MOŻLIWOŚCI ROZRODU RYB ŁOSOSIOWATYCH W RZECE WOŁCZENICY

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2018 (X XII). T. 18. Z. 4 (64) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS ISSN 1642-8145 s. 29 40 pdf: www.itp.edu.pl/wydawnictwo/woda Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2018 Wpłynęło 16.03.2018 r. Zrecenzowano 22.11.2018 r. Zaakceptowano 18.12.2018 r. A koncepcja B zestawienie danych C analizy statystyczne D interpretacja wyników E przygotowanie maszynopisu F przegląd literatury MOŻLIWOŚCI ROZRODU RYB ŁOSOSIOWATYCH W RZECE WOŁCZENICY Adam TAŃSKI 1) ABDEF, Marek JANKOWSKI 2) BDEF, Witold SOSNOWSKI 2) BDEF, Adam BRYSIEWICZ 3) BEF 1) orcid.org/0000-0002-3537-4198; Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa, Katedra Hydrobiologii, Ichtiologii i Biotechnologii Rozrodu 2) Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa, Katedra Hydrobiologii, Ichtiologii i Biotechnologii Rozrodu 3) orcid.org/0000-0002-3032-7843; Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach S t r e s z c z e n i e Wędrowne ryby łososiowate są niezwykle cenne z gospodarczego punktu widzenia, a ich występowanie w rzece potwierdza dobrą jakość warunków środowiskowych. Łosoś (Salmo salar L.) i troć wędrowna (Salmo trutta m. trutta L.) do rozrodu wymagają odpowiedniego żwirowo-kamienistego substratu, w którym budują gniazda kopce tarłowe. Kopce tarłowe ryb szczegółowo opisano, podając ich rozmiary i lokalizację GPS. Wyniki porównano z uzyskanymi w badaniach przeprowadzonych w ubiegłych latach na tym odcinku oraz z obserwacjami przeprowadzonymi na innych ciekach. W wyniku prowadzonych prac melioracyjnych w wielu ciekach dokonano regulacji koryt rzecznych i pogłębiono je, eliminując podłoża żwirowo-kamieniste. Ponadto istotnym elementem ograniczającym zasięg występowania wędrownych ryb jest zabudowa hydrotechniczna. Podczas badań przeanalizowano możliwość rozrodu ryb w Wołczenicy oraz zewidencjonowano tarliska w dwóch sezonach rozrodczych 2016 2017 i 2017 2018. Wyniki wskazują na istotne zmniejszenie liczby gniazd w porównaniu z wcześniej prowadzonymi badaniami z dwunastu do trzech. Słowa kluczowe: ryby łososiowate, rzeka Wołczenica, tarliska Do cytowania For citation: Tański A., Jankowski M., Sosnowski W., Brysiewicz A. 2018. Możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) s. 29 40.

30 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) WSTĘP Pogłębianie koryt rzecznych, regulacja brzegów i budowa piętrzeń doprowadziły do pojawienia się znaczących, w większości niekorzystnych przekształceń w środowisku naturalnym. Działania te przyczyniły się do zmiany w naturalnym funkcjonowaniu zlewni rzek, prowadząc do ich zubożenia, a w niektórych przypadkach do ich całkowitej bądź częściowej degradacji [TAŃSKI i in. 2011; WI- ŚNIEWOLSKI 2003]. Przekształcenie naturalnych fragmentów koryt rzecznych oraz zabudowa hydrotechniczna uniemożliwiają swobodną migrację organizmów wodnych, w tym również ryb [CZERNIAWSKI i in. 2015; FENKES i in. 2016; TYMIŃSKI i in. 2016]. W wyniku przerwania naturalnej ciągłości ekologicznej dochodzi do szeregu zmian stwarzających w konsekwencji odmienne w stosunku do pierwotnych warunki, zarówno hydrologiczne, jak i biologiczne. Mimo wykonywania na zaporach przepławek, zapory stanowią nadal poważną przeszkodę dla ryb wędrownych. Działanie tych budowli w widoczny sposób zmniejsza liczbę ryb wędrownych, docierających w górne fragmenty cieków, gdzie znajdują się ich naturalne tarliska. Spowolnienie przepływu wody w strefie piętrzenia może natomiast doprowadzać do gromadzenia się na gniazdach znacznych ilości mułu uniemożliwiającego dalszy rozwój złożonej ikry [BARTEL 2008]. Troć wędrowna (Salmo trutta trutta m. trutta L.) i łosoś (Salmo salar L.) migrują z morza do rzek, płynąc w górę ich biegu do miejsc (najczęściej dopływów mających status rzek o charakterze górskim), w których dno jest żwirowo-kamieniste, a woda spełnia warunki fizykochemiczne odpowiednie do odbycia tarła. Przegradzanie rzek niszczy naturalny reżim hydrologiczny, doprowadzając do szeregu niekorzystnych dla danego ekosystemu zmian, takich jak zakłócenia dynamiki przepływów wody oraz pogorszenie fizycznych i chemicznych parametrów wody [TAŃSKI i in. 2011]. Dlatego tak istotne jest zachowanie oraz przywracanie odpowiednich warunków do bytowania i rozrodu ryb łososiowatych. Pogarszanie się warunków środowiskowych w następstwie antropopresji skutkuje zmniejszeniem liczby miejsc, gdzie ryby wędrowne mogą odbyć swoje tarło. Dlatego konieczne stało się prowadzenie regularnych zarybień rekompensacyjnych oraz podejmowanie działań mających na celu poprawienie warunków bytowych poprzez budowę nowych tarlisk oraz monitoring ryb wędrujących na tarło. Dzięki tym działaniom możliwe jest podjęcie decyzji mających na celu ochronę zarówno miejsc tarliskowych, jak i ryb wędrownych, a wyniki tych obserwacji są kluczowe w określaniu zmian zachodzących w środowisku oraz planowaniu dalszej, właściwej strategii zarybieniowej [BARTEL 2008; BARTEL i in. 2007; TAŃSKI i in. 2008b; 2011]. Zabudowa rzek jest głównym czynnikiem ograniczającym populację ryb łososiowatych, dlatego cieki, w których występują naturalne tarliska tych ryb, powinny być wyposażone w instalacje umożliwiające ich migrację. Rzek spełniających powyższe warunki jest w województwie zachodniopomorskim niewiele, dlatego ich

A. Tański i in.: Możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy 31 stan powinien być stale monitorowany. Niniejsze badania miały na celu dokonanie oceny możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy. Ocenę porównawczą przeprowadzono na podstawie liczby zarejestrowanych gniazd tarłowych oraz rejonów tarłowych ryb łososiowatych w latach 2017 2018 w odniesieniu do wyników badań przeprowadzonych w latach 2009 2010. MIEJSCE I WARUNKI BADAŃ Rzeka Wołczenica ma swoje źródło na wysokości 47,5 m n.p.m. w okolicach wsi Glicko, 3 km na północ od Nowogardu. Płynie ona przez Równinę Gryficką i Równinę Goleniowską do Zatoki Cichej, gdzie uchodzi do Dziwny. Dziwna to jedna z trzech cieśnin łączących Zalew Szczeciński z morzem [CHEŁKOWSKI i in. 1990]. Długość Wołczenicy wynosi 52,1 km, a powierzchnia jej zlewni to 494,3 km 2. Zgodnie z informatorem na 2018 rok wykaz wód krainy pstrąga i lipienia (Okręg PZW Szczecin) można podzielić ją na dwa odcinki o charakterze rzeki nizinnej oraz górskiej [OPZW w Szczecinie niedatowane]. Pierwszy odcinek rozciąga się od wiaduktu kolejowego na trasie Kamień Pomorski Wysoka Kamieńska do ujścia rzeki, drugi od wspomnianego wiaduktu do źródła. O charakterze Wołczenicy jako spełniającej wymogi rzeki górskiej świadczy przede wszystkim jej charakterystyka morfometryczna oraz ichtiofauna, w której stwierdzono występowanie pstrągów potokowych (S. trutta m. fario L.), troci wędrownych (S. trutta m. trutta L.) oraz minogów strumieniowych (Lampetra planeri Bloch) [KESZKA, TAŃSKI 2008], a także badania realizowane w latach 2007 2013 w ramach projektu pt.: Wspieranie naturalnego rozrodu wędrownych ryb łososiowatych (troć i łosoś), zlewni Dolnej Odry i Zalewu Szczecińskiego w oparciu o przyjazne środowisku działanie w postaci budowy tarlisk, monitoring biologiczny i środowiskowy oraz znaczenie projektu dla rozwoju i restrukturyzacji społeczno-gospodarczej regionu, które potwierdziły jakość wód spełniającą warunki do bytowania w niej ryb łososiowatych [ZUT w Szczecinie 2013]. Największym dopływem Wołczenicy jest Grzybnica o długości 24,6 km, która wypływa z jeziora Ostrowo (262,0 ha) i przepływa przez jezioro Piaski (95,0 ha). Warto wymienić również mniejsze dopływy, takie jak Stawna 16,9 km oraz Dąbrzyca 16,1 km. Dolny odcinek Wołczenicy, Grzybnicy oraz sieć kanałów (także melioracyjnych) tworzą tzw. Bagna Rozwarowskie, torfowiska okresowo zalewane przez słone wody z Dziwny. W ciągu ostatniego wieku Wołczenica, podobnie jak inne rzeki w regionie, została poddana intensywnym zabiegom melioracyjnym. W związku z zaawansowaną regulacją koryta rzeki, tj. prostowaniem, ujednoliceniem profilu poprzecznego dna (wyrównane, brak naturalnych wodospadów i zagłębień), zniknęły naturalne meandry, przegłębienia i zwaliska, w których ryby znajdowały schronienie. Na przeważającej długości Wołczenicy głębokość cieku w okresie letnim nie przekracza 0,5 m (do 1,5 w miejscach głębszych). Dno rzeki składa się głównie z piasku

32 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) z domieszką mułu oraz osadzonego w nim rumoszu drzewnego. Sporadycznie, głównie w okolicach naturalnych i sztucznych spiętrzeń oraz mostów, woda odsłania pasy żwiru o długości 2,0 m i szerokości około 1,0 m. Wspomniane wcześniej tereny bagienne u ujścia w okolicach Rekowa charakteryzują się większym zróżnicowaniem co do głębokości oraz charakterystyki dna. Jednak ze względu na niski poziom wód, szczególnie w okresie letnim, można założyć, że w Wołczenicy panują niekorzystne warunki do bytowania ryb łososiowatych. Pomimo tego rzekę zasiedlają gatunki ryb o wysokich wymaganiach środowiskowych (ryby łososiowate) i minogi, co potwierdzają obserwacje własne i rejestry połowów wędkarskich [OPZW W Szczecinie 2018]. Z badań bonitacyjnych Wołczenicy [KESZKA, TAŃSKI 2008] wynika, że na każdym odcinku rzeki (z wyłączeniem dolnego odcinka u ujścia) występują ryby łososiowate. Jak wcześniej wspomniano, Wołczenica charakteryzuje się dużymi wahaniami poziomu wody w korycie, co może stanowić utrudnienie dla występujących w niej ryb, szczególnie wędrownych. Ponadto Mała Elektrownia Wodna w Derkaczu przyczynia się do okresowego przesuszania koryta rzeki, ponieważ dochodzi do zatrzymania wody na jazie. Jaz w Derkaczu nie został wyposażony w przepławkę, przez co stanowi dla ryb łososiowatych migrujących w górę cieku barierę nie do przebycia. Inne bariery techniczne znajdujące się w zlewni rzeki również ograniczają wędrówki ryb, w szczególności troci wędrownej. Ponadto w korycie rzecznym brakuje fragmentów o kamienisto-żwirowym podłożu, na którym ryby łososiowate mogłyby przystępować do rozrodu. METODY BADAŃ Wizje terenowe w rejonie występowania tarlisk, na odcinku od ujścia do jazu położonego w miejscowości Derkacz, przeprowadzono po sezonie tarłowym od 12 do 15 lutego 2017 r. oraz od 30 stycznia do 23 lutego 2018 r., kiedy większość ryb zakończyła już tarło. Szczególny nacisk położono na lokalizację i liczbę gniazd tarłowych (kopców tarłowych) troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.). Świeże kopce, jeszcze nierozmyte przez nurt wody były bardzo dobrze widoczne na tle ciemnego podłoża. W czasie liczenia stwierdzono znaczne różnice w wielkości gniazd, co spowodowało konieczność ich klasyfikacji. W tym celu posłużono się metodyką zastosowaną w opracowaniu dotyczącym naturalnych tarlisk na rzece Słupi [DĘBOWSKI i in. 2008]. Zgodnie z tą metodyką proponuje się następującą klasyfikację kopców tarłowych troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.): klasa M (małe) to kopce o średnicy od 0,5 do 1 m; klasa S (średnie) to kopce o średnicy od 1 do 2 m; klasa D (duże) kopce o średnicy większej niż 2 m. Za średnicę kopców przyjęto średnią arytmetyczną długości i szerokości kopca. W odniesieniu do dużych gniazd (klasa D) zakłada się, że mogą być to gniazda na-

A. Tański i in.: Możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy 33 leżące do dużych osobników zarówno troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.), jak i łososia atlantyckiego (S. salar L.). Gniazda o wielkości mniejszej niż 0,5 m uznano za gniazda tarłowe pstrąga potokowego (S. trutta m. fario L.). Ewidencji tarlisk dokonywano, obserwując koryto rzeki od ujścia w okolicach mostu kolejowego na trasie Kamień Pomorski Wysoka Kamieńska w górę. Obserwacje przeprowadzono z wykorzystaniem okularów z filtrem polaryzacyjnym. Po zlokalizowaniu gniazda każdorazowo oznaczano jego pozycję za pomocą urządzenia GPS. Pomiary wielkości gniazda wykonywano za pomocą łaty mierniczej, notując długość i szerokość gniazda. Następnie dokonywano pomiarów charakterystyki cieku w miejscu występowania kopca. Dalmierzem laserowym mierzono szerokość koryta cieku, za pomocą stalowej łaty jego głębokość, a ultradźwiękowym przepływomierzem prędkość przepływu wody. Dane na temat położenia i wielkości gniazd zebrane podczas badań terenowych zostały skatalogowane i opracowane z zastosowaniem oprogramowania MS Office Excel 2016. Obszar, na którym występowało więcej niż jedno gniazdo, określono mianem rejonu tarliskowego. WYNIKI BADAŃ W 2017 r. na obserwowanym fragmencie rzeki zarejestrowano cztery gniazda tarłowe (tab. 1) należące do ryb z rodziny Salmonidae. Tabela 1. Oznaczone rejony tarliskowe troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.) i pstrąga potokowego (S. trutta m. fario L.) Table 1. Marked areas of trout (S. trutta m. trutta and S. trutta m. fario L.) spawning Numer gniazda Nest number Rejon tarliskowy Spawning area N Pozycja GPS GPS location E Klasyfikacja gniazda Classification of nest Wielkość gniazda Size of nest m Prędkość przepływu Flow m s 1 Rok 2017 Year 2017 1 I 53 46 59.23 14 51 22.81 S. trutta m. fario L. 0,30 0,40 0,452 2 I 53 47 0.49 14 51 11.84 S. trutta m. trutta L. [S] 1,20 1,50 0,819 3 I 53 46 59.60 14 51 13.77 S. trutta m. trutta L. [S] 1,30 1,40 0,611 4 I 53 47 11.44 14 51 1.26 S. trutta m. trutta L. [S] 1,80 1,90 0,840 Rok 2018 Year 2018 1 I 53 47 0.49 14 51 11.84 S. trutta m. trutta L. [S] 1,20 1,50 0,711 2 I 53 47 0.49 14 51 11.84 S. trutta m. trutta L. [M] 0,86 0,90 0,596 3 II 53 49 5.46 14 51 78.70 S. trutta m. trutta L. [S] 1,70 1,50 0,745 Objaśnienia: [M] = małe, [S] = średnie. Explanations: [M] = small, [S] = medium. Źródło wyniki własne. Source: own study.

34 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) Rys. 1. Mapa rejonów tarliskowych; = zapora, I, II = rejony tarliskowe; źródło: opracowanie własne na podkładzie mapy z geoportal.gov.pl Fig. 1. Map of spawning areas; = dam; I, II = spawning areas; source: own elaboration, fragment of a map from geoportal.gov.pl Spośród wszystkich gniazd najliczniej występującymi (75%) były gniazda zaliczone do gniazd troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.). Zaobserwowano również jedno pojedyncze gniazdo (25%) sklasyfikowane jako gniazdo pstrąga potokowego. Nie zaobserwowano gniazd o średnicy >2,0 m, jak również gniazd troci wędrownej o wielkości mieszczącej się w przedziale od 0,5 do 1,0 m, zaliczanych do gniazd małych. W trakcie obserwacji wytypowano jeden rejon tarliskowy (obszar z licznie występującymi gniazdami), a łączna liczba gniazd znajdujących się na tym obszarze wynosiła cztery (rys. 1). Teren, na którym stwierdzono występowanie tych gniazd, leży w obrębie miejscowości Derkacz, poniżej zapory stanowiącej przeszkodę uniemożliwiającą rybom dalsze wędrówki. Uwzględniając wcześniej przyjętą klasyfikację, wyodrębniono jedno gniazdo należące do pstrąga potokowego (S. trutta m. fario L.) i trzy gniazda troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.) o średniej wielkości. W 2017 r. w cieku nie stwierdzono obecności gniazd małych, które mogłyby wybudować trocie (S. trutta m. trutta L.), ani gniazd dużych. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją nie stwierdzono również gniazd mogących należeć do łososia atlantyckiego (S. salar L.). W 2018 r. na kontrolowanym fragmencie rzeki zaobserwowano trzy gniazda (tab. 1) należące do ryb łososiowatych. Były to gniazda troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.). Nie zaobserwowano gniazd mających średnicę ponad 2,0 m, jak również poniżej 0,5 m. W trakcie obserwacji wytypowano dwa rejony tarliskowe, a łączna liczba gniazd znajdujących się na tym obszarze równa była trzy (rys. 1). Pierwszy rejon zlokalizowany był poniżej zapory w miejscowości Derkacz, natomiast drugi w rejonie miejscowości Wysoka Kamieńska.

A. Tański i in.: Możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy 35 Na podstawie przyjętej wcześniej klasyfikacji wyodrębniono jedno małe gniazdo należące do troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.) i dwa średnie gniazda również należące do tego gatunku. Nie zaobserwowano gniazd, które można było zaliczyć do gniazd pstrąga potokowego (S. trutta m. fario L.), a także dużych gniazd troci lub należących do łososia atlantyckiego (S. salar L.). Średnia średnica kopca wszystkich gniazd wynosiła 1,20 1,30 m. Gniazda troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.) zaklasyfikowane do średniej wielkości miały uśredniony wymiar kopca mieszczący się w przedziale 1,44 1,56 m. Średnia wielkość kopca gniazda troci wędrownej (S. trutta m. trutta L.) o małej wielkości wynosiła 0,86 0,90 m, natomiast pstrąga potokowego (S. trutta m. fario L.) 0,30 0,40 m (tab. 1). DYSKUSJA WYNIKÓW W wyniku analizy prezentowanych wyżej wyników badań (lata 2017 i 2018) ustalono, na podstawie porównania wyników badań przeprowadzonych na tym samym odcinku rzeki przez TAŃSKIEGO i in. [2011] w latach 2009 2010, że liczba gniazd ryb łososiowatych zmniejszyła się w porównaniu z liczbą stwierdzoną w ubiegłych latach. Cytowani autorzy w latach 2009 2010 zarejestrowali 12 gniazd tarłowych ryb łososiowatych, w jednym rejonie tarłowym zlokalizowanym poniżej zapory wodnej znajdującej się w miejscowości Derkacz. Porównując wyniki z okresów 2009 2010 i 2017 2018, można zauważyć trzykrotne zmniejszenie liczebności gniazd tarłowych w późniejszym okresie. Analiza wielkości gniazd tarłowych z lat 2009 2010 w porównaniu z aktualnymi wynikami wskazuje na większe ich zróżnicowanie, ponieważ poprzednio wyodrębniono cztery gniazda małe i osiem gniazd w średniej klasie wielkości. W latach 2017 2018 zanotowano małe zróżnicowanie wielkości gniazd zaobserwowano jedynie trzy gniazda średnie i tylko jedno gniazdo pstrąga potokowego (S. trutta m. fario L.). W sezonie 2017 2018 dwa gniazda znajdowały się w podobnej lokalizacji (poniżej miejscowości Derkacz), i jedno gniazdo zlokalizowano w rejonie miejscowości Wysoka Kamieńska. Pomimo wybudowanych w 2013 i 2014 roku przez Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie dwóch tarlisk o łącznej powierzchni 550 m 2 poniżej miejscowości Derkacz, ryby nie przystępują do tarła. Najprawdopodobniej dzieje się tak ze względu na piętrzenie wody w miejscowości Derkacz. W celu zgromadzenia większej ilości wody na potrzeby elektrowni często ograniczony jest przepływ przez jaz i ryby w tym czasie odstępują od tarła, spływając w dół cieku. Podobne tendencje wskazujące na zmiany w rozmieszczeniu oraz występowaniu gniazd ryb łososiowatych obserwuje się również w zlewniach pobliskich cieków. Badania przeprowadzone przez JANKOWSKIEGO i in. [2017] na Gowienicy w sezonie 2016 2017 również potwierdzają zmniejszenie się o 28% liczby obserwowanych gniazd w stosunku do poprzednich lat. Jednak w przypadku rzeki Woł-

36 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) czenicy zmniejszenie odbywa się w dużo szybszym tempie. W przypadku Gowienicy liczba miejsc tarliskowych również uległa zmniejszeniu, ale nie tak znacznie, jak w Wołczenicy. Plany zarybieniowe dla rzeki Wołczenicy z lat 2010 2014 użytkownika rybackiego, którym jest Okręg PZW w Szczecinie, wykazują stałe zarybienia wylęgiem troci wędrownej. Do Wołczenicy w 2010 roku wypuszczono 60 000 sztuk wylęgu, w 2011 15 000 sztuk narybku letniego, 50 000 sztuk wylęgu w roku 2012 i 2013 oraz 20 000 sztuk wylęgu w roku 2014 (dane Okręgu PZW w Szczecinie). Uwzględniając cykl życiowy w wodach słodkich i wzrost w wodach morskich, po 4 6 latach od zarybienia ryby te powinny masowo wracać do cieku, gdzie zostały wypuszczone. Być może ryby docierają do rejonu piętrzenia wody w Derkaczu, lecz ze względu na wahania poziomu wody wracają, nie znajdując odpowiednich miejsc do wybudowania gniazd i nie przystępują do rozrodu. Należy zaznaczyć, że górna część zlewni Wołczenicy jest mniej uregulowana i znajduje się w jej biegu dużo odcinków o żwirowo-kamienistym dnie, które mogłoby być wykorzystane do naturalnego rozrodu ryb łososiowatych. Odcinek poniżej miejscowości Derkacz był wielokrotnie regulowany poprzez pogłębianie dna i dlatego miejsca żwirowokamieniste ze względu na procesy erozyjne są przysypywane spływającym piaskiem, podobnie jak w wielu innych rzekach [JACOBSEN i in. 2017; RICHTER, THOMAS 2007]. Dlatego konieczne jest podjęcie prac mających na celu udrożnienie korytarzy ekologicznych (budowa przepławek) oraz wprowadzenie działań mających na celu ochronę tarlisk, na co również zwracają uwagę wspomniani wcześniej autorzy. Wyniki badań przeprowadzonych w latach 2006 2009 w dużo większym cieku, którym jest Ina, również wskazują na sukcesywne zmniejszanie się liczby gniazd tarłowych w poszczególnych sezonach [ZUT w Szczecinie 2013]. Liczba gniazd ryb łososiowatych w tej rzece zmniejszyła się w ciągu tych lat o około 22,23% oraz zanotowano nieznaczne różnice liczby rejonów tarliskowych, czyli miejsc w których występowało więcej niż jedno gniazdo. Związane jest to z dynamiką przepływu w tego typu ciekach, gdzie silny nurt często rozmywa stare tarliska i przenosi fragmenty żwiru w inne miejsca. Zlewnia rzeki Iny to większy obszar zawierający powierzchnię, która może tworzyć właściwe podłoże potrzebne do budowy tarlisk dla ryb łososiowatych. Wołczenica w wyniku istniejącej w jej biegu budowli hydrotechnicznej zlokalizowanej w miejscowości Derkacz oraz niewielkim odcinku o charakterze rzeki górskiej znajdującym się poniżej tej zapory ma niewiele powierzchni spełniającej wymogi do budowy tarlisk dla ryb łososiowatych. W korycie rzeki na tym odcinku znajduje się głównie piasek i drobny żwir. Podobne problemy związane z drożnością cieków pojawiają się również na odcinkach innych rzek [LEJK, MARTYNIAK 2011]. Analizując stan oraz możliwości rozrodu troci wędrownej w środkowym odcinku dorzecza rzeki Łaba w latach 2007 2008, badacze ci również zwrócili uwagę na spore różnice w liczebności gniazd na poszczególnych stanowiskach. Aby poprawić warunki naturalnego roz-

A. Tański i in.: Możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy 37 rodu, konieczne jest udostępnienia kolejnych fragmentów cieku poprzez wprowadzenie budowli ułatwiających migrację do niewielkich dopływów w górnych odcinkach zlewni. W Wołczenicy również istnieje potrzeba tego typu działań, gdyż udostępnienie rybom wędrownym fragmentów cieku znajdujących się powyżej zapory w Derkaczu poprzez budowę przepławki zwiększyłoby możliwości oraz szanse naturalnego tarła tych ryb w tej rzece. Tego typu tarliska w sezonie jesiennym wykorzystywane są przez ryby łososiowate, a w sezonie wiosennym w takich miejscach do rozrodu przystępują chronione w Polsce minogi. Jednymi z czynników negatywnie wpływających na stan populacji ryb wędrownych są między innymi intensywny połów i kłusownictwo. Znacząco przyczyniają się one do zmniejszenia liczby ryb, szczególnie łososiowatych, a w sytuacji krytycznej mogą powodować ich całkowity zanik. Miejscem szczególnych zagrożeń są fragmenty rzek, gdzie wędrowne ryby masowo gromadzą się przed budowlą hydrotechniczną i nie mają możliwości płynąć dalej w górę cieku tak jak w miejscowości Derkacz. Mając na uwadze powyższe, zasadne jest prowadzenie stałego i regularnego monitoringu oraz ochrony tarlisk oraz dążenie do budowy przepławek, a także jednoczesne akcje zarybieniowe [BARTEL i in. 2007; TAŃSKI i in. 2008a; 2011; RADTKE i in. 2017]. Najważniejszy jednak problem dla ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy, jak wykazują powyższe badania, stanowią brak właściwego substratu tarliskowego w korycie rzecznym i zabudowa hydrotechniczna. Zabudowa uniemożliwia migrację ryb wędrownych do wyżej położonego biegu Wołczenicy, w którym znajdują się żwirowe fragmenty odpowiednie do odbycia tarła. Badania wykazały również, że liczba miejsc tarliskowych w porównaniu z latami 2009 2010 uległa zmniejszeniu w wyniku zapiaszczenia tarlisk. W związku z tym nadal powinny być realizowane systematyczne zarybienia oraz powinien być prowadzony stały monitoring miejsc tarliskowych połączony z ochroną ryb przed kłusownictwem. WNIOSKI 1. Wołczenica jest rzeką, w której na stałe mogą bytować ryby łososiowate, co potwierdzają zarybienia i połowy wędkarskie. 2. Brak miejsc żwirowo-kamiennych w korycie rzecznym uniemożliwia możliwość rozrodu wędrownych ryb łososiowatych na odcinku od ujścia do miejscowości Derkacz. 3. Ze względu na brak przepławki jaz na Wołczenicy w miejscowości Derkacz istotnie ogranicza migrację ryb i minogów w górę zlewni w celu odbycia tarła naturalnego.

38 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) BIBLIOGRAFIA BARTEL R. 2008. Restytucja wybranych gatunków ryb wędrownych w Polsce. W: Rybackie perspektywy pobrzeża południowego Bałtyku [Restitution of selected species of migratory fish in Poland. In: Fisheries prospects of the shores of the southern Baltic Sea]. T. 3. Red. W. Wawrzyniak, I. Dunin-Kwinta, K. Formicki, R. Bartel. T. 3. Szczecin. Wydaw. FOKA s. 59 73. BARTEL R., WIŚNIEWOLSKI W., PRUS P. 2007. Impact of the Włocławek dam on migratory fish in the Vistula River. Archives of Polish Fisheries. Vol. 15. Fasc. 2 s. 141 156. CHEŁKOWSKI Z., DOMAGAŁA J., TRZEBIATOWSKI R. 1990. Feeding of sea trout (Salmo trutta L.) migrating upstream for spawning in Lower Oder River system. Acta Ichthyologica et Piscatoria Vol. XX. Fasc. 2 s. 25 35. CZERNIAWSKI R., DOMAGAŁA J., PILECKA-RAPACZ M. 2015. Pierwsze sztuczne tarliska dla ryb łososiokształtnych w dorzeczu Drawy [The first artificial spawning grounds for salmon fish in the Drawa basin]. Komunikaty Rybackie. Nr 1 (144) s. 12 44. DĘBOWSKI P., BERNAŚ R., RADTKE G., SKÓRA M. 2008. Stan populacji troci wędrownej (Salmo trutta morpha trutta L.) i łososia (Salmo salar) w dorzeczu Słupi i możliwości optymalizacji tarła tych gatunków [The status of the migratory trout (Salmo trutta m. trutta L.) and salmon (Salmo salar L.) in the Słupia catchment and the potential for spawning optimization of these species]. Olsztyn. Wydaw. IRŚ. ISBN 978-83-60111-32-1 ss. 91. FENKES M., SHIELS H.A., FITZPATRICK J.L., NUDDS R.L. 2016. The potential impacts of migratory difficulty, including warmer waters and altered flow conditions, on the reproductive success of salmonid fishes. Comparative Biochemistry and Physiology. Part A. Molecular and Integrative Physiology. Vol. 193 s. 11 21. DOI 0.1016/j.cbpa.2015.11.012. JACOBSEN N.G., VAN GENT M.R.A., FREDSØE J. 2017. Numerical modelling of the erosion and deposition of sand inside a filter layer. Coastal Engineering. Vol. 120 s. 47 63. DOI 10.1016/ j.coastaleng.2016.09.003. JANKOWSKI M., TAŃSKI A., BRYSIEWICZ A., KRZYSTOLIK J. 2017. Zmiany rozmieszczenia gniazd tarłowych troci wędrownej (Salmo trutta trutta m. trutta L.) pod wpływem działalności człowieka na przykładzie rzeki Gowienicy [The reposition of trout (Salmo trutta trutta m. trutta L.) spawning nests under the influence of human activities, on an example of Gowienica River]. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 17. Z. 3 (59) s. 41 53. KESZKA S., TAŃSKI A. 2008. Bonitacja zlewni Iny oraz dopływów Dolnej Odry i jej estuarium, będących w użytkowaniu rybackim przez okręg PZW w Szczecinie. III etap Bonitacja rzek Gowienicy i Wołczenicy wraz z dopływami [Bonitation of the Ina basin and tributaries of the Lower Oder and its estuary, which are used by the PZW district in Szczecin. Stage III Bonitation of the rivers Gowienica and Wołczenica with tributaries]. Maszynopis. Szczecin. PZW ss. 42. LEJK A. M., MARTYNIAK A. 2011. Ocena możliwości naturalnego rozrodu troci wędrownej (Salmo trutta morpha trutta L.) w środkowym fragmencie dorzecza Łeby [Assessment of the possibility of natural sea trout (Salmo trutta morpha trutta L) reproduction in the middle part of the Łeba River drainage basin]. Warszawa. Wydaw. PZW. T. 24 s. 147 162. OPZW w Szczecinie 2018. Zestawienie połowów wędkarskich w wodach użytkowanych przez Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Szczecinie w 2016 roku. Maszynopis. OPZW Szczecin ss. 208. OPZW w Szczecinie niedatowane. Informator na 2018 rok wykaz wód krainy pstrąga i lipienia Wody górskie Okręgu PZW w Szczecinie [Guide for 2018 list of waters of the land of trout and grayling Waters of the mountain District of Polish Angling Association in Szczecin] [online]. [Dostęp 16.02.2018]. Dostępny w Internecie: https://pzwszczecin.com/wykaz-wod/wykazwod-krainy-pstraga-lipienia-wody-gorskie/#

A. Tański i in.: Możliwości rozrodu ryb łososiowatych w rzece Wołczenicy 39 RADKE G., BERNAŚ R., DĘBOWSKI P., MORZUCH J., SKÓRA M. 2017. Tarliska łososia, Salmo salar L., w dorzeczu Słupi [Spawning grounds of atlantic salmon, Salmo salar L., in the Słupia River system]. Warszawa. Wydaw. PZW. T. 30. ISSN 0860-648X s. 5 17. RICHTER B.D., THOMAS G.A. 2007. Restoring environmental flows by modifying dam operations. Ecology and Society. Vol. 12(1) s. 12 38. TAŃSKI A., BONISŁAWSKA M., SZULC J., BRYSIEWICZ A., FORMICKI K. 2011. Zasadność budowy tarlisk dla wędrownych ryb łososiowatych w zlewni rzeki Iny na tle badań środowiskowych. Cz. I. Rzeka Ina [The possibility of building spawning grounds for migratory salmonids in the Ina River catchment based on environmental studies. Part 1. The Ina River]. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 11. Z. 3 (35) s. 253 268. TAŃSKI A., FORMICKI K., BONISŁAWSKA M., KORZELECKA-ORKISZ A., WINNICKI A. 2008a. Możliwości wspomagania naturalnego rozrodu łososia atlantyckiego (Salmo salar L.) i troci wędrownej (Salmo trutta m. trutta L.) w zlewni rzeki Iny. W: Biotechnologia w akwakulturze [The opportunities to support the natural reproduction of Atlantic salmon (Salmo salar L.) and migratory trout (Salmo trutta m. trutta L.) in Ina River catchment. In: Biotechnology in aquaculture]. Red. Z. Zakęś, J. Wolnicki, K. Dęmska-Zakęś, R. Kamiński, D. Ulikowski. Olsztyn. Wydaw. IRŚ s. 173 180. TAŃSKI A., KARPUK M., RAFTOWICZ T., SZULC J., PENDER R. 2011b. Możliwości naturalnego rozrodu troci wędrownej (Salmo trutta m. trutta L.) w rzece Wołczenica [Possibilities of natural breeding of sea trout (Salmo trutta m. trutta L.) in the Wołczenica River]. Gospodarka Wodna. Nr 11 s. 472 477. TAŃSKI A., KORZELECKA-ORKISZ A., BONISŁAWSKA M., KESZKA S., SOBOCIŃSKI A., FORMICKI K. 2008b. Zabudowa hydrotechniczna cieków jako przeszkoda w wędrówkach i rozrodzie dwuśrodowiskowych ryb łososiowatych na przykładzie zlewni rzeki Iny. W: Rybackie perspektywy pobrzeża Południowego Bałtyku. T. 3. Ryby wędrowne w polskiej gospodarce wobec nowej polityki wspólnotowej [Hydrotechnical construction as a barrier in migrations and reproduction cycle of salmonid fish in Ina River catchment. In: Fisheries prospects of the South Baltic coast. T. 3. Migratory fish in the Polish economy against the new Community policy]. Red. W. Wawrzyniak, I. Dunin-Kwinta, K. Formicki, R. Bartel. Szczecin. Wydaw. FOKA s. 115 124. TYMIŃSKI T., MUMOT J., STROJNY R., KARPOWICZ D. 2016. Analysis of the potential of building ramps in hydrotechnical structures as a means of facilitating fish migration. Acta Scientiarum Polonorum Formatio Circumiectus. No. 15 (3) s. 151 162. WIŚNIEWOLSKI W. 2003. Możliwości przeciwdziałania skutkom przegradzania rzek i odtwarzania szlaków migracji ryb [Possibilities of counteracting the effects of river closures and restoration of fish migration routes]. Supplementa ad Acta Hydrobiologica. T. 6 s. 45 64. ZUT w Szczecinie 2013. Wspieranie naturalnego rozrodu wędrownych ryb łososiowatych (troć i łosoś), zlewni Dolnej Odry i Zalewu Szczecińskiego w oparciu o przyjazne środowisku działanie w postaci budowy tarlisk, monitoring biologiczny i środowiskowy oraz znaczenie projektu dla rozwoju i restrukturyzacji społeczno-gospodarczej regionu [Support for natural reproduction of migratory salmonids (trout and salmon), catchment area of Dolna Odra and Zalew Szczeciński based on environmentally friendly operation in the form of spawning construction, biological and environmental monitoring and the importance of the project for the development and socio-economic restructuring of the region]. Raport z projektu. Maszynopis. Szczecin. Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny ss. 179.

40 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 18. Z. 4 (64) Adam TAŃSKI, Marek JANKOWSKI, Witold SOSNOWSKI, Adam BRYSIEWICZ POSSIBILITIES OF REPRODUCTION OF SALMONIDS IN THE WOŁCZENICA RIVER Key words: environmental research, salmon fish, spawning grounds, Wołczenica River S u m m a r y From ecological point of view migratory salmonid fish are extremely valuable, their presence in a river confirms a good quality of the environmental conditions. Both atlantic salmon (Salmo salar L.) and sea trout (Salmo trutta m. trutta L.) require gravel substrate to build their spawning nests. As a result of drainage works and river bed maintenance many riverbeds have been changed and regulated, their gravel substrate dug removed in order to deepen the bed. First of all hydraulic constructions are very important factors limiting the spatial distribution of migratory fish in rivers. During the studies possibility of natural reproduction of salmonids in the Wołczenica River was analysed by records of spawning nests in two following spawning seasons 2016 2017 and 2017 2018. The results show significant decrease in spawning nests number comparing to similar survey conducted a decade ago. Adres do korespondencji: dr hab. inż. Adam Tański, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Hydrobiologii, Ichtiologii i Biotechnologii Rozrodu, ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin, e-mail: adam.tanski@zut.edu.pl