Przykłady minimalizacji wpływu inwestycji liniowych na chronione gatunki bezkręgowców mgr inż. Grzegorz Bistuła-Prószyński Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie Puszczykowo 27 kwietnia 2011

Bezkręgowce to największa grupa organizmów na świecie same owady stanowią ponad 80% wszystkich organizmów zamieszkujących Ziemię. Mimo, iż towarzyszą człowiekowi praktycznie na każdym kroku, we wszystkich porach roku, są grupą stosunkowo słabo poznaną. Szacuje się, iż w skali Polski około 20% z nich może być zagrożonych wyginięciem (Czachorowski 2002).

Obecnie postawę prawną do ochrony bezkręgowców stanowią przepisy wykonawcze wynikające z: rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237) vide art. 49 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880); w załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej wymienione są gatunki ważne dla Wspólnoty, do ochrony których zobligowane są wszystkie kraje UE. W świetle obowiązującego prawa budowa większości inwestycji liniowych wiązać się może z obowiązkiem sporządzenia tzw. raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko vide ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227 z późn. zm). Ten etap oceny oddziaływania na środowisko, tj. prawidłowo przeprowadzona ocena wpływu danego przedsięwzięcia na poszczególne grupy zwierząt w ramach sporządzanego raportu jest kluczowa z punktu widzenia zachowania określonych populacji w środowisku. Wiąże się to jednak z dobrze, we właściwym czasie i odpowiednimi metodami wykonaną inwentaryzacją terenu na etapie planowania inwestycji.

NALEżY PAMIĘTAć!!!! ani tzw. decyzja środowiskowa, ani zezwolenie na realizację inwestycji NIE ZEZWALAJĄ na naruszanie zakazów w stosunku do gatunków chronionych wynikających z przepisów ustawy o ochronie przyrody i aktów doń wykonawczych. Na te działania (tu: odstępstwa od zakazów np. niszczenie siedlisk gatunków, płoszenie i niepokojenie, zabijanie, przenoszenie itd.) należy uzyskać zgodę w ramach odrębnego postępowania administracyjnego, gdzie organem wydającym zgodę jest GDOŚ lub RDOŚ.

Wśród wielu przyczyn obecnego zaniku gatunków wymienia się: chemizację, kolekcjonerstwo (handel gatunkami chronionymi), brak świadomości o potrzebie ochrony, inwestycje liniowe i wielkopowierzchniowe. Inwestycje zaplanowane bez właściwego rozpoznania terenowego często w sposób ekstremalny niszczą całe siedliska i obszary występowania poszczególnych gatunków, a nawet taksonów. Dlatego tak ważne jest planowanie i zapobieganie szkodom już na etapie przygotowania inwestycji.

Budowa, zwłaszcza nowych dróg czy też innego rodzaju inwestycji liniowych (linie kolejowe, sieci przesyłowe) praktycznie zawsze łączy się z ingerencją w środowisko naturalne. Nie zawsze jednak ingerencja ta musi być drastyczna. Przy zastosowaniu odpowiednich środków minimalizujących czy też kompensujących realizacja danej inwestycji może sprzyjać nie tylko dyspersji gatunków poza izolowane stanowisko, ale również pozwalać jej na koegzystencję z tego typu inwestycjami.

Należy pamiętać, iż minimalizacja nie dotyczy jedynie obszarów N2000. Ograniczeniu winno podlegać każde negatywne oddziaływanie na siedliska i gatunki wyszczególnione w Dyrektywie 92/43/ECC. Wynika to również z ustawy z dnia 13 kwietnia 2007r o zapobieganiu szkodom w środowisku - Dyrektywa ELD 2004/35/EU.

Do najczęstszych oddziaływań wymagających podjęcia działań minimalizujących, w przypadku bezkręgowców można zaliczyć: 1. fragmentacja siedlisk i areałów występowania, 2. efekt barierowy, 3. wpływ wód odprowadzanych z drogi do naturalnych cieków wodnych i siedlisk hydrogenicznych nie chodzi tylko o zanieczyszczenie, ale także wahania (zmiany) bilansu wodnego, 4. wzrost śmiertelności na etapie budowy i eksploatacji inwestycji, 5. niewłaściwa lokalizacja zbiorników retencyjnych jak również betonowanie dna i umacnianie brzegów płytami betonowymi.

Do oddziaływań pośrednich po oddaniu inwestycji do użytkowania należy zaliczyć: 1. śmiertelność zwierząt na drodze, w tym gatunków przyciąganych przez emitory zawierające promieniowanie UV, a w szczególności UVA, 2. inicjacja presji urbanizacyjnej (strefy przemysłowe, Cargo itp.), 3. zwiększenie dostępności i możliwości penetracji terenu poprzez drogi serwisowe.

Motyle W chwili obecnej ochroną gatunkową w Polsce objętych jest 36 gatunków motyli dziennych i nocnych. Dla tej grupy owadów największe zagrożenie na etapie realizacji inwestycji stanowi: utrata i zniszczenie siedlisk, zmiana stosunków wodnych (gatunki hydrofilne), utrata możliwości dyspersji (efekt barierowy), przywabianie przez oświetlenie.

Przykład I budowa autostrady A2 Warszawa - Kukuryki

Przykład II - budowa tzw. Południowej Obwodnicy Warszawy

Przykład III - Central Mountain Range Tajwan

Trzmiele Z wyjątkiem dwóch gatunków: trzmiela kamiennika Bombus lapidarius i trzmiela ziemnego Bombus terrestris wszystkie pozostałe gatunki podlegają w Polsce ochronie prawnej. Według różnych badaczy liczba trzmieli na przestrzeni ostatnich 40 lat zmniejszyła się o 85-95%! Trudno w to uwierzyć, ale kiedyś na ukwieconych łąkach czy polach koniczyny żerowało do 100 osobników na 100 m². Obecnie liczba ta wynosi ok. 2-3 osobniki Na etapie realizacji przedsięwzięcia podobnie jak w przypadku motyli dochodzi do zniszczenia siedlisk trzmieli. Kolejnym negatywnym elementem jest wprowadzanie nasadzeń z gatunków roślin, które nie są preferowane przez trzmiele, a co za tym idzie uszczupla się ich baz pokarmowa.

Nowa zieleń dla trzmieli: wierzby - głównie iwa, biała, klon zwyczajny i polny, lipy, głogi, wiciokrzewy, żarnowce, dzikie róże, maliny, jeżyny, grusze polne Domieszki do obsiewu skarp: chabry, komonica, łubin, facelia, koniczyna Inne pryzmy kamieni gabiony

Przykład bulwary warszawskie sztuczne gniazda zieleń

Ważki i inne bezkręgowce związane z środowiskiem wodnym W chwili obecnej ochroną gatunkową w Polsce objętych jest 15 gatunków ważek. Dla tej grupy owadów największe zagrożenie na etapie realizacji inwestycji stanowi: utrata i zniszczenie siedlisk, zmiana stosunków wodnych (gatunki hydrofilne), utrata możliwości dyspersji (efekt barierowy). Dla ważek, kluczowym aspektem dla życia jest obecność wody. Ponieważ wody z dróg zawierają wiele szkodliwych substancji chemicznych w chwili obecnej powszechnie stosuje się już separatory i osadniki. W rejonach siedlisk wodno-błotnych i siedlisk rozrodu płazów a więc przeważnie idealnych do rozwoju gatunków ważek związanych z wodami stojącymi lub wolnoprzepływowymi nie dopuszcza się do sytuacji by wody z jezdni spływały wprost do nich. Wody są odprowadzanie specjalnymi systemami do odstojników, kolektorów zbierających itp. Dzięki temu ważki mogą się rozmnażać praktycznie w bezpośrednim sąsiedztwie drogi. Kolejnym ważnym elementem jest budowa zbiorników retencyjnych przy drogach w chwili obecnej odchodzi się już od schematycznego projektowania zbiorników posiadają one często nieregularną linię brzegową oraz zmienną głębokość pozwala to na samoistną sukcesję i samoistne tworzenie się strefy brzegowej z roślinnością. Dzięki temu nimfy ważek mogą wspinać się na rośliny i tam dokonywać przeobrażenia. Dodatkowo należy pamiętać, iż spływ soli i zanieczyszczeń z powierzchni dróg do naturalnych akwenów może oddziaływać na populacje bezkręgowców wodnych takich jak łatka ozdobna ( Coenagrion ornatum), trzepla zielona (Ophiogompfus cecilia), zalotka większa (Leucorrhinia pectoralis), pływak żółtobrzeżek (Dytiscus marginalia), jak również na skójki Unionidae czy poczwarówki Vertigo sp. Dlatego tak ważne są systemy zabezpieczeń związane z funkcjonowaniem dróg szczelne rowy, separatory, odstojniki itp.

Chrząszcze W chwili obecnej ochroną gatunkową w Polsce objęte są wszystkie gatunki z rodzaju Carabus oraz Calosoma oraz enumeratywnie 43 gatunki chrząszczy. Dla tej grupy owadów największe zagrożenie na etapie realizacji inwestycji stanowi: 1. utrata i zniszczenie siedlisk, 2. utrata możliwości dyspersji (efekt barierowy). W trakcie inwentaryzacji związanych z przygotowaniem inwestycji szczególną wagę należy przykładać do dokładnego rozpoznania zasiedlenia drzew przez próchnojady oraz przedstawicieli rodziny kózkowatych. W wielu przypadkach pozwala to na uniknięcie niepotrzebnych konfliktów na linii inwestor ochrona przyrody. Odrębnym problemem są owady nie posiadające zdolności do lotu tarańce, biegacze. W miejscach ich występowania teren budowy pozbawiony wygrodzeń staje się dla nich pułapką i giną masowo w wykopach i urządzeniach melioracyjnych związanych z odwodnieniem dróg

Przykład I prowadzenie prac archeologicznych Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad ustawowo zobowiązana jest to prowadzenia prac archeologicznych na etapie przygotowania inwestycji. Prace archeologiczne to często głębokie wkopy o pionowych ścianach uniemożliwiających wydostanie się jakiemukolwiek zwierzęciu pozbawionemu zdolności do lotu. Oddział warszawski w trakcie prowadzenia kontroli nad badaniami archeologicznymi zwraca uwagę wykonawcom, aby tzw. jamy po obiektach były wykonane tak, by umożliwić wyjście z nich zarówno bezkręgowcom jaki i przedstawicielom innych grup systematycznych (płazy, gady). Często wystarczy kilka ruchów szpadla, aby miejsca takie nie stały się śmiertelnymi pułapkami dla wielu gatunków.

Przykład II modernizacja drogi ekspresowej Sofia Warna W trakcie prowadzenia prac związanych z modernizacją drogi, lokalny NGO zwrócił uwagę, iż na pewnym odcinku droga przecina siedliska dorkadionów. Masowo wpadały i ginęły w wykopach. Na czas prowadzenia robót teren wygrodzono deskami, wkopując plastikowe pojemniki, w które wpadały idące wzdłuż wygrodzeń tarańce. Następnie były one przenoszone na odległość około 300m w podobne siedlisko. Wzdłuż dróg serwisowych wykonano dodatkowe krawężniki wywyższone nad linię terenu. Wykonano również przejścia pod drogą główną. Umożliwiło to połączenie siedliska rozciętego w wyniku modernizacji drogi.

Należy również podkreślić, że obecnie projektując zagospodarowanie przejść dla zwierząt dokłada się starań, aby w ich obrębie stworzyć dogodne warunki również do bytowania dla bezkręgowców wykładanie karp po usuniętych drzewach ich pozostawianie do naturalnego rozkładu, nasadzenia krzewów to wszystko może służyć również wielu gatunkom chrząszczy.

Powyższe przykłady pokazują, iż często niewielkim kosztem w skali całej inwestycji można zapewnić bezkręgowcom właściwy stan środowiska. Relatywnie koszty ponoszone przez inwestora na ochronę tej grupy zwierząt stanowią ułamek procenta do kosztów związanych z ochroną ssaków (zielone mosty), czy płazów (przejścia, przepusty z półkami, zbiorniki kompensacyjne itp.). Pewnym paradoksem jest, iż na bezkręgowce mimo, że są najliczniejszą grupą zwierząt, wydatki związane z ich ochroną są najmniejsze. Są grupą wciąż niedocenianą, często traktowaną po macoszemu, choć przecież to bezkręgowce są podstawą wielu łańcuchów pokarmowych, a ich niedobór pociąga za sobą śmierć innych gatunków zwierząt. Dlatego należy dokładać wszelkich starań, aby często niewielkim kosztem pogodzić prawne aspekty ochrony bezkręgowców z koniecznością realizacji inwestycji niezbędnych dla człowieka.

Dziękuję za uwagę