Nierówności społeczne a samoocena stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa

Mirczak Probl Hig A Epidemiol i wsp. Nierówności 2010, 91(4): społeczne 637-643 a samoocena stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa 637 Nierówności społeczne a samoocena stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa Social inequalities and health self-assessment of elderly residents of Cracow Anna Mirczak, Beata Tobiasz-Adamczyk, Piotr Brzyski Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum Wprowadzenie. Problem nierówności społecznych jest przedmiotem licznych badań podejmowanych w wielu krajach. Badając pozycje społeczną jednostki należy zwrócić uwagę przede wszystkim na jej zawód, dochód i poziom wykształcania. Wykształcenie jako główny wskaźnik nierówności społecznej decyduje o uprzywilejowaniu lub upośledzeniu społecznym. Im wyższe wykształceniem tym większa szansa na lepszą pracę, wyższe zarobki, wyższy standard życia oraz prestiż społeczny, a tym samym lepsze wyposażenie w zasoby psychospołeczne. Poziom uzyskanego wykształcenia kształtuje również postawy jednostki wobec zdrowia i choroby, a także system wartości i styl życia. Cel pracy. Ocena wpływu pozycji społecznej respondentów oraz jej zmiany w stosunku do pozycji społecznej rodziców badanych na samoocenę stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa. Materiał i metody. Prezentowane wyniki stanowią część badań socjomedycznych nad jakością życia kobiet i mężczyzn przeprowadzonych w latach 2001-2003 w Zakładzie Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Wywiady przeprowadzono w domach badanych z użyciem ustrukturyzowanych kwestionariuszy. Grupę badawczą stanowiło 733 osób (412 kobiet i 321 mężczyzn) w wieku 65 lat mieszkających w Krakowie. Wyniki i dyskusja. Analiza uzyskanych wyników wskazuje, że poziom wykształcenia, jako jeden z głównych wyznaczników nierówności społecznej, rozpatrywany w dwóch kategoriach (wykształcenie respondentów i ich rodziców) istotnie wpływa na samoocenę stanu zdrowia badanych osób starszych. Wnioski. Poziom wykształcenia badanych mężczyzn istotnie wpływa na ich samoocenę stanu zdrowia natomiast na samoocenę stanu zdrowia dokonywaną przez respondentki istotnie wpływa poziom wykształcenia uzyskany przez rodziców badanych kobiet. Zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn zaobserwowano zjawisko awansu edukacyjnego. Słowa kluczowe: osoby starsze, wykształcenie, nierówność społeczna, samoocena stanu zdrowia Background. The problem of social inequalities has been the subject of research in many countries. The three most commonly employed indicators of the socio-economic status in contemporary societies are income, education and occupation. Education is often regarded as an indicator of the first choice because the higher the education the greater chance for a better job, higher salary, higher living standards, and social prestige. The level of education also shapes the attitudes of individuals towards health and disease as well as value systems and lifestyles. Aim. To evaluate the impact of the respondents social position and its change in relation to the social position of their parents on the selfassessment of health of elderly residents of Cracow. Material and methods. The results of this analysis are a part of a wider socio-medical study on the quality of life of elderly people carried out between 2001-2003 by the Department of Medical Sociology at Jagiellonian University Medical College in Cracow. A randomly chosen sample of the cohort of the citizens of Cracow, aged 65 years, was selected from the general population to participate in the socio-medical study. A baseline study was performed using interviews based on structured questionnaires. Personal interviews were conducted with house-to-house visits. The database consisted of 733 persons. Results and discussion. The analysis of the results indicates that the level of education as one of the main determinants of social inequality, considered in two categories (education of respondents and their parents), has significantly affected health self-assessment of the elderly subjects. Conclusions. The level of education of men considerably affects their health self-assessment while women s health self-assessment has been strongly affected by the level of education obtained by their parents. Both in the group of men and women the phenomenon of educational promotion has been observed. Key words: elderly people, level of education, social inequality, health self-assessment Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 637-643 www.phie.pl Nadesłano: 13.09.2010 Zakwalifikowano do druku: 08.11.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Anna Mirczak Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM, ul. Kopernika 7a, 31-034 Kraków tel. (12) 423 10 03, e-mail: anna.mirczak@gmail.com Wprowadzenie Problem nierówności społecznych w relacji do uwarunkowań stanu zdrowia jest przedmiotem licznych badań podejmowanych w wielu krajach. Badając strukturę społeczną danego społeczeństwa, należy zwrócić uwagę na cechy demograficzne (wiek, płeć), cechy ekonomiczne (dochód, sytuacja materialna), polityczne (dostęp do władzy, stan uprzy-

638 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 637-643 wilejowania pewnych osób, przynależność partyjną itd.), miejsce zamieszkania (miasto, wieś), wyznanie, przynależność etniczną, rasową, poziom wykształcenia oraz układ wartości i system normatywny (role i pozycje społeczne). Strukturę społeczną możemy rozpatrywać m.in. pod względem gradacyjnym, zwracając uwagę na hierarchię społeczną. Szanse życiowe jednostki zależą od jej pozycji zajmowanej w drabinie hierarchii społecznej, która wpływa na system jej wartości poprzez potrzeby, zwyczaje, wzory codziennych zachowań oraz relacje międzyludzkie. Najważniejsze czynniki generujące nierówności społeczne, poprzez selekcję społeczną, to ograniczony dostęp do społecznie cenionych dóbr takich jak: bogactwo, władza i prestiż, ale też wiedzy. Jak podkreślono, ważnym czynnikiem warunkującym nierówności społeczne, jest poziom wykształcenia, które było i jest jednym z najważniejszych mechanizmów decydujących o uprzywilejowaniu lub upośledzeniu społecznym. Im wyższe wykształceniem tym większa szansa na lepszą pracę, wyższe zarobki, wyższy standard życia oraz prestiż społeczny, a tym samym lepsze wyposażenie w zasoby psychospołeczne. Wykształcenie jest dobrem nierówno rozdzielanym w społeczeństwie, ponieważ jego zdobywanie nie jest wyłącznie sprawą indywidualną, ale zależy od regulacji kulturowej. W zależności od grupy społecznej, inna będzie wartość przypisywana wykształceniu. Francuski socjolog Pierre Bourdieu określił to mianem kapitału kulturowego (nawyki, zainteresowania, umiejętności itd. jakie zdobywa się w rodzinie), którego nabywanie jest uwarunkowane przynależnością do danej grupy [1]. Poziom uzyskanego wykształcenia, kształtuje również postawy jednostki wobec zdrowia i choroby a także system wartości i styl życia, który w koncepcji Lalonda [2], jest główną determinantą stanu zdrowia. Badania pokazują, że osoby z wyższym wykształceniem zdrowiej się odżywiają, są w większym stopniu aktywne fizycznie (największą aktywnością fizyczną odznaczają się mężczyźni pracujący umysłowo a najmniejszą niewykwalifikowani robotnicy), przejawiają większą aktywność w poszukiwaniu opieki medycznej (leczniczej i profilaktycznej), mają lepszy dostęp do opieki medycznej, w mniejszym stopniu stosują używki (im wyższe wykształcenie tym mniej osób regularnie palących papierosy) oraz ich warunki pracy mniej zagrażają zdrowiu. Wszystkie wymienione dobra: bogactwo, władza, prestiż, wykształcenie i zdrowie, mają charakter gradacyjny, a jednostki, grupy społeczne, posiadają je w różnym stopniu. Odmienne są również szanse dostępu do tych dóbr i wartości, co możemy określić mianem stratyfikacji społecznej. Jednym z podstawowych terminów, używanych właśnie do stratyfikacji społeczeństwa jest termin klasy społecznej lub warstwy społecznej. Klasy społeczne to nie tylko zbiór osób podobnych do siebie pod względem pewnych cech, ale społeczność silnie zintegrowana i ustrukturyzowana w nowe formy społeczeństwa [1]. Jako konsekwencja istnienia hierarchii stratyfikacyjnej społeczeństwa, pojawiło się zjawisko wertykalnej ruchliwości społecznej, czyli proces zmiany pozycji społecznej a także przynależności grupowej. Ruchliwość społeczna może także odbywać się w płaszczyźnie poziomej. Zmiany stratyfikacyjne mogą mieć charakter wewnątrzpokoleniowy (w obrębie jednego pokolenia) lub międzypokoleniowy. Postrzeganie zdrowia i jego samoocena są zależne od pozycji społecznej. Osoby z niższych klas społecznych postrzegają zdrowie głównie jako brak objawów chorobowych, uwarunkowanych szczęściem lub wiarą a tym samym ich oczekiwania względem zdrowia, są niewielkie. Natomiast oczekiwania zdrowotne osób z wyższych klas społecznych są dużo większe, co wynika z profesjonalnego podejścia do zdrowia oraz znajomości jego uwarunkowań. Wiedząc o tym, że zdrowie w dużej mierze zależy od stylu życia, poprawiając jego wymiar, jednostki mogą również poprawić stan swojego zdrowia. Samoocena stanu zdrowia może być dokonywana przez pryzmat modelu medycznego (obiektywna diagnoza lekarska) oraz przez pryzmat modelu społeczno-kulturowego, który uwzględnia status i czynniki społeczne jednostki (subiektywna ocena dokonywana przez samego zainteresowanego) [4]. W ocenie stanu zdrowia większego znaczenia nabiera jednak subiektywna ocena, ponieważ wpływa na poziom aktywności społecznej (relacje z innymi ludźmi), radzenie sobie ze stresem oraz na samoakceptację jednostki. Cel pracy Ocena wpływu pozycji społecznej respondentów oraz jej zmiany w stosunku do pozycji społecznej rodziców badanych na samoocenę stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa. Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 2001-2003 w Zakładzie Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie [5]. Grupę badawczą stanowiło 733 osób (412 kobiet i 321 mężczyzn) w wieku 65 lat mieszkających w Krakowie. Prezentowane wyniki stanowią część badań socjomedycznych nad jakością życia kobiet i mężczyzn na próbie wylosowanej przez Terenowy Bank Danych w Krakowie.

Mirczak A i wsp. Nierówności społeczne a samoocena stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa 639 Narzędziem badawczym był ustrukturyzowany kwestionariusz wywiadu zawierający: informacje dotyczące danych społeczno demograficznych (płeć, wiek, stan cywilny, miejsce urodzenia, wykształcenie respondentów oraz ich rodziców), historię zatrudnienia, informacje o sytuacji rodzinnej, sposobie odżywiania, aktywności fizycznej, stosowaniu używek (tytoń, alkohol), strukturę gospodarstwa domowego, historię chorób oraz skalę ogólnej oceny stanu zdrowia SF-36 [6] z pytaniami o subiektywną ocenę stanu zdrowia, skalę depresji GDS (Geriatric Depression Scale) [7], skalę oceny stanu funkcjonalnego GARS (Groningen Activity Restriction Scale) [8] a także skali oceny satysfakcji życiowej LSA-A (Life Satisfaction Index A) [9]. Wszystkie powyższe skale zostały zwalidowane i zaadoptowane do polskich warunków kulturowych. Podstawą dokonanej przez respondentów samooceny stanu zdrowia było pytanie: Czy może Pan/i powiedzieć, jaki jest ogólnie Pana/i stan zdrowia?, na które respondenci odpowiadali wybierając jeden spośród pięciu dystraktorów: Doskonały, Bardzo dobry, Dobry, Średni, Zły. W dalszej analizie kategorie odpowiedzi: Doskonały, Bardzo dobry i Dobry połączono w kategorię Wysoka, natomiast kategorie odpowiedzi Średni i Zły na kategorię Niska. Jako wskaźnik pozycji społecznej, przyjęto poziom wykształcenia rozpatrywany w dwóch kategoriach tzn. ten, który uzyskali respondenci oraz poziom wykształcenia, który uzyskali rodzice badanych, jako czynnik znamiennie wpływający na zjawisko awansu społecznego. Analizę statystyczną zebranych wyników badań przeprowadzono za pomocą testu χ 2 oraz modelu regresji logistycznej z wykorzystaniem pakietu statystycznego SPSS 15 dla Windows. Jako poziom istotności dla testowanych hipotez zerowych przyjęto wartość 0,05. Wyniki Charakterystykę demograficzną badanej grupy, przedstawiono w tabeli I, z której wynika, że największą grupę osób stanowili żonaci mężczyźni (89%) oraz zamężne kobiety (61,8%). W grupie kobiet zaobserwowano duży odsetek kobiet owdowiałych (26,5%) natomiast w grupie mężczyzn, wdowieństwo dotyczyło tylko 6,2% osób (różnice istotne statystycznie). Analiza poziomu wykształcenia respondentów pokazała, że zarówno u kobiet jak i mężczyzn, największy odsetek stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub niższym (odpowiednio: 43,7%; 49,2%), następnie osoby z wykształceniem średnim (35,2%; 26,5%) oraz najniższy odsetek stanowiły osoby z wykształceniem wyższym (21,1%; 24%). Jako miejsce urodzenia, badane kobiety podawały głównie wieś (51,4%), następnie Kraków (37%) oraz inne miasta (28,9%). W grupie mężczyzn zaobserwowano podobną strukturę. Tabela I. Charakterystyka demograficzno-społeczna badanej grupy (n=733) Table I. Socio-demographic characteristics of study group (n=733) Płeć /gender Kategoria /category Kobieta/woman Mężczyzna/man Test χ 2 n % n % Stan cywilny /civil status χ 2 =70,635 Zamężna/żonaty /married 254 61,8 286 89 Df=3 Wolny przez całe życie /always single 21 5,1 6 1,9 p<0,05* Wdowa/iec /widow/er 109 26,5 20 6,2 Rozwiedziona/y /divorced 27 6,6 9 2,8 Wykształcenie /education χ 2 =6,229 Zasadnicze zawodowe lub niższe/vocational or primary 180 43,7 158 49,2 Df=2 Średnie /high school 145 35,2 85 26,5 p>0,05 Wyższe /university 87 21,1 77 24 Miejsce urodzenia/place of birth χ 2 =1,799 Kraków /Cracow 153 37,0 120 37,5 Df=2 Inne miasto/miasteczko /other city or small town 92 28,6 60 18,75 p>0,05 Wieś /village 165 51,4 141 44,0 Zamieszkiwanie /way of living χ 2 =71,749 Tylko z partnerem /only with a partner 172 42 147 46,5 Df=3 Sam/a / alone 92 22,5 27 8,5 p<0,05* Z dziećmi/wnukami/with children/grandchildren 72 17,6 123 39,0 Z innymi osobami/with other persons 73 17,8 19 6,0

640 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 637-643 Znacznie więcej kobiet zamieszkiwało samotnie (22,5%) w porównaniu do mężczyzn (8,5%) (różnice istotne statystycznie). Analiza poziomu wykształcenia rodziców respondentów pokazała, że zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn, struktura wykształcenia rodziców badanych była podobna. Najwięcej było osób, których rodzice uzyskali wykształcenie podstawowe lub niższe (68,55%; 71,8%), następnie wykształcenie gimnazjalne lub zasadnicze zawodowe (17,2%; 14,4%) oraz najmniejsza liczba osób, których rodzice uzyskali wykształcenie średnie lub wyższe (14,2%; 13,8%). Porównując wykształcenie respondentów i ich rodziców, wykazano, że większość badanych (66%) uzyskało poziom wykształcenia wyższy niż rodzice. Zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn, większość oceniła stan swojego zdrowia jako niski (63%; 58%), natomiast tylko 37% kobiet i 42% mężczyzn dokonało wysokiej samooceny swojego zdrowia. Czynniki społeczno demograficzne a samoocena stanu zdrowia z uwzględnieniem płci W tabeli II przedstawiono relację pomiędzy miejscem urodzenia respondentów a ich subiektywną oceną stanu zdrowia. Tylko w grupie kobiet stwierdzono istotnie statystycznie różnice w subiektywnej ocenie stanu zdrowia w zależności od miejsca urodzenia. Kobiety urodzone na wsi, w podobnym odsetku oceniały stan swojego zdrowia jako niski, podobnie jak grupa kobiet urodzona w Krakowie. Zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn zaobserwowano istotnie statystycznie różnice pomiędzy poziomem wykształcenia a subiektywną oceną stanu zdrowia. Grupa kobiet i mężczyzn z wykształceniem średnim i niższym, w większym stopniu oceniła stan swojego zdrowia jako niski, natomiast tylko osoby z wykształceniem wyższym częściej oceniły stan swojego zdrowia jako wysoki niezależnie od płci (tab. III). Analiza wielowymiarowego modelu regresji logistycznej, uwzględniającego tylko zmienne dotyczące poziomu wykształcenia badanych osób oraz ich rodziców, pokazała, że ryzyko niskiej samooceny stanu zdrowia, ocenianej za pomocą skali SF-36, w grupie mężczyzn z wykształceniem własnym wyższym, jest trzykrotnie niższe w porównaniu do mężczyzn z wykształceniem własnym zasadniczym zawodowym lub niższym (tab. IV). Ryzyko niskiej samooceny stanu zdrowia w grupie mężczyzn, którzy uzyskali wykształcenie wyższe niż rodzice, było dwa razy mniejsze niż u mężczyzn, którym nie udało się uzyskać wyższego wykształcenia od ich rodziców. W grupie kobiet, których rodzice uzyskali wykształcenie średnie lub wyższe, ryzyko niskiej Tabela II. Relacja pomiędzy miejscem urodzenia a subiektywną oceną stanu zdrowia Table II. Relationship between place of birth and self-assessment of health Subiektywna ocena stanu zdrowia/health self-assessment Płeć /gender Miejsce urodzenia /Place of birth Wysoka /high Niska/low Test χ 2 n % n % Kobieta/woman Kraków 55 35,9 98 64,1 χ 2 =9,918 Df=2 p<0,05 Inne miasto/other city 47 51,1 45 48,9 Wieś/village 52 31,5 113 68,5 Mężczyzna/man Kraków 54 45 66 55 χ 2 =3,511 Df=2 p>0,05 Inne miasto/other city 30 50 30 50 Wieś/village 52 36,9 89 63,1 Tabela III. Relacja pomiędzy poziomem wykształcenia a subiektywną oceną stanu zdrowia Table III. Relationship between level of education and self-assessment of health Subiektywna ocena stanu zdrowia/health self-assessment Płeć /gender Poziom wykształcenia/education level Wysoka/high Niska/low Test χ 2 n % n % Kobieta /woman Podstawowe lub niższe/primary or lower 30 27,5 79 72,5 χ 2 =18,226 Df=3 p<0,05 Zasadnicze zawodowe/vocational 26 36,6 45 63,4 Średnie /high school 40 32,3 84 67,7 Wyższe /university 58 53,7 50 46,3 Mężczyzna/man Podstawowe lub niższe/primary or lower 9 18,4 40 81,6 χ 2 =37,382 Df=3 p<0,05 Zasadnicze zawodowe/vocational 42 38,5 67 61,5 Średnie /high school 29 35,8 52 64,2 Wyższe /university 56 69,1 25 30,9

Mirczak A i wsp. Nierówności społeczne a samoocena stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa 641 samooceny stany zdrowia było trzy krotnie niższe w odniesieniu do kobiet, których rodzice posiadali tylko wykształcenie podstawowe lub niższe (tab. IV). Według modelu standaryzowanego na samopoczucie psychiczne i stan funkcjonalny mierzony skalą GARS (tab. V) tylko zmienna wykształcenie wyższe niż rodziców straciła swój istotny wpływ na samoocenę zdrowia badanych mężczyzn, w porównaniu z modelem nie standaryzowanym na te zmienne. Dyskusja Analiza uzyskanych wyników wskazuje, że poziom wykształcenia, jako jeden z głównych wyznaczników nierówności społecznej, rozpatrywany w dwóch kategoriach (wykształcenie respondentów i ich rodziców) istotnie wpływa na samoocenę stanu zdrowia badanych osób starszych. W celu wykrycia zależności pomiędzy poziomem wykształcenia a samooceną stanu zdrowia badanych, analizie poddano dwa modele: pierwszy, nie standaryzowany na inne zmienne poza poziomem wykształcenia respondentów i ich rodziców oraz drugi, standaryzowany na samopoczucie psychiczne i niezależność funkcjonalną mierzoną za pomocą skali GARS. W obu modelach, w przypadku kobiet silniej zaznaczyła się zależność pomiędzy wykształceniem rodziców respondentek a ich własną samooceną stanu zdrowia, co może być traktowane jako oznaka dziedziczenia pozycji społecznej. W grupie mężczyzn natomiast, na dokonywaną samoocenę stanu zdrowia Tabela IV. Wpływ wykształcenia własnego i rodziców na ryzyko złej samooceny stanu zdrowia (Model 1 regresji logistycznej wielu zmiennych) Table IV. Impact of own and parents education on risk of poor self-assessment of health (Model 1 multivariate logistic regression) Kobiety/women Mężczyźni/men expb 95%CI expb 95%CI Miejsce urodzenia /place of birth Kraków 1 1 Inne miasto /other city 0,72 0,40 1,27 0,97 0,49 1,90 Wieś /village 1,16 0,71 1,91 1,12 0,65 1,93 Wykształcenie własne /own education Zasadnicze zawodowe lub niższe /vocational or lower 1 1 Średnie /high school 1,29 0,70 2,37 0,98 0,53 1,80 Wyższe /university 0,78 0,37 1,65 0,30 0,14 0,67 Wykształcenie rodziców /parents education Podstawowe lub niższe /primary or lower 1 1 Gimnazjalne lub zawodowe /junior high school or vocational 1,50 0,80 2,80 0,87 0,40 1,89 Średnie lub wyższe /high school or university 0,30 0,13 0,70 0,65 0,23 1,82 Wykształcenie wyższe niż rodziców (tak vs nie) /Education higher than the parents (yes vs. no) 0,65 0,36 1,17 0,50 0,26 0,97 Tabela V. Wpływ wykształcenia własnego i rodziców na ryzyko złej samooceny stanu zdrowia (Model 2 regresji logistycznej wielu zmiennych) Table V. Impact of own and parents education on risk of poor self-assessment of health (Model 2 multivariate logistic regression) Kobiety/ women Mężczyźni/ men expb 95%CI expb 95%CI Miejsce urodzenia Kraków/Cracow as place of birth 1 1 Miejsce urodzenia inne miasto /other city as place of birth 0,55 0,28 1,08 0,85 0,38 1,87 Miejsce urodzenia wieś /village as place of birth 0,95 0,55 1,66 1,19 0,64 2,18 Wykształcenie własne zasadnicze zawodowe lub niższe/own education 1 1 vocational or lower Wykształcenie własne średnie/own education high school 1,24 0,63 2,47 0,81 0,40 1,64 Wykształcenie własne wyższe/own education university 0,56 0,23 1,31 0,29 0,12 0,73 Wykształcenie rodziców podstawowe lub niższe/parents education 1 1 primary or lower Wykształcenie rodziców gimnazjum lub zawodowe/ parents education 1,27 0,61 2,62 1,14 0,44 2,95 junior high school or vocational Wykształcenie rodziców średnie lub wyższe/ parents education high 0,24 0,10 0,62 0,86 0,27 2,75 school or university Wykształcenie wyższe niż rodziców (tak vs nie)/ Education higher than the parents (yes vs. no) 0,67 0,35 1,29 0,54 0,26 1,12 (Model standaryzowany na samopoczucie psychiczne i stan funkcjonalny mierzony skalą GARS)

642 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 637-643 wpływał głównie ich własny poziom uzyskanego wykształcenia. W modelu pierwszym, mężczyźni, którzy uzyskali wyższy poziom wykształcenia niż rodzice (awans edukacyjny) mieli dwukrotnie niższe ryzyko złej samooceny stanu zdrowia. W modelu drugim, ta zależność straciła swoją istotność co może wskazywać na to, że zmienna: wykształcenie wyższe niż rodziców wpływa na samoocenę stanu zdrowia także za pośrednictwem zmiennych takich jak samopoczucie psychiczne oraz stan funkcjonalny. Poziom wykształcenia wydaję się być czynnikiem, który bardzo silnie wpływa na stan zdrowia osób starszych. Wykształcenie bowiem wyznacza przynależność do danej klasy społecznej oraz wiąże się z określoną wiedzą i stylem życia jednostki. Badania prowadzone w Polsce a także w innych krajach Europy, potwierdziły zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a umieralnością. Wykazano, że im niższe wykształcenie jednostki, tym większe ryzyko zgonu, niezależnie od płci [10]. Rodzaj czynników socjoekonomicznych wpływających na zdrowie osób starszych, zależy także od kraju i narodowości. Na przykład Grundy i Holt [11] podają, że na nierówności w zdrowiu wśród starszych mieszkańców Wielkiej Brytanii ma wpływ przede wszystkim poziom wykształcenia lub przynależność do danej klasy społecznej powiązana ze wskaźnikiem ubóstwa. Von dem Knesebeck uważa, że najlepszym wskaźnikiem zdrowia osób w wieku 60 lat w Niemczech jest wysokość dochodu, natomiast poziom wykształcenia, prestiż społeczny, aktywność finansowa (akcje, obligacje) oraz posiadanie nieruchomości, nie są bezpośrednio związane ze zdrowiem [12]. Badania, które zostały przeprowadzone w Wielkiej Brytanii nad zdrowiem (Black Report, 1980; The Health Divide, 1987), przyczyniły się do upowszechnienia wiedzy na temat skali klasowych nierówności w zdrowiu. W opublikowanych wynikach, wykazano związek pomiędzy liczbą zgonów i zachorowalnością a przynależnością klasową jednostki [13]. Wykazano również, że ogólny stan zdrowia ludności poprawia się, ale istnieją znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi klasami. Osoby o wyższym statusie socjoekonomicznym są zdrowsze i żyją dłużej niż osoby z klas niższych. Jednostki z wyższym wykształceniem (urodzone w I klasie społecznej) żyją przeciętnie 7 lat dłużej w porównaniu do niewykwalifikowanych parowników fizycznych (urodzonych w V klasie społecznej). Podobne badania przeprowadzono w innych uprzemysłowionych krajach, potwierdzając zależność między stanem zdrowia a przynależnością klasową. Nie udało się jednak wyjaśnić mechanizmów, które warunkują tą korelację [1]. Prowadząc analizy porównawcze stanu zdrowia danych grup społecznych, obserwuje się zależność pomiędzy takimi zmiennymi jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykształcenie i dochód [14,15]. Niejednokrotnie jednak uchwycenie doświadczeń człowieka związanych z jego zdrowiem oraz chorobami i powiązanie tego z nierównością społeczną jest trudne, ponieważ zależy to od subiektywnej oceny danej osoby i jest uwarunkowane jej statusem socjoekonomicznym. Wnioski 1. Poziom wykształcenia istotnie wpływa na samoocenę stanu zdrowia badanych mężczyzn. 2. Poziom wykształcenia uzyskany przez rodziców badanych kobiet, istotnie wpływa na samoocenę stanu zdrowia dokonywaną przez respondentki. 3. Zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn zaobserwowano zjawisko awansu edukacyjnego (większość badanych uzyskało wykształcenie wyższe od swoich rodziców). Piśmiennictwo / References 1. Sztompka P. Socjologia. Analiza społeczeństwa. Znak, Kraków 2002. 2. Bourdieu P. Outline of the Theory of Practice. Cambridge University Press 1997. 3. Lalonde M. A new perspective on the Health of Canadians, W Working Document, Goverment of Canada. Ottawa, 1978. 4. Tobiasz-Adamczyk B, Szafranie K, Bajka J. Zachowania w zdrowiu i chorobie. Opis przebiegu choroby z perspektywy pacjenta. CM UJ 1999. 5. Tobiasz-Adamczyk B, Brzyski P, Bajka J. Społeczne uwarunkowania jakości życia kobiet u progu wieku starszego. UJ, Kraków 2004. 6. Ware JE, Sherbourne CD. The MOS 36-item Short-Form Health Survey. Conceptual framework and item selection. Med Care 1992, 30: 473-483. 7. Yesavage JA, Brink TL, Rose TL, Lum O, Huanh V, Adey M. Development and validation of a geriatric depression screening scale: a preliminary report. J Psychiatr Res 1983, 17: 37-49. 8. Kempen GIJM, Miedema I, Ormel J, Molenaar W. The assessment of disability with the Groningen Activity Restriction Scale. Conceptual framework and psychometric properties. Soc Sci Med 1996, 40: 1601-1610. 9. Neugarten BL, Havighurst RJ, Tobin SS. The measurement of life satisfaction. J Gerontol 1961, 16: 134-143.

Mirczak A i wsp. Nierówności społeczne a samoocena stanu zdrowia starszych mieszkańców Krakowa 643 10. Synowiec-Piłat M. Zróżnicowanie i nierówności społeczne a zdrowie. [w:] Zdrowie i choroba wybrane problemy socjologii medycyny. Barański J, Piątkowski W (red). Atut, Wrocław 2002. 11. Grundy E, Holt G. The socioeconomic status of older adults: How should we measure it in studies of health inequalities? J Epidemiol Community Health 2001, 55: 895-904. 12. Von dem Knesebeck O, Luschen G, Cockerham WC. Socioeconomic status and health among the aged in the United Stated and Germany: a comparative cross-sectional study. Soc Sci Med 2003, 57: 1643-52. 13. Giddens A. Socjologia. PWN, Warszawa 2005. 14. Mianowany ME, Drygas WK. Ocena zależności między wybranymi cechami społeczno-demograficznymi a samooceną stanu zdrowia starszych mieszkańców Łodzi. [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Kowalewski JT, Szukalski P. UŁ, Łódź 2004. 15. Marmot M, Wilkinson RG. Social determinants of health. The solid facts. Oxford University Press, Oxford 2006.