MATERIA Y I STUDIA Zeszyt nr 195 Przyczyny zmian cen ywnoêci w Polsce wybrane zagadnienia Magdalena Daniluk Warszawa, lipiec 2005 r.
Projekt graficzny: Oliwka s.c. Sk ad i druk: Drukarnia NBP Wyda : Narodowy Bank Polski Departament Komunikacji Spo ecznej 00-919 Warszawa, ul. Âwi tokrzyska 11/21 tel. (22) 653 23 35, fax (22) 653 13 21 Copyright Narodowy Bank Polski, 2004 Materia y i Studia rozprowadzane sà bezp atnie. Dost pne sà równie na stronie internetowej NBP: http://www.nbp.pl
Spis treêci Spis treêci Spis tabel i wykresów......................................... 4 Streszczenie................................................ 5 Wst p.................................................... 6 1. Struktura wag cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI........ 7 2. Produkcja i poda produktów rolniczych........................ 11 3. Dzia ania interwencyjne paƒstwa.............................. 14 4. Dostosowanie cen ceny skupu i ceny detaliczne.................. 16 5. Popyt na ywnoêç......................................... 20 6. Kurs walutowy........................................... 22 7. ZmiennoÊç cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych.............. 23 8. Podsumowanie........................................... 25 9. Bibliografia.............................................. 26 MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 3
Spis tabel i wykresów Spis tabel i wykresów Tabela 1 Wskaêniki cen skupu produktów rolnych i cen detalicznych.............. 18 Tabela 2 Udzia cen skupu w cenie produktów ywnoêciowych.................. 19 Tabela 3 Spo ycie niektórych artyku ów ywnoêciowych w latach 1995-2004 (na 1 mieszkaƒca)............................................ 21 Tabela 4 Szacunkowy udzia sk adnika niehandlowego w cenie dóbr ywnoêciowych.......................................... 22 Wykres 1 Wagi cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w koszyku HICP w latach 1996-2004 w Polsce i UE................................ 7 Wykres 2 Wagi cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w koszyku CPI i HICP w Polsce w latach 1996-2004................................... 8 Wykres 3 Struktura wag grup ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI.......... 8 Wykres 4 Struktura wag owoców w kolejnych miesiàcach 2004 r................. 9 Wykres 5 Struktura wag warzyw w kolejnych miesiàcach 2004 r.................. 9 Wykres 6 Wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych oraz wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych po wy àczeniu cen owoców i warzyw (I po owa miesiàca do I po owy miesiàca poprzedniego = 100)........................................ 10 Wykres 7 Wagi owoców w maju w latach 2002-2004........................ 10 Wykres 8 Dynamika zbiorów, zapasów oraz importu zbó (sezon poprzedni = 100)...................................... 12 Wykres 9 Struktura zasobów ogó em zbó................................. 12 Wykres 10 Pog owie trzody chlewnej w Polsce (w tys. sztuk).................... 13 Wykres 11 Tempo zmian wielkoêci g ównych ziemiop odów w latach 1998-2004 (rok poprzedni = 100)....................................... 13 Wykres 12 Tempo zmian wielkoêci produkcji mi sa w latach 1998-2004 (rok poprzedni = 100)....................................... 13 Wykres 13 Dynamika cen skupu zbó, cen detalicznych pieczywa i produktów zbo owych na tle zbiorów (poprzedni rok = 100)................... 16 Wykres 14 Dynamika cen skupu i cen detalicznych mleka na tle skupu (poprzedni rok = 100).................................................. 16 Wykres 15 Dynamika cen skupu trzody chlewnej i cen detalicznych mi sa wieprzowego na tle skupu trzody chlewnej (poprzedni rok= 100)........ 17 Wykres 16 Dynamika cen skupu i cen detalicznych drobiu na tle skupu ywca drobiowego (poprzedni rok = 100)............................. 17 Wykres 17 Wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych ogó em, nieprzetworzonych i przetworzonych w okresie I 2001 X 2004 (analogiczny miesiàc poprzedniego roku = 100).................... 18 Wykres 18 Wskaêniki CPI, cen ywnoêci oraz CPI po wy àczeniu cen ywnoêci (analogiczny miesiàc roku poprzedniego = 100).................... 23 Wykres 19 Wspó czynnik zmiennoêci 12-miesi czne kroczàce dla CPI i cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych (miesiàc analogiczny poprzedniego roku = 100)................................................. 23 Wykres 20 Wspó czynnik zmiennoêci 12-miesi czne kroczàce dla CPI i cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych (miesiàc poprzedni = 100)................................................. 24 4 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Streszczenie Streszczenie Przedmiotem artyku u jest wielowàtkowa analiza czynników cenotwórczych. Stosownie do celu i przedmiotu badaƒ, opracowanie zawiera syntetycznà charakterystyk czynników determinujàcych poziom i struktur cen ywnoêci z równoczesnà próbà ukazania zwiàzków przyczynowo-skutkowych mi dzy cenami ywnoêci a poda à artyku ów rolno-spo ywczych i popytem na ywnoêç. Ogó rozwa aƒ na temat okreêlony w tytule zawarty zosta w siedmiu blokach. Wychodzàc od opisu struktury koszyka cen towarów i us ug konsumpcyjnych wskazuje si na malejàcy udzia cen ywnoêci w CPI. Nast pnie szczegó owo analizowana jest struktura wag cen ywnoêci, ze szczególnym uwzgl dnieniem cen owoców i warzyw, tj. produktów charakteryzujàcych si du à sezonowoêci produkcji i poda y, a co za tym idzie wahaniami cen detalicznych. Nast pnie omówiona zosta a dynamika zmian wielkoêci produkcji roêlinnej i zwierz cej oraz dzia alnoêç interwencyjna paƒstwa na podstawowych rynkach rolniczych i jej wp yw na kszta towanie si cen skupu. W dalszej kolejnoêci przedstawione zosta y wzajemne relacje mi dzy cenami skupu i cenami detalicznymi ywnoêci. Zwraca si tutaj uwag na odmienne oddzia ywanie cen produktów rolniczych na ceny detaliczne ywnoêci nieprzetworzonej i przetworzonej przemys owo. W kolejnej cz Êci artyku u analiza skupia si na czynniku popytowym oraz znaczeniu kursu z otego wobec walut obcych w rozwoju cen ywnoêci na przyk adach wybranych grup produktów spo ywczych. S owa kluczowe: ceny, ceny ywnoêci, inflacja, ceny skupu, Polska JEL: E31; Q11 MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 5
Wst p Wst p Przedmiotem niniejszego artyku u, jest wielowàtkowa analiza czynników cenotwórczych. Stosownie do celu i przedmiotu badaƒ, przedstawione opracowanie zawiera syntetycznà charakterystyk czynników determinujàcych poziom i struktur cen ywnoêci z równoczesnà próbà ukazania zwiàzków przyczynowo-skutkowych mi dzy cenami ywnoêci, a poda à artyku ów rolno-spo ywczych i popytem na ywnoêç. Skal tych wahaƒ zbadano na podstawie analizy struktury wskaênika cen towarów i us ug konsumpcyjnych CPI (Consumer Price Index). Wskaênik CPI, obliczany i publikowany przez GUS, okreêla procentowe zmiany cen detalicznych. Podstawowy materia empiryczny zamieszczony w analizie stanowià dane GUS, NBP, innych oêrodków naukowo-badawczych i wyniki badaƒ w asnych. Do analizy zmian cen ywnoêci wykorzystana zosta a baza danych GUS obejmujàca ponad 300 kategorii towarów i us ug, obejmujàca okres od stycznia 1991 r. do grudnia 2004 r. 6 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Struktura wag cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI 1 Struktura wag cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI 1 Struktura koszyka CPI oparta jest o mi dzynarodowà klasyfikacj spo ycia indywidualnego wed ug celu COICOP (Classification of Individual Consumption by Purpose) 1. W klasyfikacji tej wyró nia si 12 g ównych grup wydatków konsumpcyjnych, jednà z nich jest ywnoêç i napoje bezalkoholowe. Wagi w koszyku CPI uzale nione sà od struktury wydatków przeci tnego gospodarstwa domowego. Poszczególne grupy towarów majà swój sta y udzia w wydatkach ogó em w danym roku 2, który ulega zmianom w kolejnych latach 3. W latach 1989-1990 waga ywnoêci i napojów bezalkoholowych wzros a o oko o 3 pkt. proc. (z oko o 48% w 1989 r. do 51% w 1990 r.) 4. Do wzrostu wagi cen ywnoêci w CPI, w tym okresie, przyczyni a si przede wszystkim liberalizacja tych cen dokonana z dniem 1 sierpnia 1989 r. (w 1989 r. wskaênik rocznego wzrostu cen ywnoêci ukszta towa si na poziomie 435,3, a w 1990 r. wyniós a 647,7). W kolejnych latach udzia cen ywnoêci w CPI spada g ównie na skutek wolniejszego wzrostu tych cen. Wykres 1 Wagi cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w koszyku HICP w latach 1996-2004 w Polsce i UE 39 % 34 34,4 34,7 33,7 29 31,0 30,5 30,6 29,1 27,8 24 19 14 19,5 19,4 19,2 18,5 18,3 18,0 18,5 17,5 16,5 15,5 16,0 16,0 14,9 14,9 15,5 14,7 1996 1999 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Polska UE-25 UE-15 20,6 15,2 14,7 èród a: dane Eurostat, obliczenia w asne. Obecnie ceny ywnoêci i napojów bezalkoholowych stanowià prawie 27% koszyka cen towarów i us ug konsumpcyjnych (CPI). Udzia cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI w ostatnich latach ulega stopniowemu zmniejszeniu. Jest to zapewne skutkiem metody obliczania systemu wag w koszyku CPI. System wag jak wczeêniej wspomniano obliczany jest na podstawie 1 Warto podkreêliç, e równie wskaênik HICP (Harmonized Index of Consumer Prices), który b dzie w krajach akcesyjnych podstawowà oceny zbie noêci w zakresie kryterium inflacyjnego z Maastricht, równie oparty jest o klasyfikacj COICOP. 2 Badania bud etów gospodarstw domowych prowadzone przez GUS dostarczajà danych o przeci tnych wydatkach na towary i us ugi konsumpcyjne. Dane te sà nast pnie wykorzystywane do opracowania systemu wag, s u àcych do obliczania wskaênika cen towarów i us ug konsumpcyjnych (CPI). 3 Sposób obliczania HICP (wed ug metodologii Eurostatu) jest odmienny od stosowanego przy obliczaniu CPI przez GUS. Podstawà do obliczania HICP jest system wag oparty na strukturze spo ycia indywidualnego w sektorze gospodarstw domowych z rachunków narodowych. Natomiast grupowanie towarów i us ug konsumpcyjnych oparte jest (jak w CPI) na klasyfikacji spo ycia indywidualnego wed ug celu, czyli COICOP. 4 Zuwagi na fakt, i w tych latach system wag GUS oblicza na podstawie struktury wartoêci sprzeda y towarów i us ug, w celu zachowania porównywalnoêci wag z lat 1989-90 z latami 1991-2004, dla okresu 1989-1990 jako wagi przyj to miesi czne wydatki gospodarstw domowych na ywnoêç. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 7
Struktura wag cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI 1 struktury faktycznie ponoszonych wydatków przez gospodarstwa domowe w okresie jednego roku, w celu uj cia mo liwie wszystkich rodzajów wydatków, tak e sezonowych. Mo na wi c przypuszczaç, e zmniejszajà si wydatki gospodarstw domowych na towary ywnoêciowe. Jest on jednak wysoki, w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej. Wykresy 1 i 2 przedstawiajà zmiany tych wag w latach 1996-2004 w Polsce oraz w Unii Europejskiej. Wykres 2 Wagi cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w koszyku CPI i HICP w Polsce w latach 1996-2004 45 % 40 35 30 25 39,6 34,4 36,9 34,7 36,3 33,7 31,6 31,0 30,4 30,5 30,1 30,6 29,7 29,1 28,2 27,8 27,0 20 20,6 15 10 5 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 CPI HICP èród a: dane GUS, Eurostat, obliczenia w asne. Wykres 3 Struktura wag grup ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI 35 % 30 25 20 15 10 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Pieczywo i produkty zbo owe Mi so Mleko, sery i jaja Owoce Warzywa Pozosta e grupy èród a: dane GUS, Eurostat, obliczenia w asne. W sk ad ywnoêci i napojów bezalkoholowych wchodzi 10 agregatów cen. Grupami o najwy szych wagach, b dàcymi zarazem najwa niejszymi w strukturze konsumpcji gospodarstw domowych, sà: mi so, pieczywo i produkty zbo owe, mleko, sery i jaja, warzywa i owoce. Udzia y g ównych grup ywnoêci w kolejnych latach ulegajà tak e zmianom (wykres 3), natomiast struktura wag dla wszystkich wymienionych grup wchodzàcych w sk ad koszyka CPI w danym roku, jest sta a. Jedynymi grupami, w przypadku których przyjmowany jest zmienny, w ka dym miesiàcu danego roku, system wag oparty na strukturze iloêciowej spo ycia poszczególnych artyku ów w tych grupach i ich Êredniorocznych cenach sà owoce i warzywa. Grupy te majà wewnàtrz swoich grup zró nicowane wagi w ka dym miesiàcu danego roku, co oznacza, e w zale noêci od miesiàca zmienia si zatem wp yw poszczególnych owoców i warzyw na ca à grup owoce lub warzywa. Taki zmienny system wag w ciàgu roku wynika z sezonowych wahaƒ cen wymienionych grup. Wykresy 4 i 5 przedstawiajà wewn trznà struktur wag owoców i warzyw. 8 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Struktura wag cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI Wykres 4 Struktura wag owoców w kolejnych miesiàcach 2004 r. 100 % 80 60 1 40 20 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Owoce drzew, krzewów oraz roêlin Owoce po udniowe Przetwory owocowe èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Wykres 5 Struktura wag warzyw w kolejnych miesiàcach 2004 r. 100 % 80 60 40 20 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ziemniaki Mieszanki warzywne Ziarno roêlin stràczkowych Grzyby Êwie e Warzywa Êwie e Przetwory warzywne èród a: dane GUS, obliczenia w asne. W wyniku zmiennego, w kolejnych miesiàcach roku, udzia u poszczególnych cen owoców i warzyw, obydwie te grupy, pomimo stosunkowo niewielkiego udzia u we wskaêniku CPI (w 2004 r.: owoce 1,3%, warzywa 2,4% 5 ) mogà dosyç silnie wp ywaç na kszta towanie si ca ej grupy cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych, a tym samym CPI. Wykres 6 przedstawia wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych oraz wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych po wy- àczeniu z nich cen owoców i warzyw 6. Koszyk wag CPI budowany jest w ka dym roku w oparciu o struktur wydatków z roku poprzedniego, które pokrywajà si jednoczeênie z sezonowoêcià poda y poszczególnych grup ywno- Êci, w tym przede wszystkim owoców i warzyw. Jednak poszczególne owoce i warzywa nie muszà pojawiaç si ka dego roku w tym samym miesiàcu (wykres 7) 7. W przypadku mo liwego niedopa- 5 Dane GUS. 6 Na podstawie wyników wst pnych GUS nt. wskaêników cen ywnoêci, napojów bezalkoholowych i alkoholowych oraz wyrobów tytoniowych. 7 Dla przyk adu: na wagi owoców w maju 2002 r. oddzia ywa y: zbiory owoców krajowych w 2000 r. ni sze o oko o 6% (w porównaniu z rokiem poprzednim) oraz póêniejszy o oko o 2-3 tygodnie 'wysyp' owoców jagodowych (truskawek). Spowodowa o to wzrost cen owoców (o ponad 26%) w maju 2001 r., czego wynikiem by a odpowiednia struktura wy- MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 9
Struktura wag cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych w CPI sowania zbiorów niektórych owoców i warzyw w danym roku, spowodowanych niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi, do struktury wag z roku poprzedniego, dochodzi do zaburzenia miesi cznej Êcie ki cen owoców i warzyw (co mo e powodowaç nieprzewidywalne skoki lub spadki cen ywnoêci). 1 Jak wynika z powy szego, kolejnym istotnym czynnikiem wp ywajàcym na wahania cen ywnoêci jest produkcja, która ma znaczenie nie tylko w przypadku owoców i warzyw, a równie w pozosta ych grupach cen ywnoêci. Wykres 6 Wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych oraz wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych po wy àczeniu cen owoców i warzyw (I po owa miesiàca do I po owy miesiàca poprzedniego = 100) 104,0 103,0 102,0 101,0 100,0 99,0 98,0 97,0 96,0 IX XI I III V VII XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ywnoêç i napoje bezalkoholowe ywnoêç i napoje bezalkoholowe èród o: dane GUS. Wykres 7 Wagi owoców w maju w latach 2002-2004 70,0 60,0 50,0 40,0 41,3 52,5 57,5 36,3 45,3 46,6 30,0 20,0 10,0 6,1 6,2 8,1 0,0 V 2002 V 2003 V 2004 Owoce drzew, krzewów oraz roêlin Owoce po udniowe Przetwory owocowe èród a: dane GUS, obliczenia w asne. datków, tj. zmniejszenie udzia u zakupów owoców krajowych na rzecz owoców importowanych. Analogicznie w maju 2003 r. na udzia owoców w koszyku CPI oddzia ywa y zbiory z 2001 r., które by y wy sze o ponad 52%. W efekcie w maju 2002 r. ceny owoców wzros y jedynie o 6,6%, tj. na poziomie zmian sezonowych charakterystycznych dla maja. Zatem wydatki gospodarstw domowych na owoce krajowe w 2002 r. by y o 16,2 pkt. proc. wy sze ni w 2001 r., co z kolei wp yn o na wewn trznà struktur wag owoców w maju 2003 r. Natomiast w 2004 r., kszta towanie si wag wtej grupie jest wynikiem ni szych zbiorów owoców z drzew o 9,7% i owoców jagodowych o 19,7% w 2002 r. Stàd nastàpi o dalsze zmniejszenie udzia u wydatków na owoce krajowe, a zwi kszenie na owoce po udniowe. 10 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Produkcja i poda produktów rolniczych 2 Produkcja i poda produktów rolniczych Produkcja i poda artyku ów ywnoêciowych jest determinowana poziomem produkcji roêlinnej i zwierz cej. Podstawowe znaczenie w kszta towaniu si sytuacji na rynku rolnym ma równowaga na rynku zbó. Rynek ten bowiem determinuje kszta towanie si nie tylko cen produktów zbo opochodnych, ale wyznacza tak e ogólne warunki dla rozwoju produkcji zwierz cej, w tym przede wszystkim podstawowego w Polsce gatunku mi sa wieprzowego oraz nabierajàcego znaczenia w konsumpcji gospodarstw domowych mi sa drobiowego. WielkoÊç produkcji roêlinnej, w poszczególnych latach, zale na jest od warunków pogodowych panujàcych w okresie wegetacji roêlin. W tym czasie publikowane sà przez GUS wst pne oceny przezimowania upraw, co pomaga w przewidywaniach na temat wielkoêci zbiorów. Publikowane informacje mogà równie poêrednio oddzia ywaç na ceny detaliczne ywnoêci, w wyniku odpowiednich zachowaƒ producentów artyku ów rolnych, którzy poprzez sterowanie posiadanymi zapasami mogà wp ynàç na poda, a tym samym na ceny, najpierw na rynku rolnym, a nast pnie na rynku detalicznym. 2 W ostatnich kilku latach, zbiory zbó kszta towa y si na wysokim poziomie z wyjàtkiem 2000 r. oraz 2003 r. 8, kiedy to wyrównywanie bilansu nast powa o w wyniku wzrostu importu i spadku eksportu. Jednak znaczenie importu, w wyniku wystarczajàcej produkcji krajowej (mimo rocznych wahaƒ) i niekorzystnych cen mi dzynarodowych, stopniowo maleje. Szczególnie zauwa alne by o to w sezonach 2001/2002 oraz 2002/2003. W sezonie 2002/03 w wyniku niskiej op acalnoêci transakcji importowych (niskie ceny zbó na rynku krajowym i os abienie kursu z otego w stosunku do g ównych walut wymienialnych, zw aszcza do euro) w niewielkiej cz Êci wykorzystany zosta bezc owy kontyngent na import pszenicy z krajów UE, na otwarte plafony na import pszenicy ze S owacji i W gier, a tak e na kontyngent taryfowy na pszenic z obni onà stawkà celnà z Czech. W sezonie 2003/04 sytuacja na tym rynku uleg a ponownie drastycznemu pogorszeniu. O regresie w produkcji przesàdzi spowodowany przez susz 11% spadek plonów oraz 2% redukcja powierzchni zbiorów. W efekcie zbiory zbó podstawowych by y o 13,7% mniejsze ni w sezonie 2002/03. Podobna sytuacja mia a miejsce w innych krajach Europy, co przyczyni o si do spadku potencja u eksportowego, a w konsekwencji do znacznego wzrostu cen zbó w obrotach mi dzynarodowych 9. Jednak mimo niekorzystnych uwarunkowaƒ zewn trznych, ze wzgl du na potrzeb pokrycia krajowego zapotrzebowania i utrzymania bezpiecznego stanu zapasów sprowadzono do Polski 980 tys. ton zbó (tj. o ponad 20% wi cej ni sezonie poprzednim). Analizujàc sytuacj poda owà na rynku zbó (na przestrzeni ostatnich kilku sezonów), zauwa a si s abnàcà rol importu. Rozmiary importu, w poszczególnych sezonach uzale nione sà, w g ównej mierze, od sytuacji na krajowym rynku, która determinowana jest wielkoêcià zbiorów (wykres 9). Jednak majàc na uwadze struktur zasobów zbó ogó em, w kolejnych sezonach, mo na zaobserwowaç zmniejszajàcy si udzia importu w poda y ogó em (wykres 10). Od rozmiarów produkcji roêlinnej uzale niona jest produkcja zwierz ca. Op acalnoêç tej produkcji hodowcy zwierzàt oceniajà bowiem poprzez relacje cenowe tj. cen skupu ywca do cen pasz. WielkoÊç produkcji zwierz cej uzale niona jest ponadto od d ugoêci cyklu produkcyjnego, przede wszystkim trzody chlewnej. CyklicznoÊç produkcji znajduje odzwierciedlenie w zmianach cen. Typowym przyk adem tych wahaƒ jest cykl Êwiƒski. D ugoêç okresu, który dzieli fazy wzrostu i fazy spadku jest w stosunku do danego zjawiska wzgl dnie sta a (we wspomnianym przyk adzie wynosi ona mniej wi cej dwa lata), a w stosunku do innych zjawisk ró na. Nie zawsze skutkujà one wahaniami cen nominalnych (w gór i w dó ), lecz mogà spowodowaç jedynie spowolnienie dynamiki ich wzrostu lub spadku. W miar wzrostu ceny rolnicy decydujà si na zwi kszenie pog owia trzody chlewnej. 8 W sezonie 2001/02 importowano o oko o 60% mniej, a w sezonie 2002/03 o oko o 13% mniej ziarna w stosunku do poprzedniego sezonu. 9 Dro a y one przede wszystkim od czerwca 2003 r. do lutego 2004 r. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 11
Produkcja i poda produktów rolniczych Wykres 8 Dynamika zbiorów, zapasów oraz importu zbó (sezon poprzedni = 100) 250,0 % 200,0 2 150,0 50,0 0,0 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 Zapasy poczàtkowe Zbiory Import Uwaga: dla sezonu 2004/2005 prognoza IERiG. èród a: dane IERiG, obliczenia w asne. Wykres 9 Struktura zasobów ogó em zbó 100 % 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 Zapasy poczàtkowe Zbiory Import Uwaga: dla sezonu 2004/2005 prognoza IERiG. èród a: dane IERiG, obliczenia w asne. Opóênienie pomi dzy podj ciem decyzji o zwi kszeniu pog owia, a momentem sprzeda- y trzody chlewnej (wynosi oko o 9 miesi cy). Po tym okresie nast puje wzrost poda y ywca wieprzowego na rynku, co przyczynia si do spadku cen w skupie. W miar spadku cen rolnicy zaczynajà ograniczaç produkcj. Spada wówczas pog owie trzody chlewnej, a tym samym nast puje spadek poda y mi sa wieprzowego na rynku. Naturalnie przy malejàcej poda y wieprzowiny jej cena zaczyna rosnàç i cykl si powtarza. Takie wahania pog owia trzody chlewnej obrazuje wykres 10. Zrównowa ona sytuacja poda owo-popytowa na tych rynkach oddzia uje nast pnie na kolejne rodzaje produkcji zwierz cej, np. mleka i jaj. Wykresy 11 i 12 przedstawiajà tempo zmian produkcji roêlinnej i zwierz cej w ostatnich kilku latach. 12 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Produkcja i poda produktów rolniczych Wykres 10 Pog owie trzody chlewnej w Polsce (w tys. sztuk) 22000 % 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 2000 1950 1900 1850 1800 1750 1700 1650 1600 1550 1500 2 XII VI 2004 III XII VI 2003 III XII VI 2002 III XII VI 2001 III XII VI 2000 III XII VI 1999 III XII VI 1998 III XII VI 1997 III XII VI 1996 III XII VI 1995 III èród o: dane GUS. Lochy (prawa skala) Trzoda chlewna ogó em (lewa skala) Wykres 11 Tempo zmian wielkoêci g ównych ziemiop odów w latach 1998-2004 (rok poprzedni = 100) 60,0 % 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Zbo a podstawowe Warzywa Owoce Uwaga: dla 2004 r. wynikowy szacunek g ównych ziemiop odów rolnych i ogrodniczych, GUS, 15.12.2004 r. èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Wykres 12 Tempo zmian wielkoêci produkcji mi sa w latach 1998-2004 (rok poprzedni = 100) 20,0 % 15,0 10,0 5,0 0-5,0-10,0-15,0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Mi so wieprzowe Mi so wo owe Mi so drobiowe Uwaga: dla 2004 r. szacunki IERiG : Rynek mi sa. Stan i perspektywy. paêdziernik 2004 r. èród a: dane GUS, IERiG, obliczenia w asne. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 13
Dzia ania interwencyjne paƒstwa 3 Dzia ania interwencyjne paƒstwa Jednymi z wa niejszych czynników wp ywajàcych na kszta towanie si cen detalicznych ywnoêci sà, obok wielkoêci produkcji artyku ów rolnych w poszczególnych latach, ceny skupu determinowane dzia aniami interwencyjnymi podejmowanymi na rynku rolnym. 3 Do 30 kwietnia 2004 r. coroczne dzia ania interwencyjne podejmowane by y przez rzàd oraz Agencj Rynku Rolnego. Ustawowym celem tych dzia aƒ by o stabilizowanie sytuacji na rynku produktów rolnych. Interwencjami obj te by y niektóre z rynków rolnych, w tym m. in. rynek zbó i rynek produktów zwierz cych mi sa oraz mleka. Podejmowane dzia ania interwencyjne polega y na skupowaniu nadwy ek produktów rolnych, które w cz Êci przeznaczane by y na rezerwy paƒstwowe. Innym rodzajem interwencji paƒstwa na rynku rolnym by y dop aty do eksportu. Skupowanie oraz eksport z dop atami nadwy ek produkcyjnych na rynku rolnym mia o na celu zapobieganie nadmiernemu spadkowi cen tych produktów na rynku krajowym. Mia o to z kolei wp yw na poziom dochodów producentów, ale jednoczeênie prowadzi o do wzrostu lub s abszego spadku cen dla konsumentów, jak równie do wzrostu produkcji w roku nast pnym. Jeszcze jednym wa nym rodzajem interwencji by o wyznaczanie cen interwencyjnych na niektóre produkty rynku rolnego. Dotyczy o to g ównie rynku zbó. Interwencje na tym rynku prowadzone by y przez ARR i polega y na zakupieniu od lipca do paêdziernika (w okresie niw) od producentów okreêlonej iloêci ziarna pszenicy i yta, o odpowiednich parametrach jakoêciowych. Na skupowane w ramach tych dzia aƒ zbo- a ustalana by a cena i wysokoêç dop aty dla producentów zbó, ró na dla pszenicy i yta. Informacje te podawane by y corocznie do publicznej wiadomoêci, zwykle na poczàtku roku, w rocznym programie dzia alnoêci ARR. Poziom cen interwencyjnych by zmienny, jednak bez wyraênej tendencji. W latach wyborów parlamentarnych poziom cen interwencyjnych by wyraênie wy szy ni w latach pozosta ych, co np. mia o istotny wp yw w 2001 r., gdy po nieurodzaju w 2000 r., odnotowano rekordowe zbiory zbó i przyj to obowiàzywanie wy szych ni w roku poprzednim cen interwencyjnych. Ustalenie na wysokim poziomie cen interwencyjnych by o sygna em dla rolników o utrzymywaniu si op acalnoêci produkcji zbó, co przyczynia o si z kolei do powstawania nadwy ek poda y i dalszego deprecjonowania cen. Z dniem 1 maja 2004 r. Polska wstàpi a do Unii Europejskiej. W Unii Europejskiej, w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, równie prowadzone sà interwencje na rynku zbó, jednak zupe nie odmiennie ni wczeêniej w Polsce. Skupem interwencyjnym obj te sà prawie wszystkie zbo a (z wyjàtkiem niektórych paszowych) i niezale nie od gatunku p acona jest jednolita cena interwencyjna (zwana równie cenà instytucjonalnà). Cena interwencyjna znana jest producentom przynajmniej trzy lata naprzód, co niewàtpliwie zapobiega nadmiernym sezonowym wahaniom cen, jak i produkcji. Pozwala kalkulowaç rolnikom op acalnoêç produkcji, bowiem cena interwencyjna stanowi dolnà granic wahaƒ cen rynkowych. Skup interwencyjny nie pe ni funkcji g ównego mechanizmu regulacji rynku, bowiem prowadzony jest nie wczeêniej ni trzy miesiàce po zbiorach, co pozwala na dostosowanie cen na prawach rynku. W nowym sezonie 2004/05 na skutek wzrostu poda y zbó ze êróde krajowych oraz przej cia unijnego systemu interwencji i cenowej regulacji na rynku zbó nale y oczekiwaç presji w kierunku spadku tych cen. Jednak ze wzgl du na fakt, e przez par najbli szych lat, Polska znajdowaç si b dzie poza strefà euro, wysokoêç ceny interwencyjnej w z otych b dzie wyznaczana przez kurs euro/z i b dzie ona ulega a zmianom w rytm wahaƒ tego kursu. Na rynku mi sa, przed 1 maja 2004 r., równie prowadzone by y dzia ania interwencyjne. Prowadzone by y one, podobnie jak w przypadku rynku zbó, przez ARR i rzàd. Dzia ania interwencyjne ARR na tym rynku sprowadza y si z jednej strony do podtrzymywania cen dla producentów ywca poprzez skup nadwy ek, a z drugiej do wspierania eksportu. 14 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Dzia ania interwencyjne paƒstwa Po akcesji do Unii Europejskiej Polska przej a unijny system regulacji rynku wieprzowiny, który od poczàtku istnienia zak ada ograniczone wsparcie na rynku wewn trznym oraz brak gwarancji cenowych dla producentów trzody. W UE ustalana jest raz na rok cena bazowa, która s u y do oceny cen rynkowych i mo e stanowiç podstaw do interwencji na rynku np. uruchamiania subwencji do prywatnego przechowalnictwa. Przy jej ustalaniu brane jest pod uwag kilka czynników m. in. koszty produkcji i po àdany zysk dla producenta, ale na takim poziomie, by nie doprowadziç do nadwy ek produkcyjnych. ZnajomoÊç tej ceny pomaga rolnikowi w planowaniu produkcji. W UE ze wzgl du na brak (w zasadzie) dzia aƒ interwencyjnych ceny mi sa wieprzowego sà dostosowywane na prawach rynku do bie àcego popytu i poda y, co przeciwdzia a powstawaniu nadwy ek produkcyjnych. Nieco inaczej wyglàda system interwencji na rynku wo owiny 10. Na tym rynku transakcje kupno-sprzeda byd a rzeênego odbywajà si wed ug cen rynkowych. Poziom tych cen, niezale nie od popytu i poda y, kszta tuje si te pod wp ywem cen interwencyjnych, których celem jest przeciwdzia anie drastycznym spadkom cen rynkowych w skali ca ej Unii lub w poszczególnych krajach. Gdy ceny spadajà zbyt nisko, wówczas uruchamiane si zakupy interwencyjne, po z góry znanych cenach na rok lub d u szy okres. Natomiast rynek mi sa drobiowego i jaj spo ywczych obj ty jest jedynie takimi formami interwencji, które chronià go przed konkurencjà zewn trznà iwspierajà eksport produktów drobiarskich poza obszar Wspólnoty. 3 Reasumujàc, ceny interwencyjne (instytucjonalne) stosowane na poszczególnych rynkach rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE majà za zadanie okreêlaç dolny pu ap zmiennoêci cen rynkowych. 10 Ze wzgl du na to, e systemem tym wspierane jest mi so, które w Polsce nie jest produkowane, nie b dzie to szerzej omawiane w niniejszym artykule. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 15
Dostosowanie cen ceny skupu i ceny detaliczne 4 Dostosowanie cen ceny skupu i ceny detaliczne Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami, wzrostowi i spadkowi cen skupu produktów rolnych towarzyszy, choç z opóênieniem, dostosowanie cen detalicznych ywnoêci, jednak w znacznie s abszej skali. JednoczeÊnie badajàc wzajemne relacje cen skupu do cen detalicznych, nale y pami taç, e zmiany cen detalicznych zwiàzane sà nie tylko ze zmianami cen na rynku rolnym. Zmiany te mogà byç wynikiem wzrostu innych cen, np. cen noêników energii oraz innych kosztów sk adajàcych si na koszty wytwarzania ywnoêci. Istotnym czynnikiem, który równie determinuje zmiany cen produktów ywnoêciowych jest poziom dochodów gospodarstw domowych. Wykresy 13-16 przedstawiajà dynamik rocznà cen skupu i cen detalicznych, na tle dynamiki zbiorów lub rozmiarów skupu. Pozwala to zaobserwowaç transmisj zmian cen na rynku rolnym na ceny detaliczne. 4 Wykres 13 Dynamika cen skupu zbó, cen detalicznych pieczywa i produktów zbo owych na tle zbiorów (poprzedni rok = 100) % 220,0 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Skup zbó Ceny skupu yta Ceny skupu pszenicy Ceny detaliczne pieczywa i prod. zbo a èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Wykres 14 Dynamika cen skupu i cen detalicznych mleka na tle skupu (poprzedni rok = 100) % 220,0 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Skup mleka Ceny skupu mleka Ceny detaliczne mleka i serów 16 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Dostosowanie cen ceny skupu i ceny detaliczne Wykres 15 Dynamika cen skupu trzody chlewnej i cen detalicznych mi sa wieprzowego na tle skupu trzody chlewnej (poprzedni rok = 100) 170,0 % 160,0 150,0 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Skup trzody chlewnej Ceny detaliczne mi sa wieprzowego Ceny skupu trzody chlewnej èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Wykres 16 Dynamika cen skupu i cen detalicznych drobiu na tle skupu ywca drobiowego (poprzedni rok = 100) 4 150,0 % 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Skup drobiu èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Ceny skupu drobiu Ceny detaliczne drobiu Jak wynika z powy szych wykresów, widoczny jest wyraêny zwiàzek pomi dzy wielkoêcià poda y rynkowej produktów rolnych i poziomem cen skupu, a w efekcie cen detalicznych produktów finalnych. W latach niskiej poda y produktów rolnych, ceny skupu oraz ceny detaliczne wykazywa- y odpowiednio silniejszy wzrost, ani eli w latach wi kszej produkcji. JednoczeÊnie nale y zwróciç uwag na fakt, e brak jest pe nego przenoszenia zmian cen rolnych na ceny detaliczne, tzn. wzrost cen skupu nie powoduje takiej samej skali wzrostu cen detalicznych. Podobnie jak w przypadku obni enia cen na rynku rolnym, ceny detaliczne obni ajà si, jednak w znacznie s abszej skali. Ze wzgl du na krótki cykl produkcyjny najszybciej dostosowujà si ceny drobiu, natomiast najwolniej ceny produktów zbo opochodnych. Ârednie ceny skupu podstawowych produktów rolnych oraz ceny detaliczne niektórych artyku ów ywnoêciowych w latach 1998-2004 przedstawione zosta y w tabeli 1. Zmiany cen produktów rolniczych z wi kszà si à oddzia ujà na poziom cen nisko przetworzonych artyku ów ywnoêciowych (jaja, mleko Êwie e, owoce i warzywa Êwie e), ani eli na produkty wysokoprzetworzone wykres 17. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 17
Dostosowanie cen ceny skupu i ceny detaliczne Tabela 1 Wskaêniki cen skupu produktów rolnych i cen detalicznych Wyszczególnienie 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 4 rok poprzedni = 100 Ceny skupu - pszenicy 92,1 91,8 118,2 99,3 86,4 104,4 105,8 - yta 86,4 93,9 120,0 100,9 91,0 106,5 102,8 - mleka 103,4 100,2 128,8 100,2 92,3 100,1 120,8 - ywca wieprzowego 91,2 87,8 121,5 118,2 82,1 89,4 128,8 - ywca wo owego 97,9 104,5 110,7 99,3 94,4 91,9 132,0 - ywca drobiowego 98,0 86,2 108,6 103,1 86,9 102,4 109,3 Ceny detaliczne - pieczywa i produktów zbo owych 105,8 102,9 114,3 107,7 100,3 100,5 105,3 - mleka 107,7 102,4 109,6 105,5 101,7 100,0 103,0 - mi sa wieprzowego 107,3 95,3 110,9 111,5 97,1 90,7 112,2 - mi sa wo owego 102,0 102,4 110,4 107,0 100,4 99,9 124,7 - mi sa drobiowego 98,6 92,1 106,9 103,9 85,1 99,8 110,3 èród a: dane GUS, obliczenia w asne. Wykres 17 Wskaêniki cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych ogó em, nieprzetworzonych i przetworzonych w okresie I 2001 X 2004 (analogiczny miesiàc poprzedniego roku = 100) 120,0 % 115,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 èród a: dane GUS, obliczenia w asne. ywnoêç i napoje bezalkoholowe ywnoêç i napoje bezalkoholowe przetworzone ywnoêç i napoje bezalkoholowe nieprzetworzone SezonowoÊç w produkcji artyku ów niskoprzetworzonych w sposób najbardziej bezpo- Êredni wp ywa na sezonowe zmiany cen ywnoêci. Wraz z rozwojem gospodarczym stopieƒ przetworzenia artyku ów ywnoêciowych roênie, a coraz mniejsza iloêç produktów rolniczych (nieprzetworzonych) trafia bezpoêrednio do konsumenta. W konsekwencji udzia wartoêci surowca rolniczego w cenie artyku ów ywnoêciowych powinien maleç. Jednak stopieƒ przetworzenia produktów rolniczych (obok m.in. wielkoêci produkcji, cen interwencyjnych) jest tylko jednà z determinant cen detalicznych. Zatem wzrost cen produktów rolniczych oznacza wzrost cen surowca pochodzenia rolniczego, poêrednio oddzia ujàc na poziom cen detalicznych, ale tylko w zakresie wyznaczonym ich udzia em w cenie detalicznej. Stàd powstajà ró nice mi dzy cenami, które p acà konsumenci, a tymi które otrzymujà producenci rolni. Udzia cen skupu w cenie produktów ywnoêciowych jest w Polsce wysoki i nie wykazuje od kilku lat wyraênego spadku (tabela 2). 18 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Dostosowanie cen ceny skupu i ceny detaliczne Tabela 2 Udzia cen skupu 11 w cenie produktów ywnoêciowych (w %) Produkty 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 XII w cenie zbytu 1 2 Tusza wieprzowa 86,7 77,9 86,7 85,2 91,2 93,4 95,0 94,6 Tusza wo owa 78,4 84,3 81,3 78,2 79,8 79,3 60,0 86,7 Przemia u yta 59,1 51,6 64,7 64,2 58,3 60,5 73,8 66,9 Przemia u pszenicy 67,4 62,0 71,7 65,4 69,0 69,2 83,6 75,5 w cenie detalicznej 1 3 Màka poznaƒska 46,5 43,8 51,0 47,5 49,2 47,3 52,6 34,7 Chleb mieszany 19,6 15,4 17,0 16,7 15,2 13,5 17,3 11,7 Cukier 37,4 33,5 31,3 29,1 32,8 38,3 44,8 39,5 Olej rzepakowy 47,3 38,0 30,9 42,5 43,6 42,5 43,9 41,6 Kurcz ta 74,8 83,3 75,9 85,2 87,3 87,4 88,8 72,0 Mas o 59,5 60,7 62,4 78,8 87,7 64,3 58,0 61,1 Twaróg t usty 31,5 28,6 31,1 34,6 31,8 28,8 30,6 36,3 èród o: Rynek rolny. Biuletyn miesi czny (z lat 1998-2004), Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoêciowej, Warszawa. 4 11 Cena skupu Êrednie miesi czne ceny skupu we wszystkich województwach. 12 Cena zbytu cena, po jakiej produkt zosta sprzedany przez przetwórc. 13 Cena detaliczna Êrednie miesi czne ceny detaliczne we wszystkich województwach. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 19
Popyt na ywnoêç 5 Popyt na ywnoêç 5 Na poczàtku lat dziewi çdziesiàtych w wyniku g bokich przemian gospodarczych i reform rynkowych polegajàcych m.in. na likwidacji bezpoêredniej kontroli paƒstwa nad przewa ajàcà cz Êcià cen, nastàpi silny impuls inflacyjny, wywo any równie wzrostem cen ywnoêci. Na skutek wprowadzenia wolnego rynku w sferze gospodarki ywnoêciowej, polegajàcego na zniesieniu monopolu w skupie, uwolnieniu cen skupu i urealnieniu cen detalicznych ywnoêci i cen Êrodków produkcji dla rolnictwa poprzez ograniczenie, a nast pnie zaniechanie dotacji paƒstwa, zaczà nast powaç proces urealniania wartoêci produkcji rolniczej, a tym samym cen detalicznych ywnoêci. Efektem tych dzia aƒ by gwa towny wzrost cen towarów ywnoêciowych i pojawienie si pierwszej bariery popytu. W 1990 r., w wyniku istotnego os abienia si y nabywczej, poprzez prowadzenie restrykcyjnej polityki p acowej, nastàpi o dalsze ograniczenie popytu na ywnoêç, co by o przyczynà pojawienia si trudnoêci ze zbytem wielu produktów rolnych. W konsekwencji uleg zmianie obraz polskiego rynku ywnoêciowego. Wytworzy a si sytuacja przewagi poda- y nad popytem, co w warunkach wzrostu cen Êrodków produkcji, wp yn o na decyzje produkcyjne rolników, którzy zacz li ograniczaç produkcj 14. W kontekêcie powy szego nale y wnioskowaç, e kolejnym z wa nych czynników oddzia ywujàcych na poziom cen ywnoêci, jest popyt na ywnoêç. Wp yw popytu na poziom cen ywnoêci widoczny by zw aszcza w latach 1990-1994, kiedy to mieliêmy do czynienia z g bokim spadkiem dochodów realnych ludnoêci, jak równie w latach 1995-1999, tj. w okresie przyspieszonej dynamiki PKB i wydatnej poprawy sytuacji dochodowej oraz w ostatnich latach. Odnotowana w latach 2000-2003 stagnacja dochodów ludnoêci, narastajàce bezrobocie, rozszerzenie si sfery ubóstwa i coraz wi ksze rozwarstwienie spo eczeƒstwa (przy rosnàcym udziale wydatków sztywnych w bud etach rodzin) doprowadzi y do zahamowania, obserwowanych w drugiej po owie lat 90., wzrostowych tendencji popytu na ywnoêç, w tym zw aszcza wysokoprzetworzonà. Âwiadczy o tym redukcja nie tylko realnych, ale i nominalnych wydatków gospodarstw domowych na ywnoêç (konsumenci poszukiwali taƒszej ywnoêci idlatego m. in. rozwinà si rynek drobiu). Nadwy ka poda y ywnoêci nad popytem deprecjonowa a ceny detaliczne i ceny p acone rolnikom. W tym okresie ywnoêç sta a si g ównym czynnikiem hamujàcym inflacj. Wp yw czynnika popytowego uwidoczni si tak e w 2003 r., kiedy to w wyniku dynamicznie rosnàcego popytu eksportowego nastàpi silny wzrost produktów drobiarskich. Podobna sytuacja mia a miejsce na poczàtku 2004 r. Przystàpienie Polski do Unii Europejskiej poskutkowa o eliminacjà wszelkich ograniczeƒ 15 w handlu towarami rolno-spo ywczymi pomi dzy naszym krajem a pozosta ymi 24 paƒstwami UE. Efektem tego by o ujawnienie si wysokiej konkurencyjnoêci cenowej wielu polskich towarów ywnoêciowych, przede wszystkim mi sa wo- owego, drobiowego i produktów mleczarskich. W I pó roczu 2004 r. wartoêç wyra onych w euro zagranicznych obrotów handlowych artyku ami rolno-spo ywczymi wzros a o 20%. Okres ten mo na podzieliç na dwa podokresy, tj. I-IV br., kiedy to obroty wzrasta y w Êrednim tempie 13% oraz V-VI br. przyrost obrotów osiàgnà 34%. Wzajemne, pe ne otwarcie rynków rolnych w ramach UE, przyczyni o si do wzrostu popytu zewn trznego na polskà ywnoêç w niewyst pujàcej dotychczas skali. W konsekwencji nastàpi znaczàcy wzrost cen najwa niejszych towarów rolnych, a co za tym idzie cen ywnoêci w pierwszych miesiàcach po akcesji. We wrzeêniu i paêdzierniku tempo wzrostu cen ywnoêci os ab o. Stabilizacja nast puje jednak na znacznie wy szym, ni przed 1 maja br., poziomie. 14 Por.: Rolnictwo polskie w okresie transformacji systemowej (1989-1997). IERiG, Warszawa 1998, s. 159-162. 15 Zniesione zosta y wszelkie c a, subsydia eksportowe, kontyngenty na towary wra liwe, przesta y obowiàzywaç ceny wejêcia i ceny minimalne na niektóre polskie owoce i warzywa. Ograniczenia w handlu mogà mieç miejsce jedynie wprzypadku nie spe nienia wymagaƒ weterynaryjnych, fitosanitarnych i norm jakoêciowych. 20 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Popyt na ywnoêç Pomimo e na zró nicowanie i wielkoêç spo ycia wielu artyku ów ywnoêciowych w du ej mierze wp ywa a sytuacja dochodowa gospodarstwa domowego, to jednak spo ycie podstawowych artyku ów ywnoêciowych w latach 1995-2004 utrzymuje si na w miar stabilnym poziomie (tabela 3). Tabela 3 Spo ycie niektórych artyku ów ywnoêciowych w latach 1995-2004 (na 1 mieszkaƒca) Wyszczególnienie j.m. 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 rok poprzedni = 100 Ziarno 4 zbó w przeliczeniu na przetwory kg 120 119 119 119 119,2 120 120 119 Ziemniaki kg 135 135 131 132 130 131 130 129 Warzywa kg 120 128 120 120 121 111 110 111 Owoce kg 40,9 54,3 53,7 51,1 57,1 56,7 54,5 55,5 Mi so i podroby kg 63,4 64,7 66,8 65,4 65,9 69,5 72,4 70,0 w tym: mi so kg 59,4 60,1 62,7 61,5 61,8 65,3 68,0 66,0 wieprzowe kg 38,1 37,6 39,6 38,7 38,2 39,2 41,2 39,2 wo owe kg 8,7 8,1 7,8 7,0 5,5 5,2 5,8 5,0 drobiowe kg 10,2 13,1 13,9 14,5 17,0 19,8 19,7 21,0 T uszcze jadalne kg 25,3 28,5 29,6 28,4 29,3 30,8 29,2 29,2 Mleko l 195 205 196 191 185 182 181 178 Jaja szt. 154 177 182 186 196 211 214 211 Cukier kg 41,9 41,7 42,5 41,2 43,0 42,0 40,3 40,0 5 Uwaga: *szacunek IERiG. èród o: Popyt na ywnoêç stan i perspektywy. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoêciowej grudzieƒ 2004, Warszawa, s. 14. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 21
Kurs walutowy 6 Kurs walutowy Na wahania cen poszczególnych grup ywnoêci ma równie wp yw kurs z otego wobec walut obcych, poniewa koszyk CPI zawiera zarówno towary krajowe, jak i importowane. W ramach grupy owoce, oko o 40% stanowià owoce pochodzàce z importu, co w przypadku silnej aprecjacji z otego (co mia o miejsce w 2002 r.) by o jednym z istotnych czynników wp ywajàcych na kszta towanie si tych cen. PoÊrednio natomiast kurs wp ywa m. in. na grup pieczywo i produkty zbo- owe. Importowana jest np. nieprodukowana w Polsce pszenica durum, która wykorzystywana jest nast pnie do produkcji m.in. makaronów. W cenach wi kszoêci grup produktów ywnoêciowych udzia dóbr podlegajàcych wymianie mi dzynarodowej jest wi kszy ni 50%, co ilustruje tabela 4. Uwzgl dniajàc wagi poszczególnych grup ywnoêci w CPI, udzia ywnoêciowych dóbr handlowych stanowi oko o 15% koszyka CPI. Nale y zatem sàdziç, e kurs jest jednym ze sk adników wp ywajàcych na cen wy ej wymienionych grup ywnoêci. 6 Kurs walutowy euro/z b dzie w najbli szym czasie jednym z istotniejszych czynników wp ywajàcych na poziom cen rolnych i ywnoêciowych w Polsce. Wynika to z oparcia Wspolnej Polityki Rolnej na euro mechanizmach, tj. m.in. cenach interwencyjnych i dop atach bezpoêrednich. Aprecjacja z otego skutkowaç b dzie obni eniem cen interwencyjnych wyra onych w z otych, co prowadziç mo e do obni enia cen rynkowych i stopniowego wzrostu konkurencyjnoêci na polskim rynku. JednoczeÊnie w sytuacji dalszego umacniania si z otego, obni aç si b dzie konkurencyjnoêç polskich towarów ywnoêciowych na rynku wspólnotowym. Tabela 4 Szacunkowy udzia sk adnika niehandlowego w cenie dóbr ywnoêciowych Grupa Udzia Pieczywo i produkty zbo owe 59% Mi so 60% Ryby 31% Mleko, sery i jaja 31% Oleje i t uszcze 37% Owoce i warzywa 49% Pozosta a ywnoêç 27% èród o: W. Or owski, L. Zienkowski (2001): Skala inflacji korekcyjnej w Polsce w latach 2001-2011. Warszawa. 22 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
ZmiennoÊç cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych 7 ZmiennoÊç cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych Ceny ywnoêci i napojów bezalkoholowych jako jeden z g ównych sk adników CPI sà istotnym czynnikiem pozamonetarnym wp ywajàcym silnie na poziom inflacji w Polsce. Potwierdzajà to wykresy 18-20, które przedstawiajà jak zmiennoêç cen ywnoêci przyczynia si do zmian CPI. Najwy szà zmiennoêcià charakteryzujà si ceny ywnoêci, natomiast najni szà zmiennoêç wykazuje CPI po wy àczeniu tych e cen. Wykres 18 Wskaêniki CPI, cen ywnoêci oraz CPI po wy àczeniu cen ywnoêci (analogiczny miesiàc roku poprzedniego = 100) 170,0 % 160,0 150,0 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 I 1992 I 1993 I 1994 I 1995 I 1996 I 1997 I 1998 I 1999 I 2000 I 2001 I 2002 I 2003 I 2004 èród a: dane GUS, obliczenia w asne. CPI ywnoêç CPI po wy àczeniu cen ywnoêç 7 Wykres 19 Wspó czynnik zmiennoêci 12-miesi czne kroczàce dla CPI i cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych (miesiàc analogiczny poprzedniego roku = 100) 9 % 8 7 6 5 4 3 2 1 0 XII 1992 XII 1993 XII 1994 XII 1995 XII 1996 XII 1997 XII 1998 XII 1999 XII 2000 XII 2001 XII 2002 XII 2003 XII 2004 ywnoêç i napoje bezalkoholowe CPI èród o: dane GUS, obliczenia w asne MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 23
ZmiennoÊç cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych Wykres 20 Wspó czynnik zmiennoêci 12-miesi czne kroczàce dla CPI i cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych (miesiàc poprzedni = 100) 4 % 3 3 2 2 1 1 0 XII 1992 XII 1993 XII 1994 XII 1995 XII 1996 XII 1997 XII 1998 XII 1999 XII 2000 XII 2001 XII 2002 XII 2003 XII 2004 ywnoêç i napoje bezalkoholowe CPI èród o: dane GUS, obliczenia w asne ZmiennoÊç cen ywnoêci i napojów bezalkoholowych jest wyraênie wi ksza ni CPI w analizowanym okresie. Szczególnie wynika to z du ej zmiennoêci cen warzyw i owoców (ponad 20% na poczàtku lat 90.). Najmniejszà zmiennoêcià charakteryzujà si ryby i mleko wraz przetworami. 7 24 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
S owniczek Podsumowanie poj ç z zakresu gwarantowania depozytów 8 Podsumowanie Na kszta towanie si cen detalicznych ywnoêci ma wp yw szereg czynników o charakterze nieregularnym, cyklicznym oraz sezonowym. Ró norodnoêç ta powoduje znaczne ich wahania. Wahania nieregularne, wywo ywane sà przyczynami o charakterze losowym, przypadkowym. Wahania przypadkowe nie majà wp ywu na rozwój zjawiska w d u szym okresie, mimo incydentalnych, np. gwa townych zwy ek cen produktów rolniczych, zwiàzanych z niekorzystnym rozwojem warunków agrometeorologicznych. Innym rodzajem wahaƒ sà wahania okresowe, zwane cyklicznymi. Ten rodzaj wahaƒ charakteryzuje si prawid owoêcià spowodowanà trwa ym dzia aniem okreêlonych przyczyn. Prawid owoêç ta polega na okresowym, tj. cyklicznym wzroêcie i nast pnie zmniejszaniu si rozmiarów danego zjawiska ('cykl Êwiƒski'). I wreszcie trzeci rodzaj wahaƒ cenowych, tj. wahania okresowe o cyklu rocznym. Tego typu wahania obserwuje si zarówno na rynkach produktów roêlinnych (zbo a, owoce, warzywa), jak i zwierz cych (mi so wieprzowe, mleko, jaja). Mo na powiedzieç, e o zmianach cen ywnoêci decydujà przede wszystkim czynniki naturalne, które wp ywajà na wielkoêç poda y produktów krajowych. Wywo ane zmianà poda y wahania cen na rynku rolnym, wp ywajà na ceny ywnoêci w zale noêci od stopnia jej przetworzenia. Zmiany cen produktów rolniczych z wi kszà si à oddzia ywujà na poziom cen nisko przetworzonych artyku ów ywnoêciowych ni wysokoprzetworzonych. W d u szym horyzoncie czasowym stopieƒ przetworzenia artyku ów ywnoêciowych roênie, a tym samym udzia wartoêci surowca rolniczego w cenie artyku ów ywnoêciowych maleje. Reasumujàc, w krótkim okresie g ównym czynnikiem decydujàcym o cenach ywnoêci jest produkcja i poda surowców rolniczych, silnie uzale niona od warunków naturalnych i cechujàca si du à inercjà. W d ugim okresie produkcja dopasowuje si do popytu, a tendencje cenowe wyznaczajà kierunek tych dostosowaƒ. 8 MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 195 25
Bibliografia 9 Bibliografia Dostosowanie polskiego rynku rolnego do wymogów Unii Europejskiej. SGH, IERiG, ARR, Warszawa, 2003. Handel zagraniczny produktami rolno-spo ywczymi stan i perspektywy. IERiG, Warszawa, 2004. Or owski W., Zienkowski L. (2001): Skala inflacji korekcyjnej w Polsce w latach 2001-2011. Warszawa, materia y powielane. Polski handel rolno-spo ywczy w I pó roczu 2004 r. MRiRW, Warszawa, wrzesieƒ 2004. Popyt na ywnoêç stan i perspektywy. IERiG, Warszawa, 2000-2003. Rolnictwo polskie w okresie transformacji systemowej (1989-1997). IERiG, Warszawa 1998. Rynek mi sa stan i perspektywy. IERiG, Warszawa, 1998-2004. Rynek owoców i warzyw stan i perspektywy. IERiG, Warszawa, 1998-2004. Rynek rolny. Biuletyn miesi czny, IERiG, Warszawa, 1998-2004. Rynek zbó stan i perspektywy. IERiG, Warszawa, 1998-2004. Staƒko S. (2003): Ceny detaliczne ywnoêci a ceny surowców rolniczych. Biuletyn ARR nr 8. www. arr. gov. pl www. europe. eu. int www. minrol. gov. pl www. stat. gov. pl 9 26 N a r o d o w y B a n k P o l s k i