizacji rynku rybnego. Dz. U. z 2015 Nr 1267

prawo 43 Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 1244 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 sierpnia 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013. Dz. U. z 2015 Nr 1244 1232 Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013. Dz. U. z 2015 Nr 1232 1228 Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie zbieranych danych rynkowych. Dz. U. z 2015 Nr 1228 1227 Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 lipca 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych. Dz. U. z 2015 Nr 1227