STRESZCZENIE Badania przeprowadzono latem 008 roku w Lasku Północnym w Słupsku. Teren badań podzieliłam na pięć stanowisk, znajdujących się w środkowej części Lasku Północnego. Celem badań było określenie struktury ilościowo-jakościowej grzybów poliporoidalnych występujących na brzozach brodawkowatych (Betula pendula L.) oraz ocena na tej podstawie stanu zdrowia drzew. Na terenie badań porażone grzybami były brzozy żywe, brzozy martwe i odłamane gałęzie. Obserwacje wykazały, że najczęściej spotykanym grzybem poliporoidalnym był białoporek brzozowy Piptoporus betulinus Bull. (D=8,4%), z czego tylko jeden osobnik występował na brzozie żywej. Ogólnie stwierdziłam występowanie 5 gatunków grzybów poliporoidalnych na terenie badań, tj. białoporek brzozowy (Piptoporus betulinus), hubiak pospolity (Fomes fomentarius L.), pniarek obrzeżony (Fomitopsis pinicola Sw.), szaroporka podpalana (Bjerkandera adusta Willd.), błyskoporek podkorowy (Inonotus obliquus Ach. ex Pers.). WSTĘP Lasek Północny w Słupsku znajduje się w północno-wschodniej części miasta. Jego powierzchnia wynosi około 97 ha. Na jego terenie dominują takie drzewa jak świerk pospolity Picea excelsa L., sosna pospolita Pinus silvestris L., buk zwyczajny Fagus silvatica L., dąb szypułkowy Quercus robur L., brzoza brodawkowata Betula pendula []. Brzoza brodawkowata (Betula pendula) jest drzewem liściastym należącym do rodziny brzozowatych. Posiada charakterystyczną białą korę, która łuszczy się okrężnie paskami. Liście mają kształt romboidalny lub trójkątny. Występuje w większej części Europy [4]. Grzyby poliporoidalne należą do grzybów podstawkowych (Basidiomycota). Rozwijają się one na żywym lub martwym drewnie drzew i krzewów. Ich owocniki, różnorodne pod względem wielkości i kształtu, są potocznie zwane hubami. Grzybnia większości tych grzybów rozwija się w drewnie powodując zgniliznę [5]. Na terenie miasta Słupska do chwili obecnej prowadzono badania nad grzybami poliporoidalnymi jedynie w strefach przydrożnych oraz na obszarze Lasku Południowego [5, 6]. Znaleziono tam m.in. przedstawicieli takich gatunków, jak: Ganoderma applanatum (Pers.), Meripilus giganteus (Pers.:Fr.), Fomes fomentarius, Bjerkandera adusta. Mimo tak szeroko zakrojonych badań, nie spotkałam się w literaturze z informacjami dotyczącymi porażenia brzóz grzybami poliporoidalnymi na terenie Lasku Północnego. Było to bodźcem do podjęcia przeze mnie badań na tym obszarze. Cele pracy: wykazanie, jakie rodzaje grzybów poliporoidalnych występują na brzozach na terenie Lasku Północnego w Słupsku; określenie stanu zdrowia drzew, na których owocniki tych grzybów występują.
MATERIAŁ I METODY Badany teren podzieliłam na pięć stanowisk, znajdujących się w niedużej odległości od siebie (odłamane gałęzie potraktowałam jako osobne stanowiska). Wszystkie zlokalizowane były w środkowej części Lasku Północnego, ponieważ w tej właśnie części znajdowało się najwięcej porażonych brzóz. Pominęłam północną część Lasku (patrząc na ułożenie Lasku w mieście), gdyż rosły tam zdrowe brzozy, natomiast w południowej znajdowały się inne gatunki drzew. Moje badania polegały na pracy w terenie. Szukałam brzóz, na których znajdowały się huby, co dokumentowałam fotograficznie. Następnie określałam przy pomocy dostępnych atlasów [], nazwy gatunkowe grzybów poliporoidalnych. Do czynienia miałam zarówno z brzozami żywymi, jak i martwymi. Stan drzew żywych sprawdzałam wizualnie, była to ocena subiektywna. Badania przeprowadziłam w dniach: 6.0.008r., 0.05.008r., 0.07.008r.,.09.008r. Równocześnie z określeniem składu jakościowo-ilościowym grzybów obliczałam średnicę porażonych drzew. W celu uporządkowania i zanalizowania danych ilościowych wykorzystałam wskaźniki biocenotyczne, tj.: wskaźnik dominacji i frekwencja (częstość występowania) []. Dominację wyliczyłam ze wzoru: Di = ni 00% N gdzie: Di dominacja i-tego gatunku, ni liczebność i-tego gatunku, N łączna liczebność wszystkich gatunków. Frekwencję wyliczyłam ze wzoru: Fr = s 00% S gdzie: Fr frekwencja danego gatunku, s liczba stanowisk z tym gatunkiem, S liczba wszystkich stanowisk. Uzyskane wartości klasyfikowałam zgodnie ze skalą Kasprzaka i Niedbały []: eudominanci powyżej 0,0% ogółu badanych osobników, dominanci: 5,-0,0%, subdominanci:, 5,0%, recedenci:,-,0%, subrecedenci poniżej,0%. Rys.. Lokalizacja stanowisk badawczych na terenie Lasku Północnego w Słupsku.
WYNIKI Większość porażonych brzóz było martwych, jedynie dwie żywe, w tym jedna z nich miała popękaną korę. Występowanie oraz frekwencję gatunków grzybów poliporoidalnych na poszczególnych stanowiskach zebrano w tab.. Tab.. Występowanie gatunków grzybów poliporoidalnych na badanych stanowiskach (n=ilość badanych obiektów): Gatunki Białoporek brzozowy Hubiak pospolity Pniarek obrzeżony Szaroporka podpalana Błyskoporek podkorowy Liczba gatunków I n= II n= Stanowiska III n= 4 IV n= V n= Frekwencja (Fr,%) 80 40 0 0 0 Na stanowisku I stwierdziłam występowanie jednego osobnika białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus) oraz trzy osobniki pniarka obrzeżonego (Fomitopsis pinicola), (tab. ). Rosły one na jednej brzozie żywej, stan drzewa nie był dobry. Kora była popękana, miejscami poodpadała bardzo dużymi płatami. Średnica tego drzewa wynosiła 5cm. Na stanowisku II znajdowała się jedna żywa brzoza (Ø=cm), na której występował jeden osobnik hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius). Kora tego drzewa była miejscami popękana, natomiast w pobliżu huby uległa złuszczeniu. Na stanowisku III występowało najwięcej owocników grzybów poliporoidalnych (tab. ). Występujące tu brzozy były martwe (Ø=cm, Ø=9cm). Stwierdziłam występowanie dwóch osobników hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius),
jednego osobnika szaroporki podpalanej (Bjerkandera adusta), pięć osobników białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus) oraz rozległy owocnik błyskoporka podkorowego (Inonotus obliquus), którego potraktowałam jako jednego osobnika. Stanowiskiem IV była odłamana gałąź, na której znajdowały się dwa osobniki białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus). Na stanowisku V znajdowało się aż 7 osobników białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus), które rosły na odłamanej gałęzi. Spośród wyznaczonych punktów obserwacyjnych największą ilość gatunków hub zanotowano na stanowisku III, nie znaleziono tu jedynie przedstawicieli pniarka obrzeżonego (tab..). Białoporek brzozowy występował bardzo często, stanowiąc grupę eudominantów, natomiast pozostałe znalezione gatunki grzybów poliporoidalnych zostały zakwalifikowane do dominantów lub subdominantów (tab. ). Tab.. Ilość osobników danych poszczególnych stanowiskach: gatunków grzybów Stanowiska Białoporek brzozowy Hubiak pospolity Pniarek obrzeżony Szaroporka podpalana Błyskoporek podkorowy I II III IV V 4 5 9 7 7 poliporoidalnych Liczba osobnikó w ogółem 5 4 na Wskaźnik dominacji (D,%) 8,4 7 7,, 00 4
Spośród znalezionych gatunków grzybów poliporoidalnych najwięcej było osobników białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus), który stanowił 8,4% wszystkich hub (eudominant, tab. ). Zdecydowanie zdominował on na stanowisku IV i V (D=00%), natomiast na stanowisku III wskaźnik dominacji (D) wynosił 55%, a na stanowisku I 5%. Hubiak pospolity (Fomes fomentarius) oraz pniarek obrzeżony (Fomitopsis pinicola) stanowiły grupę dominantów (D=7% ogółu). Pierwszy z tych gatunków przeważał na stanowisku II (D=00%), a pniarek obrzeżony na stanowisku I (D=75%). Szaroporkę podpalaną (Bjerkandera adusta) oraz błyskoporka podkorowego (Inonotus obliquus) zakwalifikowano do subdominantów, gdyż pojawiły się jedynie na stanowisku III, D=,% (tab..). Najwyższy poziom frekwencji miał białoporek brzozowy (Piptoporus betulinus), Fr=80%. Częstość występowania dla pozostałych gatunków grzybów poliporoidalnych nie przekroczyła wartości 50%. DYSKUSJA Stosunkowo duża liczba osobników grzybów poliporoidalnych do ilości badanych drzew może się wiązać z tym, że większość badanych obiektów stanowiły odłamane gałęzie i powalone pnie. Zwiększa to szanse wystąpienia grzybów saprotroficznych, dla których martwe drzewa są czynnikiem warunkującym ich byt [5]. Dużą liczbę badanych przeze mnie hub stanowią więc saprotrofy. Niektóre grzyby poliporoidalne występowały zarówno na brzozach żywych, jak i martwych. Są więc one początkowo pasożytami, które doprowadzają do śmierci swojego żywiciela. Następnie, bytując na martwym drewnie, stają się tym samym saprotrofami [6]. Jedynym gatunkiem (zaobserwowanym w moich badaniach), który występował wyłącznie na żywych brzozach był pniarek obrzeżony (Fomitopsis pinicola). Na terenie objętym monitoringiem najczęściej pojawiał się i zdecydowanie dominował białoporek brzozowy (Piptoporus betulinus) (D=8,4%, Fr=80%). Może to świadczyć o tym, że brzoza brodawkowata (Betula pendula) jest szczególnie wrażliwa na ten gatunek grzyba poliporoidalnego. Zgadzałoby się to z samą nazwą grzyba i faktem, że atakuje on jedynie brzozy i drewno brzozowe []. Jednocześnie badania przeprowadzone przez E. Ratuszniaka potwierdzają, że białoporek brzozowy (Piptoporus betulinus) występuje tylko na tym gatunku drzewa [5]. Duża liczba osobników (5) może się wiązać z tym, że grzyb ten występuje najczęściej od sierpnia do listopada [], co nakładało się na termin prowadzenia obserwacji. Białoporki brzozowe (Piptoporus betulinus) występowały na brzozach o zarówno małych, jak i dużych średnicach. Na brzozie o średnicy równej ok. 5 cm (stanowisko I) występował jeden osobnik tego gatunku, na brzozie o średnicy ok. cm trzy osobniki, a na drzewie o średnicy ok. 9 cm dwa. Na gałęziach, które mają małą średnicę, znajdowały się kolejno i 7 osobników. Można więc wywnioskować, że występowanie białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus) nie zależy od średnicy pnia drzewa. Osobniki białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus) występowały na jednej brzozie żywej, która była w złym stanie oraz na czterech brzozach martwych. Świadczy 5
to o tym, że grzyb ten preferuje osłabione lub martwe brzozy []. Białoporek brzozowy (Piptoporus betulinus) jest więc zarówno pasożytem, jak i saprotrofem [4]. Występowanie pozostałych gatunków grzybów poliporoidalnych na brzozach brodawkowatych (Betula pendula) jest znikome. Najwyższy poziom frekwencji (80%) osiągnął białoporek brzozowy (Piptoporus betulinus). Świadczy to o tym, że gatunek ten jest bardzo pospolity. Sądzę, że wszystkie badane przeze mnie brzozy były stare lub osłabione, bo tylko takie drzewa są atakowane przez zarodniki grzybów poliporoidalnych [6]. Po przeprowadzonych badaniach mogę stwierdzić, że stan Lasku Północnego jest dobry. Porażonych brzóz brodawkowatych (Betula pendula) było tylko sześć, jednak drzewa te są w złym stanie. Występuje na nich łącznie dużo osobników (5) białoporka brzozowego (Piptoporus betulinus). Na tej podstawie mogę stwierdzić, że gatunek tego grzyba jest bardzo wysoce wyspecjalizowanym pasożytem. Brzozy porażone występowały w środkowej części Lasku. Obszar należy wziąć w obserwację, ponieważ może być źródłem zakażenia. LITERATURA. Kasprzak K., Niedbała W. (98) Wskaźniki biocenotyczne stosowane przy porządkowaniu i analizie danych w badaniach ilościowych. W: Górny M., Grüm L. (red.) Metody stosowane w zoologii gleby - Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.. Kwaśna H., Łakomy P. (008) Atlas hub - MULTICO, Warszawa.. Misiewicz J. (987) Tereny zieleni w Słupsku - WSP, Słupsk. 4. Poruba M., Pokorny J., Rabsteinek O., Hrabak R. (997) Przewodnik LAS - MULTICO, Warszawa. 5. Ratuszniak E. (007) Grzyby poliporoidalne występujące w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych - Zeszyty Nauk. 6. Zduńczyk A. (008) Warsztaty terenowe Grzyby poliporoidalne Lasku Południowego w Słupsku Dialog Akademicki, 8:9. 6