dr hab. Michał Wierzchoń Instytut Psychologii Uniwersytet Jagielloński e-mail: michal.wierzchon@uj.edu.pl Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Natalii Frankowskiej UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE Wydział Filozoficzny Instytut Psychologii p.t. Ucieleśnione poznanie: lokalizacja przestrzenna źródła dźwięku wpływa na ocenę treści komunikatu werbalnego przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Bogdana Wojciszke i dr Michała Parzuchowskiego (promotora pomocniczego) Rozprawa doktorska magister Natalii Frankowskiej stawia sobie na celu zbadanie charakterystyki odbioru i oceny komunikatów dźwiękowych w zależności od lokalizacji przestrzennej ich źródła. Szczególną uwagę poświęca odbiorowi i ocenie komunikatów prezentowanych za osobą badaną. Autorka stawia hipotezę, że komunikaty te będą oceniane bardziej negatywnie, szczególnie wtedy, gdy dotyczyć one będą osoby badanej. Instytutu W części teoretycznej pracy zaproponowano syntetyczny przegląd możliwych wyjaśnień uzasadniających hipotezę o zróżnicowanej ocenie bodźców słuchowych w zależności od lokalizacji przestrzennej ich źródła. Tą część rozprawy rozpoczyna prezentacja klasycznego problemu związku emocji i poznania, a także problemu badawczego pracy. W kolejnych rozdziałach autorka przedstawia cztery możliwe wyjaśnienia interesującego jej efektu, odwołując się kolejno do płynności przetwarzania, metafor opartych na skojarzeniach językowych, ucieleśnienia percepcji i alarmującej funkcji systemu słuchowego. Szczególne miejsce zajmują tu wyjaśnienia powiązane z ucieleśnionymi teoriami poznania. Analizy autorki nie ograniczają się jedynie do uzasadnienia hipotezy dotyczącej różnic w odbiorze i ocenie komunikatów w zależności od lokalizacji ich źródła. Podejmuje ona próbę określenia mechanizmów odpowiedzialnych za występowanie obserwowanych efektów, zwracając kolejno uwagę na wyjaśnienia Ul. Ingardena 6 30-060 Kraków Tel. +48 / 12 663-24-15 Fax. +48 / 12 663-24-17
odnoszące się do negatywnej asocjacji treści prezentowanych z tyłu, lęku wywoływanego przez prezentację materiału z lokalizacji niewidocznej dla osoby badanej i powiązanym z tym brakiem kontroli nad źródłem komunikatu. Proponowane uzasadnienia oczekiwanego efektu zostały przekonująco wyprowadzone z literatury przedmiotu. W części empirycznej pracy autorka prezentuje serię dziesięciu badań eksperymentalnych, w tym trzy badania pilotażowe. Badania pilotażowe miały na celu określenie różnic w ocenie tonów prezentowany przed i za osobą badaną w zakresie oceny afektywnej tonów (badanie 1), ich głośności (badanie 1), oceny płynności (badanie 2) i zapamiętywania komunikatu (badanie 2). W kolejnych badaniach systematycznie weryfikowano hipotezę dotyczącą niżej oceny dźwięków lub komunikatów prezentowanych za plecami osób badanych (badania 3, 4, 6, 7, 8 i 10), a także hipotezy dotyczące możliwych interpretacji analizowanego efektu, tj. dostępności poznawczej treści mających dla osoby badanej znaczenie emocjonalnie (badanie 8 i 9) i deklaratywnego pobudzenia (badanie 6 i 9). Analizowano również efekt interakcyjny oceny komunikatu w zależności od strony, z której był prezentowany i jego treści wpływającej na poziom zaangażowania osoby badanej (głównie poprzez odniesienie tego komunikatu do Ja, por. badania 4, 7, 8 i 9). Pracę kończy bardzo przydatna dla pełnego obrazu wyników metaanaliza oraz pogłębiona dyskusja ogólna wyników. W dyskusji przedstawiono podsumowanie wyników w odniesieniu do hipotez związanych z możliwymi wyjaśnieniami obserwowanych efektów (głównie tych związanych z negatywną konotacją skojarzeń powiązanych z pozycją obiektu w przestrzeni postulowanych w ramach teorii ucieleśnionego poznania oraz poczuciem zagrożenia wobec komunikatów nadawanych z tyłu). Dyskusji poddano również ograniczenia projektu, a także jego znaczenie i wkład uzyskanych wyników do dyscypliny (czy nawet dyscyplin) wiedzy. Ocena części teoretycznej pracy Część teoretyczna przedstawia szeroki kontekst uzasadnienia problemu badawczego pracy. Warto podkreślić fakt odnoszenia się przez autorkę do literatury z różnych dziedzin wiedzy, w tym psychoakustyki, psychologii poznawczej, nurtu ucieleśnionego poznania, czy też psychologii społecznej. Ten szeroki zakres poszukiwań możliwych uzasadnień postulowanych w pracy hipotez jest godny pochwały, choć siłą rzeczy prace prezentujące teorie i wyniki z każdej dziedziny są prezentowane dość wybiórczo. Niewątpliwie część teoretyczna pracy zawiera wystarczająco informacji, aby można było uzasadnić hipotezy Strona2
badawcze. Postulowane mechanizmy wyjaśniające efekt unegatywnienia treści prezentowanych za osobą badaną wydają się wskazane trafnie, choć brakuje mi trochę propozycji, które z proponowanych wyjaśnień wydają się autorce bardziej prawdopodobne. Mam również kilka uwag polemicznych do tej części pracy, w większości związanych z brakiem odniesienia do pozycji literatury, które wydają mi się bezpośrednio powiązane z omawianą tematyką. Po pierwsze, autorka proponuje dość reprezentacjonalistyczną wersję teorii ucieleśnionego poznania. Możliwe, że wynika to z braku głębszej analizy założeń tego nurtu dotyczących reprezentacji, które nie zostały przedstawione w pracy. Pewien niedosyt budzi również omówienie reguł percepcji słuchowej, np. relacji głośności i brzmienia. Po pierwsze, w pracy doktorskiej oczekiwałbym stosowania precyzyjniejszej terminologii (jak rozumiem chodzi o natężenie i częstotliwość dźwięku wywołującą wrażenie głośności i wysokości). Po drugie, brakuje odniesienia do praw psychofizyki omawiających zależność pomiędzy opisywanymi zmiennymi. Brakuje również szerszego odniesienia do tematyki progu percepcyjnego, akumulacji dowodu percepcyjnego i innych zjawisk kluczowych dla opisu analizowanego zjawiska z perspektywy psychofizyki. Zastanawia również brak odniesienia do teorii integracji wzrokowo-słuchowej, które wydają się kluczowe dla prezentowanych w pracy badań. Brakuje również opisu teorii uwagi słuchowej, wpływu lokalizacji obiektu na uwagę, w tym badań w paradygmacie słuchania dychotycznego. Autorka pomija dyskusję wyników gromadzonych z wykorzystaniem tego niezwykle popularnego paradygmatu. Jako jedyny wynik z tej bogatej literatury prezentowany jest efekt cocktail party, który prezentowany jest zresztą dość lakonicznie. Brakowało mi wreszcie odniesień do teorii, które mogłyby zaproponować alternatywne, często prostsze, interpretacje uzyskanych wyników, np. teorii detekcji sygnału (detekcja bodźców z różnych lokalizacji może różnić się przyjmowanym kryterium detekcji), czy też teorii kodowania predykcyjnego (znaczące bodźce werbalne mogą częściej dochodzić sprzed osoby badanej i przez to być w tej lokalizacji bardziej oczekiwane). Ocena części empirycznej pracy Przedstawione w pracy badania zostały ciekawie zaplanowane i mogą przynieść nowe informacje na temat roli lokalizacji dla przetwarzania znaczących bodźców słuchowych. Badania opisano klarownie. Imponujący jest też zakres przeprowadzonych prac Strona3
badawczych, którymi objęto łącznie 738 osób (badania były prowadzone indywidualnie). Na podkreślenie zasługuje również próba wyjścia poza pomiar behawioralny zmiennych autorka podjęła próbę pomiaru zmiennych fizjologicznych, tj. zmiany reakcji układu sercowo-naczyniowego i reakcji elektrodermalnej związanych z odczuwanym lękiem (i podbudzeniem) osoby badanej. Bardzo zróżnicowane i kompetentnie opisane są analizy statystyczne wyników. Autorka sięga nie tylko po analizę wariancji, ale również analizę mediacji czy też metaanalizę danych. Możliwe, że ten szeroki rozmach i zróżnicowanie wykorzystywanych metod wpłynął na pojawienie się w części empirycznej pracy błędów i nieścisłości, przy czym od razu należy zaznaczyć wyraźny progres jakości opisu badań prezentowanych w kolejnych rozdziałach pracy. Badania 1-4 wydają się niedopracowane (zastanawiałem się nawet, czy ich opisywanie w recenzowanej pracy doktorskiej było zasadne), ale każde kolejne badanie budzi mniej wątpliwości i jest lepiej dopracowane zarówno pod względem proceduralnym, jak i w zakresie analizy i interpretacji wyników. Mimo ogólnie pozytywnej oceny części empirycznej pracy, mam do niej szereg uwag krytycznych. Najpoważniejszym błędem, który wielokrotnie zaobserwowałem w recenzowanej pracy jest wnioskowanie przez autorkę o braku różnicy na podstawie nieistotnych statystycznie wyników (por. np. badania pilotażowe, ale też późniejsze badania, np. badanie 5). To poważny błąd, który wpływa na interpretacje wyników i wnioski wykorzystywane w kolejnych etapach pracy. Brak istotnego efektu nie informuje nas, czy efektu nie ma, czy też nie mamy wystarczających dowodów na jego wystąpienie. W celu potwierdzenia braku różnicy autorka musiałaby potwierdzić brak różnicy, np. z wykorzystaniem analiz Bayesowskich. Z obecnej wersji rozprawy nie dowiemy na przykład, czy rzeczywiście głośność dźwięków prezentowanych przed i za osobą badaną jest oceniana tak samo, czy też np. zastosowany test nie jest wystarczająco czuły lub analiza nie pozwala na wykrycie różnicy ze względu na małą precyzję pomiaru (tj. wielkość próby, liczbę pomiarów w każdym warunku). W obydwu przypadkach różnica może jednak wpływać na ocenę komunikatu. Wątpliwości budzi również, wyciągnięty na podstawie badań pilotażowych (badanie 2), wniosek o braku różnic oceny komunikatu prezentowanego za lub obok osoby badanej. Również tutaj brak różnicy nie świadczy o braku efektu, a ewentualna różnica wpływałaby na interpretacje wyników. Co ważne, autorka nie sprawdziła w kolejnym badaniu pilotażowym, czy komunikaty prezentowane obok osoby badanej nie są również oceniane Strona4
bardziej negatywnie niż te prezentowane przed nią (a taki wyniki falsyfikowałby de facto interpretację odnoszącą się do metafor opartych na skojarzeniach). Taki wynik wydaje się prawdopodobny w obydwu warunkach bodźce położone byłyby poza zasięgiem uwagi wzrokowej osoby badanej, a więc w obydwu przypadkach dźwięk mógłby pełnić funkcję ostrzegającą. Badanie to miałoby również znaczenie dla interpretacji wyników wystąpienie postulowanego efektu nie pozwalałby np. utrzymać interpretacji związanej z negatywną asocjacją treści prezentowanych z tyłu i mógłby wskazywać na rolę integracji multisensorycznej i uwagi wzrokowej dla oceny bodźców. Pozostałe uwagi są już mniej znaczące, jednak dotyczą kwestii, które również mogą mieć wpływ na uzyskane wyniki i ich interpretację. Przynajmniej w części badań bodźców w poszczególnych lokalizacjach nie prezentowano losowo (por. np. badanie 1), a więc badany mógł przewidywać kiedy bodziec będzie prezentowany przed a kiedy za osobą badaną. Można się też zastanawiać, czy grupa studentów chińskich opisywana w badaniu 4 powinna być traktowana jako grupa obca, skoro studiowali oni na uczelni, na której prowadzono badania. Zastanowił mnie brak analiz wyników dla zmiennej sprawczości/wspólnotowości w badaniu 4, szczególnie wobec faktu możliwych różnic kulturowych ocenianych grup (np. ocena grupy obcej moze być wynikiem odniesienia do stereotypu kulturowego). Z metodologicznego punktu widzenia niedosyt budzą również badania z wykorzystaniem miar psychofizjologicznych. Robią one wrażenie niedopracowanych, a precyzja pomiaru, choćby ze względu na zastosowany sprzęt (np. pulsometr sportowy), nie jest wysoka. Moim zdaniem wyniki uzyskane w ramach wspomnianych badań są mało wiarygodne. Z perspektywy ogólnej dziwi również zmiana metod pomiaru zmiennych pomiędzy poszczególnymi badaniami, szczególnie wobec deklarowanego przez autorkę zamysłu zastosowania metody systematycznych autoreplikacji. Na przykład lokalizacja pojawia się w niektórych badaniach jako zmienna międzygrupowa, a w niektórych jako zmienna wewnętrzngrupowa, co utrudnia porównanie wyników pomiędzy badaniami. Strona5
Inne uwagi szczegółowe: - wyniki prezentowane na Rycinie 9 (str. 89) wydają się sprzeczne z tymi opisanymi w podsumowaniu wyników na kolejnej stronie (badanie oceniali jako bardziej prawdopodobne negatywne wydarzenia, które dotyczyły ich samych, a nie innej osoby). - moim zdaniem różnica pomiędzy warunkami dla zmiennej Ogólne wrażenie prezentowanymi w Tabeli 12 na str. 96 (4,06 vs. 4,07) przy podanych odchyleniach standardowych nie może być istotna. Sugerowałbym powtórne przeliczenie tych wyników - opis wyników wydaje się również bardzo nieprecyzyjny w również w innych miejscach pracy (por. np. wiarygodność wyników na str. 106 gdzie mowa o istotnym efekcie głównym obiektu przy F(1,90) = 0,422). - na stronie 108 przedstawiono zaskakujący wynik wskazujący na bardziej negatywną ocenę innych, niż siebie. Wynik ten nie został poddany dyskusji. Dyskusja wyników została dobrze przemyślana. Przekonująco dowodzi spójności interpretacyjnej wyników całego zrealizowanego projektu badawczego. Na podkreślenie zasługuję zdecydowanie lepsze wyważenie wniosków, które nie są tu prezentowane aż tak jednostronnie, jak dzieje się w innych miejscach pracy. Dyskusja koncentruje się na dwóch spośród możliwych interpretacji uzyskiwanych wyników odnoszących się do mechanizmu unegatywnienia treści i kontroli. Autorka przekonująco pokazuje, że na podstawie przeprowadzonych badań trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, która z nich jest bardziej prawdopodobna. Trochę więcej wątpliwości budzi dyskusja poświęcona interpretacji wyników odnoszącej się do teorii metafor. Warto podkreślić, że w dyskusji pojawiają się alternatywne interpretacje wyników (por. rozdział ograniczenia projektu). Nie przedstawiono co prawda alternatywnych interpretacji wyników dotyczących np. uwagi wzrokowej (którą można potraktować jako rozwinięcie wątku zaskoczenia) i integracji multisensorycznej, o których już wspominałem komentarzach do części teoretycznej prac. Rozdział dotyczący znaczenia projektu jest oczywiście potrzebny, ale można byłoby dyskutować z niektórymi prezentowanymi w nim tezami. Ocena wpływu pracy wydaje się niekiedy zbyt optymistyczna. Przestrzegałbym też przed zbyt szybkim wyciąganiem wniosków na temat znaczenia praktycznego badań bez głębszej eksploracji zagadnienia. Strona6
Warto na koniec zwrócić uwagę na tendencję doktorantki do wyciągania bardzo mocnych wniosków na podstawie uzyskanych wyników. Już w streszczeniu pojawia się stwierdzenie, że projekt badawczy stanowi empirycznej wyjaśnienie sposobu, w jaki odbierane i oceniane są komunikaty dźwiękowe pochodzące z różnych lokalizacji oraz że Przedstawiona seria badań stanowi empiryczny dowód na istnienie postulowanego efektu. Obydwa stwierdzenia nie wydają się w pełni uzasadnione. Pojawiają się też w pracy sformułowania nieprecyzyjne, kolokwializmy i błędy gramatyczne oraz edycyjne. Wydaje się, że praca mogłaby zostać poddana staranniejszej redakcji. Podsumowanie W recenzji sformułowałem kilka uwag krytycznych. W podsumowaniu chciałem jednak zwrócić ponownie uwagę na wiele zalet pracy: szeroki zakres stosowanych metod, systematyczne testowanie hipotez, zróżnicowanie zastosowanych metod analizy danych i kompetentne podsumowanie wyników. Recenzowana praca stanowi z pewnością oryginalne rozwiązanie problemu naukowego i pozwala lepiej zrozumieć mechanizmy unegatywnienia oceny komunikatów prezentowany za osobą badaną. Autorka wyodrębnia możliwe mechanizmy odpowiedzialne za występowanie opisywanego efektu; proponuje eksperymenty, które systematycznie testują proponowane w pracy hipotezy. Opisywane w pracy eksperymenty stanowią z pewnością oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, a niektóre z uzyskanych wyników mogą zostać opublikowane w obiegu międzynarodowym. Biorąc pod uwagę wszystkie wspomniane powyżej zalety pracy wnioskuję o dopuszczenie mgr Natalii Frankowskiej do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Kraków, dnia 23 marca 2018 roku Strona7