Agnieszka Brzosko-Sermak Dalmacja kraina lawendy i wina Dla nas Polaków to najbliższy skrawek ziemi nad ciepłym morzem. Ale nie tylko dlatego czas spędzony na dalmackim wybrzeżu może zapisać się na trwałe w pamięci. Powodów jest więcej: przejrzysty Adriatyk, prawie 1200 wysp, zrozumiały dla nas język, otwartość i życzliwość mieszkańców, wspaniałe zabytki, nie mające sobie równych w smaku trufle, dobre wina, chwytające za serce pieśni... Chorwacja (Hrvatska Republika, Republika Chorwacka), której częścią jest Dalmacja, to młode demokratyczne państwo w południowej Europie. Składa się z 4 krain historycznych: Chorwacji właściwej, Slawonii, Dalmacji i Istrii. Slawonia znajduje się pomiędzy dolinami rzek Sawy i Drawy. Głową państwa jest prezydent, a parlament składa się z Izby Okręgów i Izby Reprezentantów. Terytorium podzielone jest na 21 okręgów i 489 gmin. Państwo rozciąga się od podnóża Alp na północnym wschodzie, aż po wybrzeże Adriatyku na południu. Dokładniej Chorwacja położona jest na pograniczu Półwyspu Bałkańskiego, Kotliny Panońskiej i Alp Wschodnich, między 42 0 23 a 46 0 33 N i 13 0 30 a 19 0 27 E. Zachodnią jej część tworzy Wybrzeże Dalmatyńskie. Na północnym zachodzie kraj graniczy ze Słowenią (670 km), na północnym wschodzie z Węgrami (329 km), na wschodzie i południu z Serbią (252 km) i Czarnogórą (14 km), a na południu i wschodzie z Bośnią i Hercegowiną (932 km). Dalmacja to praktycznie całe wybrzeże Chorwacji z dobrze rozwiniętą linią brzegową, której długość ze względu na liczne zatoki i wyspy wynosi 5 790 tys. km (linia brzegowa 1 778 km i ponad 4 000 km wybrzeża wysp) (Klimczak 2004). W niewielkiej od niej odległości, równolegle do brzegu znajdują się wyspy, będące kulminacjami pasm górskich zalanych przez morze. Jest ich około 1,2 tys., z czego 66 najwiekszych jest zamieszkanych, np.: Brač, Hvar, Korčula, Solta. Wnętrze Dalmacji zajmują Góry Dynarskie alpejski łańcuch górski, ciągnący się wzdłuż brzegów morza Adriatyckiego i Jońskiego. Góry te zbudowane są ze skał osadowych (gł. wapieni) oraz krystalicznych, posiadają bardzo dobrze rozwiniętą rzeźbę krasową. Najwyższym ich szczytem jest Dinara (1831 m n.p.m.), leżąca w grupie górskiej Prokletije, 89
na granicy z Bośnią i Hercegowiną niedaleko miasta Knin (Jelonek (red.) 1998). W Chorwacji panuje klimat podzwrotnikowy pośredni i umiarkowany ciepły. W zachodniej części kraju, do której zaliczamy Dalmację, panuje klimat śródziemnomorski ze średnią temperaturą stycznia 3 10 0 C, a lipca 24 27 0 C i z opadami wynoszącymi 600 1 100 mm (przy 3-4-miesięcznej suszy). W górach powyżej 1 600 m n.p.m. występuje klimat górski, charakteryzujący się większymi opadami i niższymi temperaturami. Chorwacja jest uboga w wody powierzchniowe. Przeważająca część obszaru należy do zlewiska Morza Czarnego. Największe rzeki to dopływy Dunaju Sawa oraz Drawa. Rzeki, które uchodzą do Adriatyku, są krótkie i o dużych spadkach (np. Cetina i Krka). Występuje tu dużo rzek krasowych. W Chorwacji nie ma wielu jezior i są one raczej nieduże. Największe Vrana niedaleko Biogradu - liczy około 30 km 2 (http://www.cro.pl). Góry Dynarskie i Wybrzeże Dalmatyńskie pokrywają rędziny, bielice, gleby pierwotne oraz czerwone gleby, tzw. terra rosa, które występują także na półwyspie Istria. Roślinność Dalmacji reprezentowana jest przez śródziemnomorskie lasy i zarośla twardolistne, oraz lasy górskie: bukowe, jodłowo bukowe i sosnowe Jelonek A. (red.) 1998. W miasteczkach wszechobecna jest roślinność urzekająca kolorami i piękną wonią kwiatów, wśród której najpopularniejsza jest lawenda. W VI i VII w. obszar dzisiejszej Chorwacji zasiedlały plemiona słowiańskie, wśród nich Chorwaci, którzy z początkiem IX w. utworzyli Chorwację Dalmatyńską oraz Chorwację Panońską. W X i XI wieku Chorwacja stanowiła już samodzielne królestwo. Od XII do XVI w. w wyniku unii personalnej była rządzona przez królów Węgier, a następnie (w 1538 roku) podzielona została pomiędzy Turcję i austriackich Habsburgów, którzy władali nią aż do I wojny światowej. W 1918 r. Chorwacja weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, przemianowanego w 1929 roku na Jugosławię. w LATACH 1941-45 chorwaccy nacjonaliści proklamowali Niezależne Państwo Chorwackie. Po II wojnie światowej Chorwacja została jedną z 6 federalnych republik odtworzonej Jugosławii, pod rządami marszałka Tito. W tych czasach federację jugosłowiańską najtrafniej opisywały następujące słowa: jedno państwo, dwa alfabety, trzy religie, cztery języki, pięć narodów, sześć republik (Wojnicki 2003). Głównym 90
źródłem sporów i konfliktów między państwami bałkańskimi i republikami Jugosławii były wzajemne roszczenia terytorialne podsycane przez zrodzone w XIX w. ideologie narodowe o nacjonalistycznym zabarwieniu (Tanty 2003). Problem granic antagonizował państwa bałkańskie, utrudniał integracyjne plany w skali regionu, rozbudzał uprzedzenia (Tanty 2003), a w Jugosławii całkowite podporządkowanie partii rządzącej i państwu pogłębiało kryzys w państwie (Ugrešić 1998). W końcu, w 1991 roku, Chorwacja zadeklarowała niezależność od Jugosławii. Pierwszym państwem, jakie uznało jej niepodległość były Niemcy, później Włochy, Szwecja i Islandia (Wojnicki 2003). Chorwacji zajęło jednak cztery lata wyswobodzenie się spod serbskiej okupacji. Ostatnie enklawy zajęte przez Serbów zostały wyswobodzone przy pomocy sił ONZ w 1998 r. Obecnie Chorwacja liczy 4 496 869 obywateli (84,6 osoby na km 2 ), z czego 89 % stanowią Chorwaci. Najliczniejszą mniejszością narodową są Serbowie (ok. 4,5 %, najczęściej prawosławni). Inne mniejszości to Węgrzy, Włosi, Bośniacy, Albańczycy, Macedończycy i Czesi (http://www.cro.pl). Najbardziej rozpowszechnioną religią jest rzymsko-katolicka (86%), poza tym żyją tu wyznawcy: prawosławia, protestanci, muzułmanie i inne. Chorwacki należy do grupy języków słowiańskich i po pewnym czasie staje się dla Polaków bardzo łatwy do zrozumienia. Wiele słów jest podobnych lub przypomina słowa polskie, już nie używane. Są jednak i pułapki ; trzeba uważać, gdyż nieraz identycznie brzmiące słowo może znaczyć coś zupełnie odmiennego. Jedzenie chorwackie jest dosyć specyficzne i zróżnicowane zależnie od klimatu. W części północnej jedzenie jest zbliżone do polskiego. Na wybrzeżu dominują potrawy raczej lekkie, wolno psujące się. Mniej popularna niż w Polsce jest wieprzowina (choć jej udział wciąż jest wysoki). Sporo je się baraniny i ryb, zwłaszcza na wybrzeżu. Najczęściej serwowane potrawy mięsne to mjesano meso na zaru (mięso z grilla), cevapcici, raznjici (coś na kształt szaszłyka), pljeskavica (mielony z 3 rodzajów mięsa). Duży jest wybór ryb, np. oslic (morszczuk), zubatac. Nierzadko można też zamówić mięso z rekina (Morski Pas czyli Pies Morski). Z owoców morza najpopularniejsze są lignje, czyli kalmary. W miejscowościach turystycznych znajdują się cukiernie (slasticarna, slasticarnica), prowadzone przez Albańczyków. 91
Bardzo popularnym napojem jest wino. Pija się je głównie do posiłków. Wina, podobnie jak i wódkę rakiję, można kupić w domowych rozlewniach, których nie brakuje w każdym miasteczku. Dalmatyńskie wina są znane już od czasów antycznych, a wiele z nich wytwarza się z rodzimych szczepów winogron. W północnej Dalmacji serwuje się wina Babić i Merlot oraz wino Opol rose z szibenickich winnic. Na Pelješacu, półwyspie win wytwarza się słynny Postup i Dingač zaliczany do 10 najlepszych win na świecie, a takze Kneževo i Carsko vino oraz wybitne wino Sveta Ana. Na wyspie Brač z winogron plavac wytwarza się wina Plavac i Opolo, a wyspa z największą ilością gatunków winogron oferuje wina Faros, Ivan Dolac, Zlatni plavac, Bogdanuša, Pelegrin, Dobrogost i Parč oraz Drnekuša. Na Korčuli produkuje się trzy wspaniałe białe wina: Pošip, Maraština i Grk oraz czerwone wina Plavac i Admiral. Z wyspy Vis pochodzi delikatesowe wino Vugava, a Lastovo słynie z win Ladesta i Augusta insula. Prócz wymienionych już win specjalnością Dalmacji jest deserowe wino prošek o specyficznym słodkim i wyrazistym smaku (http://www.cro.pl). Dalmacja rozciąga się od Zadaru po Dubrownik, stanowi więc większość wybrzeża chorwackiego, z dość dobrze rozwiniętą bazą turystyczną i ciepłym klimatem, co od lat przyciąga rzesze turystów. Dalmacja jest tym, co najczęściej kojarzy się z Chorwacją ciepły, śródziemnomorski klimat, południowe miasteczka i czyste morze. Jest przy tym ciągle dość dzika i egzotyczna (http://www.cro.pl). Dalmacja aż kipi z dostatku dóbr kulturalnych same zabytki architektoniczne występują tu w częstotliwości spotykanej ustępującej niewielu regionom na świecie. Znajduje się tutaj aż pięć z ośmiu chorwackich parków narodowych i pięć parków przyrody, a trzy zespoły miejskie są wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO (Trogir, Split i Dubrownik). Główne ośrodki miejskie Dalmacji znajdują się między górami a Adriatykiem. Najsłynniejszy jest Dubrownik, ale także inne miasta ze Splitem, Zadarem lubtrogirem na czele mają wiele do zaoferowania. Pod względem liczby ludności największym miastem Dalmacji jest Split (175 tys. mieszkańców), inne duże to Zadar, Dubrovnik i Sibenik. Wszystkie oczywiście są miastami portowymi. Charakterystyczne dla Dalmacji jest rozdzielenie jej na dwie części przez port Neum dar marszałka Tity dla Bośni i Hercegowiny. Obecnie, choć 92
w przejeździe tamtędy nie ma utrudnień, wytworzyła się dość specyficzna sytuacja konieczności przejazdu "korytarzem" przez inne państwo. Port Neum i tak (nawiasem mówiąc) ma dostęp do morza "zamknięty" przez chorwacki półwysep Pelješac i chorwackie wyspy (http://www.cro.pl). Głównym ośrodkiem północnej Dalmacji jest Zadar miasto rzymskich zabytków. Na północ od niego położony jest Nin z najmniejszą katedrą na świecie, a dalej na północny wschód wznosi się poszarpany masyw górski Welebit, którego najciekawszą część objęto Parkiem Narodowym Palenica (Adamczak, Firlej 2003). Poniżej Zdaru, u ujścia rzeki Krka, leży Szybenik ze słynną katedrą (z lat 1431-1535), dzieło Juraja Dalmatinca, wpisaną na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Na północ od tego miasta rzeka tworzy malownicze przełomy i wodospady, które znalazły się w granicach Parku Narodowego Krka. Wodospady Krka Park Narodowy Krka jest rozległym, w większej części niezmienionym obszarem o wyjątkowych wartościach przyrodniczych. Park Narodowy Krka powstał w roku 1985 i jest siódmym, a zarazem najmłodszym parkiem narodowym Chorwacji. Znajduje się na terenie województwa Sibenik-Knin, a obejmuje powierzchnię 111 km 2 wzdłuż rzeki Krki. Źródło tej rzeki znajduje się u podnóża Dinary koło Kninu. Z zatopioną częścią ujścia rzeka ma długość około 72 km (łączny spad 242 m). Znajduje się tu siedem wodospadów: Bilusica buk (22,4 m), Corica buk lub Brljan (15,5 m), Manojlovacki wodospad (ciąg wodospadów o wysokości 59,6 m z główną kaskadą o wysokości 32 m), Rosnajk (8,4 m), Miljacka wodospad (23,8 m), Roski wodospad (25,5 m) oraz Skradinski buk (17 kaskad o łącznej wysokości 45,7 m) (http://www.cro.pl). Stolicą Dalmacji jest Split, którego najstarsza część wyrosła na ruinach olbrzymiego pałacu rzymskiego cesarza Dioklecjana. Obecnie zespół miejski jest wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Split jest ekonomicznym i administracyjnym centrum środkowej Dalmacji, jak również dobrym miejscem wypadowym do zwiedzania wybrzeża i pobliskich wysp. Pierwsi mieszkańcy osiedlili się w tym miejscu pod koniec III w. przed naszą erą. W tymże wieku cesarz Dioklecjan zbudował tu swój gigantyczny pałac. Obecnie sprawia on raczej wrażenie średniowiecznego miasta z antycznymi pozostałościami, otoczonego przez mury obronne. Wystarczy powiedzieć, że w obrębie pałacowych murów stoi dziś ok. 200 budynków, a korytarze pałacowe 93
pełnią dziś rolę ulic (Adamczak, Firlej 2003). Pamiątką po Rzymianach są również pozostałości starożytnej Salony, a po ich następcach średniowieczna, najstarsza część Trogiru (Adamczak, Firlej, 2003). Dalej na południe rozpościerają się góry Mosor, między którymi malowniczym kanionem meandruje rzeka Cetina, a jeszcze dalej zaczyna się Makarska Riwiera wąski skrawek lądu między morzem a ścianą gór Biokovo (Adamczak, Firlej, 2003). Osadę Muccurum (Makar), wymieniają już źródła z 533 roku. Nazwę Makarskiej znaleźć można w XVI-wiecznych dokumentach tureckich, chorwackich oraz łacińskich. Obecne miasto liczące około 15 tys. mieszkańców, znane jest przede wszystkim jako miejscowość turystyczna nad Adriatykiem. Leży ono około 60 km na południowy wschód od Splitu, u stóp góry Biokovo, w naturalnym porcie między półwyspami św. Piotra, gdzie znajduje się kościół z IX wieku, noszący również imię św. Piotra oraz Osejava. Makarska jest ekonomicznym, kulturalnym i turystycznym centrum Makarskiej Riwiery. Składa się ze starego centrum w śródziemnomorskim stylu oraz nowszej części, z hotelami, restauracjami i sklepami. Znajduje się tu sławna, licząca 1 500 m długości plaża Donja Luka, leżąca na skraju piniowego lasu, z wieloma piaszczystymi zatokami. Przy placu imienia poety Andrija Kacicia Miosicia stoi katedra św. Marka z XVII wieku, a przed nią znajduje się fontanna z 1775 roku oraz pomnik Miosicia. W klasztorze Franciszkanów z XVI wieku mieści się jedna z największych kolekcji muszli morskich na świecie (http://www.cro.pl). Najbardziej nietypowy fragment dalmatyńskiego wybrzeża to górzysty i nie do końca odkryty przez turystów półwysep Pelješac, bardziej przypominający okoliczne wyspy, niż ląd stały (Adamczak, Firlej 2003), położony w południowej Dalmacji, kilkadziesiąt kilometrów na północ od Dubrownika. Najbardziej znanym miastem Pelješaca jest Orebič, leżący na południowym wybrzeżu półwyspu, we wschodniej części przesmyku oddzieląjącego Pelješac od sąsiedniej wyspy Korčuli (rzekomego miejsca urodzenia Marco Polo). W Orebicu można znaleźć piaszczyste lub żwirowe plaże; największa Trstenica ma 1500 m długości. Miasto ma bogate tradycje żeglarskie, i na przełomie XVIII i XIX wieku było ważnym portem morskim. W Orebicu znajduje się wiele zabytków, m.in. ruiny fortyfikacji, rzymska willa, kościół Gospa od Angela. Usytuowanie miasta na południowym wybrzeżu półwyspu powoduje, iż jest tam wiele ogrodów z roślinami cytrusowymi, które otaczają kapitańskie wille położone nad morzem. Najbardziej znanymi 94
budowlami w tym mieście są: Pałac Stowarzyszenia Marynarzy, Pałac Muzeum Marynarzy i Pałac Sądu. Wszystkie te budynki mają charakterystyczne dziedzińce z kamiennymi kolumnami i otaczającymi je ogrodami (http://www.cro.pl). Największym skarbem Dalmacji jest usytuowany niemal na samym jej końcu, otoczony przez potężne mury obronne przepiękny Dubrownik. Wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, nie dający się porównać z żadnym innym miastem (Adamczak, Firlej 2003). Pomimo, że miasto zostało w dużej mierze zrujnowane podczas wojny na początku lat 90., zostało szybko odbudowane i nadal stanowi cel podróży wielu turystów. W Dubrowniku na każdym kroku spotyka się zabytki, miasto dawna Republika Dubrownicka zarazem, ze względu na bogactwo i tendencje wolnościowe stworzyła idealne warunki do rozkwitu architektury. Dubrownik nazywany jest często perłą Adriatyku. Główna ulica miasta, Stradun, ma przy obu końcach fontanny. Większość ulic to wąskie przesmyki pomiędzy domami, gwarantujące cień, a każda z nich ma niepowtarzalny charakter (http://www.cro.pl). To nie Chorwaci wymyślili, że wschodnie wybrzeże Adriatyku jest najpiękniejsze nad Morzem Śródziemnym. Usłyszeli to od innych żeglarzy, podróżników, odkrywców, a nawet cesarzy rzymskich, którzy na tym wybrzeżu budowali swoje wille i letniska. A to dlatego, że nigdzie na całym Morzu Śródziemnym nie ma tylu wysp, zalewów i zatok, malowniczych plaż i słońcem pozłacanych skał. Obecnie, korzystając z uroków Dalmacji, przekonują się o tym coraz większe rzesze turystów. Literatura: Adamczak S., Firlej K., 2003, Chorwacja i Czarnogóra, Praktyczny przewodnik, Wyd. Pascal, Bielsko-Biała. http://www.cro.pl Jelonek A. (red.), 1998, Encyklopedia Geograficzna Świata. Europa, Tom V, Opres, Kraków. Klimczak Z., 2004, Adriatyckim szlakiem. Chorwacja dla żeglarzy, Wyd. Bezdroża, Kraków. Tanty M., 2003, Bałkany XX wieku, Dzieje polityczne, Wyd. KiW, Warszawa. Ugrešić D., 1998, Kultura kłamstwa, Eseje antypolityczne, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław. Wojnicki J., 2003, Przeobrażenia ustrojowe państw postjugosłowiańskich (1990-2003), Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk. 95