Streszczenie Roztocze występujące w kurzu domowym są, obok kleszczy, jedną z najważniejszym pod względem znaczenia medycznego grup roztoczy. Najliczniej w kurzu domowym występują przedstawiciele rodziny Pyroglyphidae, znane powszechnie jako roztocze kurzu domowego (RKD). Najczęściej i najliczniej spotyka się w kurzu z mieszkań na całym świecie trzy gatunki roztoczy - Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae oraz Euroglyphus maynei. Roztocze te są źródłem alergenów powodujących alergie atopowe u ludzi, zwane ogólnie alergiami na roztocze kurzu domowego. Najczęściej występują one w miejscach ściśle związanych z człowiekiem, w łóżkach, tapczanach, sofach, innych miejscach do spania lub meblach tapicerowanych, w odzieży, na podłogach i dywanach. W materiałach i produktach tekstylnych, którymi lubi otaczać się człowiek, RKD znajdują często bardziej korzystne warunki do rozwoju aniżeli w biotopach naturalnych. Aby ograniczać liczebność populacji roztoczy należy stale analizować różnorodne czynniki optymalizujące ich rozwój, a także badać ich wymagania pokarmowe. W tym względzie, istotną rolę odgrywa zaprowadzenie wysokiego poziomu higieny w domu, której osiągnięcie ułatwia całkowita zmiana umeblowania, utrzymywanie odpowiedniego mikroklimatu w mieszkaniu oraz regularne sprzątanie. Z powodu przewlekłego charakteru alergii na RKD, zastosowanie ciągłego symptomatycznego leczenia wydaje się być niewykonalne, w konsekwencji czego bardzo ważne jest zastosowanie odpowiednich metod profilaktycznych, zapobiegających rozwojowi nadwrażliwości. Składa się na to przede wszystkim identyfikacja rozmieszczenia i znaczenia wszystkich nisz ekologicznych tych roztoczy, a w dalszej kolejności wprowadzenie efektywnego programu redukcji ich liczebności. W związku z powyższym, niniejsza publikacja przedstawia przegląd danych literaturowych na temat biologii, ekologii, znaczenia medycznego RKD, jak też metod ograniczania liczebności roztoczy i poziomu ich alergenów. Summary Mites occurring in house dust, besides the ticks, are one of the most medically important group of mites. The most abundant mites in house dust are members of family Pyroglyphidae, commonly known as house dust mites [HDM]. The three mite species, most often and most numerously found in dust from dwellings throughout the world are Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae and Euroglyphus maynei. These mites have been shown to produce allergens causing atopic allergies in human beings, known as housedust-mite allergy. Most often they are found in habitats intimately associated with man, such as beds, couches, sofas, other sleeping accommodations or upholstery furniture, clothing, floors or carpets. It is in textile products with which man surrounds himself that HDM find the optimal conditions of their normal biotope. To reduce the build up of mite population, various factors which optimise their development and their dietary requirements should be examined. In this respect, a high standard of domestic hygiene plays a crucial role and is relatively easy to achieve by reorganization of the furnishings, regulation of the interior microclimate and a regular, systematic plan of cleaning. Due to the perennial character of allergy to HDM, the possibility of a continuous symptomatic treatment does not seem feasible, and consequently preventative methods to prevent hypersensitization are very important. This approach consists of firstly identifying the locality and importance of ecological niches of these mites and then to embark upon an effective programme of reduction of mite numbers. Therefore, this paper gives a review of literature data concerning biology, ecology, medical importance and control of HDM and their allergens. Key words: house dust mites, exposure, house-dustmite allergy, biology, ecology, control, preventive treatment Słowa kluczowe: roztocze kurzu domowego, ekspozycja, alergia na roztocze kurzu domowego, biologia, ekologia, zwalczanie, profilaktyka
Roztocze stanowią jedną z największych i najbardziej zróżnicowanych biologicznie grup pajęczaków. Natomiast mianem roztoczy kurzu domowego określa się roztocze występujące w kurzu pochodzącym z łóżek, mebli tapicerowanych oraz podłóg w pomieszczeniach mieszkalnych. Typowymi przedstawicielami tej grupy są roztocze z rodziny Pyroglyphidae głównie takie gatunki jak Dermatophagoides pteronyssinus (Ryc. 1), D. farinae (Ryc. 2), D. microceras oraz Euroglyphus maynei, które są najczęściej i najliczniej znajdowane w próbach kurzu domowego. Wymieniane są również wśród najważniejszych, z alergologicznego punktu widzenia, czynników chorobotwórczych środowiska wewnątrzmieszkalnego. Są one głównym źródłem alergenów oraz najczęstszą przyczyną uczulenia na kurz domowy. Dlatego więc uczulenia wywołane przez te roztocze zostały nazwane alergią na roztocze kurzu domowego. W latach 1990-1991 około 100 milionów mieszkańców naszego globu cierpiało z powodu tego typu alergii na kurz domowy [1]. Odkryto dotąd 20 grup alergenów roztoczowych [4]; najważniejsze z nich przedstawia tabela nr I. Źródłem alergenów w kurzu domowym są głównie drobiny kału roztoczy oraz ich ciała, wylinki, wydzieliny, produkty rozrodcze oraz grudki pokarmu otoczone tak zwaną membraną perytroficzną. Ustalono, że pojedynczy okaz roztocza wydala w ciągu swojego życia około 250 kulek kału, o średnicy 10-40 μm (w zależności od stadium rozwojowego), w którym zawarte jest nawet do 90% głównego alergenu kurzu domowego (Der p 1, Der f 1, Der m 1, lub Eur m 1) [2, 3]. Najsilniejsze ekstrakty alergenów grupy 1 i 3 uzyskano z podłoża hodowlanego D. pteronyssinus, D. farinae i E. maynei, natomiast ekstrakty alergenów grupy 2 z oczyszczonych ciał tych roztoczy. Alergia na roztocze kurzu domowego stanowi poważny problem kliniczny we wszystkich rejonach świata. Wynika to z faktu, iż nie istnieje możliwość skutecznej profilaktyki. Nie można bowiem przerwać kontaktu pacjenta z kurzem, można go jedynie ograniczyć. Istnieją również trudności terapeutyczne. Zauważono, że po ograniczeniu liczby roztoczy w mieszkaniu dochodzi do złagodzenia objawów chorobowych u pacjentów uczulonych na roztocze kurzu domowego. Na przykład zredukowanie liczby roztoczy do 1/50 powoduje wydatną poprawę zdrowia u astmatyków [5]. Podobne efekty jak ograniczenie liczby roztoczy daje stałe usuwanie kurzu w mieszkaniach [2]. Zarówno ilość kurzu, poziom alergenów, jak też liczbę roztoczy można ograniczać poprzez regularne sprzątanie [1, 2, 6]. Roztocze kurzu domowego znajdowane są przede wszystkim w domach, w których panują korzystne dla nich warunki środowiskowe, szczególnie odpowiednia wilgotność względna powietrza i temperatura. Najliczniej występują w sypialniach. W badaniach przeprowadzonych w Szwecji największą liczebność roztoczy w próbkach kurzu zbieranych w mieszkaniach stwierdzono w kurzu pochodzącym z sypialni (50%) oraz z salonu (40%). Liczebność roztoczy wzrastała w domach o wysokiej wilgotności względnej powietrza [7]. Podobne wyniki uzyskano w Polsce [Solarz 2001a, b, 2003, 2004; 8, 9, 10, 11]. Wewnątrz pomieszczenia, roztocze kurzu domowego rozprzestrzeniają się z prądami powietrza, podczas słania łóżek i manipulacji z pościelą. Przenoszone są też na drodze forezji przez ludzi (na odzieży, skórze, we włosach, z dobytkiem, w walizkach, z meblami, etc.) lub zwierzęta domowe [12, 13]. Prawdopodobnie całkowita kolonizacja nowych domów przez roztocze kurzu domowego zajmuje więcej niż rok, a ich liczba ciągle wzrasta przez kolejne 10 lat z powodu akumulacji kurzu [13]. Mulla i wsp.[14] zauważyli dodatnią korelację pomiędzy wiekiem domu, a liczbą roztoczy w materacach. Hunter i wsp. [15] zanotowali większą ilość roztoczy w starszych dywanach, chociaż związek pomiędzy wiekiem i rozmiarem populacji nie został jeszcze ustalony. Z drugiej strony, Hart i Whitehead [16] oraz Solarz [17] pokazali, że nie istnieje żadna korelacja pomiędzy wiekiem dywanów a liczbą obecnych w nich roztoczy. Dla przykładu, Hart i Whitehead [16] znaleźli w materacu mającym 6 miesięcy populację roztoczy złożoną z 318 osobników w 0,1g kurzu, podczas gdy, materac mający 25 lat zawierał tylko jednego osobnika w 0,1g kurzu. Różnice pomiędzy liczebnością roztoczy w materacach i dywanach mogą być związane z ich wiekiem, ale również wpływ na liczbę roztoczy mają inne czynniki, takie jak temperatura pomieszczenia, wilgotność względna powietrza, częstość i efektywność odkurzania oraz rodzaj materacy i dywanów [13].
W dodatku do czasu jaki zajmuje roztoczom kolonizacja oraz do wzrostu liczby roztoczy w kurzu starszych budynków, na roztocze kurzu domowego mają również wpływ różnice w konstrukcji budynków oraz zachowania mieszkańców [7-9, 13]. 1. Izolacja. Hart i Whitehead [16] uważają, że bardziej sprawna izolacja oraz centralne ogrzewanie stwarzają bardziej ciepłe i suche warunki środowiskowe w mieszkaniu, mniej ko- rzystne dla roztoczy. Przeczą temu jednak wyniki uzyskane przez Korsgaard a [18], który udowodnił, że nowoczesne i bardziej szczelne budownictwo sprzyja wzrostowi wilgotności wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych, a zatem także rozwojowi populacji roztoczy kurzu domowego. Taka sytuacja zaostrza się także za sprawą dużych ilości pary wodnej emitowanej z kuchni i łazienki, które często nie wyposażone są w odpowiednią wentylację. Wzrost temperatury i produkcja pary wodnej prowadzi do wytworzenia idealnych warunków dla rozwoju roztoczy kurzu domowego [13]. 2. Wilgotność w mieszkaniach. Na poziom wilgotności w mieszkaniach, oprócz zewnętrznych warunków pogodowych i samej konstrukcji budynku,
wpływ mają również mieszkańcy. Jest ona wytwarzana podczas gotowania, mycia, prania i suszenia bielizny, głównie w takich pomieszczeniach jak kuchnia i łazienka, hodowania nadmiaru roślin doniczkowych, utrzymywania dużych akwariów, ogrzewania pomieszczeń grzejnikami gazowymi. Do tego wszystkiego należy dodać wodę przechodzącą do otoczenia podczas fizjologicznego procesu oddychania. Taką wilgoć wytwarzaną na skutek aktywności mieszkańców można ograniczyć poprzez intensywne wietrzenie pomieszczeń i sprawnie działającą wentylację znajdującą się w budynku. Wyprana bielizna powinna być suszona na strychach lub balkonach. Nie można zaklejać kratek wentylacyjnych, ani uszczelniać na zimę okien w ten sposób, aby niemożliwe było ich otwieranie. Para wodna wprowadzona do pomieszczeń w wyniku aktywności mieszkańców musi być usuwana przez sprawny system wentylacji, w tym kanały wywiewne [19, 20]. W miarę możliwości w pobliżu sypialni nie powinny znajdować się pomieszczenia, w których gromadzi się para wodna i wzrasta wilgotność, a więc kuchnia i łazienka. Prowadzi to bowiem do szybszego wzrostu wilgotności w sypialni, a w konsekwencji sprzyja rozwojowi roztoczy. Należy również pamiętać o przewietrzaniu łazienki po kąpieli. Podczas gotowania czy kąpieli drzwi kuchni i łazienki powinny być zamknięte. Kratka wentylacyjna musi być otwarta i sprawna. Łóżka oraz inne miejsca do spania, a w dalszej kolejności dywany i wykładziny dywanowe, meble tapicerskie, pluszowe zabawki oraz odzież to główne miejsca, w których występują i rozmnażają się roztocze kurzu domowego w pomieszczeniach mieszkalnych [21]. Hughes i Maunsell [22] wykazały, że w czasie gdy człowiek przebywa w łóżku wilgotność względna obniża się pod wpływem ciepła pochodzącego z ludzkiego ciała. Także Cunningham [23] udowodnił, że temperatura prześcieradła łóżka zajmowanego przez człowieka sięga około 35 C, a wilgotność względna spada wtedy poniżej 50%. Jeśli takie warunki utrzymywane były na stałym poziomie w warunkach laboratoryjnych populacja roztoczy kurzu domowego zmniejszała się. Jednak zmiany wilgotności względnej i temperatury w łóżku (co jest nieuniknione przy normalnym funkcjonowaniu) powodują pojawienie się okresów występowania warunków odpowiednich dla przeżycia roztoczy [17]. De Boer i Kuller [24] mierzyli zmiany temperatury i wilgotności względnej w materacach przed, podczas i po czasie, gdy łóżko było zajmowane przez człowieka przez 90 minut. Zanim w łóżku znalazł się człowiek wilgotność względna w materacu na głębokości 4,5 cm miała wartość zbliżoną do wartości krytycznej wilgotności względnej, co uniemożliwiało przeżycie roztoczy. Jednak, gdy łóżko było zajmowane przez człowieka temperatura pod nim natychmiast wzrastała, dochodziła do tego wilgoć pochodząca z ciała człowieka. W ten sposób stwarzały się warunki, które nie pozwalały na utrzymanie wilgotności względnej w granicach wartości krytycznych ze względu na wzrost temperatury. Natychmiast pod człowiekiem pojawiały się warunki bardziej odpowiednie dla roztoczy. Gdy człowiek opuszczał łóżko, temperatura obniżała się i nadmiar wilgoci spowodowany jego obecnością prowadził do okresu wysokiej wilgotności względnej wystarczającej do procesu składania jaj i rozwoju (3 godziny) [25], nawet jeśli później spadała poniżej krytycznej wartości wilgotności względnej. Obecność ciała człowieka znajdującego się tylko przez pewien czas w łóżku stwarza więc jednak okresowo optymalne dla roztoczy środowisko [13]. W powyższych badaniach wilgotność względna i temperatura mierzone były bezpośrednio pod ciałem człowieka lub pod poduszką, ale nie uwzględniały one różnych powierzchni materaca, chociaż niewątpliwie obecność człowieka przyczynia się do powstania gradientów temperatury i wilgotności. Van Bronswijk [27] zauważyła, że kurz znajdowany był w materacach jedynie na głębokości 12 mm, w związku z czym doszła do wniosku, że mało prawdopodobne jest, aby roztocze obecne były na większej niż 12 mm głębokości [13] (tabela nr II). W dwunastoletnim materacu piankowym de Boer i Kuller [28] znaleźli pożywienie odpowiednie dla roztoczy na głębokości 20 mm oraz kilka okazów roztoczy żyjących wewnątrz materaca [13]. W badaniach nad poziomym rozdziałem roztoczy przeprowadzanych przez Mulla i wsp. [14] znaleziono znacznie więcej roztoczy wzdłuż brzegów materaca niż w jego środku. Ogólnie rzecz biorąc zmiany liczby martwych roztoczy mogły być przyczyną ich akumulacji na brzegach materacy, a ruch żywych okazów spowodowany poszukiwaniem optymalnych do życia warunków [13]. 1. Temperatura, wilgotność, światło słoneczne Wystawianie materacy na działanie nieodpowiednich warunków temperatury i wilgotności również było badane pod kątem kontroli populacji roztoczy kurzu domowego. Dzięki umieszczeniu koca elektrycznego w łóżku de Boer [29] zmusił roztocze kurzu domowego do przemieszczenia się z dala od wierzchnich powierzchni materaca, ale na powierzchni nie przykrytej kocem roztocze nadal występowały we wszystkich warstwach materaca. Doszedł on do wniosku, że koc elektryczny redukuje populację roztoczy do 19-84% na powierzchni bezpośrednio pod kocem, ale nie wziął on pod uwagę poziomego przemieszczania się roztoczy na powierzchniach nie przykrytych kocem [13]. Podobną redukcję liczby roztoczy oraz koncentracji alergenu zanotowali Mosbech i wsp. [30], gdy użyli koca elektrycznego w połączeniu z regularnym odkurzaniem. Jednak stwierdzili oni, że redukcja ta mogła być spowodowana raczej migracją roztoczy do wnętrza materacy niż ich usunięciem. Doszli więc do wniosku, że taki spadek przynosi niewystarczającą korzyść pacjentom uczulonym, jeśli mają oni już materace zasiedlone przez roztocze [13]. Wykazano, iż ekspozycja dywanów i pościeli na światło słoneczne, przez minimum 6 godzin, stwarza mikrośrodowisko zabójcze dla roztoczy; usuniecie kurzu z takich dywanów powodowało całkowitą likwidację ich populacji [13, 39]. Po upływie miesiąca liczba roztoczy była znacznie niższa w dywanach wystawionych na działanie światła słonecznego w porównaniu z dywanami nie poddanymi
jego działaniu [39]. Jednak taka strategia działania może być skuteczna tylko w środowisku o ciepłym klimacie i w domach, w których dywany można łatwo usunąć z podłóg i poddać działaniu światła słonecznego. W Szwajcarii pościel jest tradycyjnie wietrzona, wystawiana za okno sypialni w ciągu dnia. Taka ekspozycja pościeli na światło słoneczne ma taki sam wpływ na redukcję liczby roztoczy, jaki uzyskano w przypadku dywanów [13, 35]. 2. Utrzymywanie czystości pomieszczeń sprzątanie, odkurzanie, pranie pościeli Jedną z podstawowych metod zmniejszenia liczby roztoczy w mieszkaniu jest regularne sprzątanie. Nie wystarczy jednak zwykłe mycie z użyciem wody i mydła, ponieważ roztocze Dermatophagiodes wytrzymują całkowite zanurzenie w wodzie z mydłem przez 1-2 doby [5]. Wprawdzie najlepszym rozwiązaniem byłoby pozbycie się z mieszkań dywanów, mebli tapicerskich, ciężkich zasłon, żaluzji, narzut i innych przedmiotów gromadzących kurz i roztocze, nie zawsze jest to jednak możliwe. Zasłony i żaluzje można zastąpić roletami z antyelektrostatycznego materiału. Jeśli natomiast zasłony muszą być nadal używane, powinny być możliwie jak najczęściej prane. Meble tapicerskie można zastąpić plastykowymi lub drewnianymi albo też zaopatrzyć się w kanapy i fotele pokryte skórą. Zalecane jest również częste odkurzanie podłóg, dywanów, wykładzin podłogowych, mebli tapicerskich, łóżek oraz innych miejsc do spania, regularne trzepanie i wietrzenie dywanów, kołder, poduszek, koców, prześcieradeł, a nawet materaców łóżek. Odkurzanie posłania pozwala na usunięcie pyłu wraz z roztoczami, ich kałem i wylinkami. Taki zabieg przed słaniem łóżek obniża liczbę elementów unoszonych w powietrzu o 7/8 i stanowi znaczną ochronę przed wdychiwaniem alergenów [2]. Podczas odkurzania materacy należy zwrócić szczególną uwagę na rogi oraz okolice guzików materacy [31]. Odkurzanie przynosi korzyści nie tylko dzięki temu, iż usuwane zostają żywe roztocze, ale również dlatego, że usunięta zostaje biomasa, w której skład wchodzą ciała martwych roztoczy, alergeny zawarte w ich odchodach, naskórek ludzki i zwierzęcy oraz inna materia organiczna, stanowiąca ich pokarm [31]. Do odkurzania nie powinno używać się zwykłych odkurzaczy, ponieważ powodują one jeszcze większe rozpylenie kurzu i alergenów. Alergeny roztoczy należące do grupy 1 i 3 unoszą się w powietrzu w postaci kulek fekalnych, natomiast alergeny grupy 2 zawarte są w ciele roztoczy i mogą być też związane z dużymi, szybko opadającymi cząstkami. Ponieważ zawartość alergenów w tych cząstkach jest dość duża i cząstki te szybko opadają, staje się to przyczyną gwałtownych zmian stężenia alergenów roztoczy w powietrzu pomieszczeń mieszkalnych. Jest to również nierozerwalnie związane z aktywnością mieszkańców. W pomieszczeniach, w których panuje spokój, stężenie to jest bardzo niskie i nie przekracza 1 ng/m 3 powietrza. Z kolei w czasie sprzątania i innych czynności sprzyjających unoszeniu się kurzu, wzrasta gwałtownie do 5-200 ng/m 3, po czym w warunkach spokoju obniża się szybko do poziomu wyjściowego[21, 32, 33]. Dlatego też zdecydowanie bardziej efektywne są odkurzacze wyposażone w system filtrów HEPA ( high efficiency particulate air filtration system), który zatrzymuje wszelkie drobiny zawarte w kurzu, nawet o średnicy mniejszej niż 10 μm. Bardzo ważny jest szczelny system tak, aby całe powietrze przechodzące przez filtr było całkowicie przez niego oczyszczane. Podczas odkurzania powietrze wraz z kurzem dostaje się na filtr. Tam na porach filtru zatrzymywane są cząstki, w tym również alergeny roztoczy. Powoduje to, że alergeny nie są rozpylane, a z odkurzacza wydostaje się czyste powietrze. Nie należy zapominać o regularnym wymienianiu filtrów. Wątpliwą korzyść daje stosowanie odkurzaczy wyposażonych w filtry wodne lub rozpylających parę wodną. Pomimo, iż skutecznie usuwają one roztocze i ich odchody, to jednak wyraźnie zwiększają wilgotność względną powietrza wewnątrz pomieszczenia, a to z kolei sprzyja rozwojowi populacji roztoczy [2]. Bez względu na rodzaj używanego odkurzacza, należy pamiętać o tym, że podczas odkurzania wzbija się chmura kurzu. Dlatego też osoby uczulone na roztocze powinny unikać odkurzania, opróżniania odkurzacza, ewentualnie do takich czynności zakładać specjalne maseczki ochronne. Kurz z mebli drewnianych i plastikowych powinien być ścierany nawet 2 razy dziennie, wyłącznie na wilgotno, aby zapobiec jego unoszeniu się. Odkurzanie jest użyteczne tylko do oczyszczania powierzchni. Aby przynosiło efekty musi być regularnie wykonywane. Stosowane jako jedyna metoda ochrony przed alergenami roztoczy kurzu domowego nie jest na tyle efektywne, aby usunąć roztocze lub kurz z całych dywanów, materacy lub tapicerowanych mebli [31]. Takie metody wydają się być jednak skuteczniejsze w ograniczaniu ilości alergenów kałowych, aniżeli w redukcji liczebności populacji samych roztoczy [2]. Jak ustalono odkurzanie powierzchni 1 m 2 w ciągu 2 minut pozwala na zebranie jedynie około 2-10% populacji roztoczy, w zależności od klasy odkurzacza. Aby usunąć około 20% populacji roztoczy, należałoby odkurzać tę powierzchnię przez 40 minut [2]. Mc Donald i Tovey [38] wykazali, że pranie bielizny pościelowej w temperaturze 55 C zabija obecne w niej roztocze w ciągu 10 minut, podczas gdy zmniejszenie temperatury do 50 C zabija tylko połowę populacji. W tych temperaturach wypłukiwane i denaturowane są również ich alergeny jednak nie wszystkie. Alergeny grupy 2 całkowitej denaturacji ulegają dopiero w temperaturze powyżej 100 C [2, 3, 21]. Większość gospodarstw domowych w krajach wysoko rozwiniętych nie posiada pralek piorących w gorącej wodzie lecz w zimnej. Jednak nawet wypranie pościeli w zimnej wodzie jest wystarczające jeśli jest ona suszona na słońcu. 3. Zmiana warunków wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych Prowadzone były również badania wpływu zmian temperatury i wilgotności na ograniczenie liczebności roztoczy. Wykazano, iż skuteczne jest obniżenie wilgotności do 40-50% i temperatury poniżej 20 C [34, 35]. Jednym ze sposobów na ograniczenie roztoczy w kurzu materacowym okazało się używanie koców elektrycznych. W ten sposób obniża się wilgotność w łóżkach, a to z kolei powoduje zmniejszenie liczby roztoczy o 40-80%. Ogrzewanie łóżek kocami elektrycznymi przez 8 godzin każdego dnia w ciągu miesiąca powoduje spadek liczby roztoczy o połowę [29, 30]. W ciągu 3 godzin od włączenia koca elektrycznego temperatura wzrasta do 26 C, zaś wilgotność obniża się poniżej 24% [35].
W okresie suchych, słonecznych dni dywany, kołdry, poduszki, prześcieradła, materace i koce powinno się wynosić na słońce, ponieważ zarówno roztocze jak i ich alergeny łatwo giną pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Zimą natomiast giną, gdy narażone są na kilkudniowe działanie mrozu. W celu pełnej likwidacji populacji roztoczy konieczna byłaby dwudniowa ekspozycja na temperaturę -18 C [2, 36], co w naszej strefie klimatycznej jest rzadko możliwe. Taki sam wynik można uzyskać dwugodzinną ekspozycją roztoczy D. pteronyssinus na temperaturę 45 C [2, 37]. 4. Pokrowce antyalergiczne Skuteczne jest również pokrywanie poduszek, kołder, materacy nieprzepuszczalnymi materiałami takimi jak na przykład folia plastykowa oraz inne materiały, które nie przepuszczają pary wodnej. Szczelność pokrowców powinna być regularnie kontrolowana [21, 32, 40]. Zabieg ten jest bardzo efektywny, zwłaszcza po usunięciu z sypialni dywanów i wykładzin. Jeżeli populacja roztoczy w materacu jest bardzo liczna (> 1000 osobników / 1g kurzu co w przybliżeniu daje > 20μg alergenów grupy I / 1g kurzu), należy materac wymienić lub przed zmianą pokrycia poczynić zabiegi redukujące jej liczebność [21, 32, 40]. Skuteczność stosowania pokrowców na materace wykazało wielu badaczy, między innymi Valero i Serrano [41] czy Koopman i wsp. [42]. Większy komfort podczas snu zapewniają pokrowce wykonane z poliestrowej mikrofazy jednowarstwowego, bardzo gęsto tkanego materiału. Jest on przepuszczalny dla pary wodnej i powietrza, dzięki obecności miliardów mikroskopijnych por, a równocześnie nieprzepuszczalny dla roztoczy i ich odchodów. Przykładem są pokrowce Allergocover (Allergopharma), które zatrzymują około 92% cząsteczek o średnicy 1,0-5,0 μm. Dodatkowo z pokrowca Allergocover nie uwalniają się żadne cząstki drażniące drogi oddechowe osoby uczulonej; mają one właściwości antystatyczne, są lekkie, trwałe, nadają się do wielokrotnego prania w temperaturze 60 C. Na naszym rynku dostępne są również antyalergiczne pokrowce pościeli ARGO, prokukcji polskiej. Pokrowce te podobnie jak inne przeznaczone są do stosowania w domu jako wewnętrzne powleczenia na poduszki, kołdry i materace. Wykonane są z tkaniny poliestrowo-bawełnianej z naniesioną na stronie wewnętrznej powłoką z mikroporowatego polimeru, który zapewnia nieprzepuszczalność dla roztoczy, ich odchodów, a zatem także ich alergenów. Dla pokrowców tych charakterystyczna jest wysoka przepuszczalność dla pary wodnej, odporność na wielokrotne pranie oraz lekkość i miękki naturalny chwyt. Podczas całego okresu używania gwarantowana jest bariera dla alergenów roztoczy nie mniejsza niż 99,4%. Dodatkowymi zaletami są wysoka wytrzymałość mechaniczna, niska samoemisja zanieczyszczeń pyłowych oraz łatwość konserwacji. 5. Pościel antyalergiczna Można również używać specjalnej pościeli antyalergicznej, wykonanej z tworzyw sztucznych. Dostępne są prześcieradła, koce, kołdry, poduszki, poszewki na kołdry i poduszki wykonane ze specjalnych materiałów, które tworzą barierę oddzielającą chorego od roztoczy. Zazwyczaj wykonane są z bawełny lub z bawełny z domieszką poliestru, i zapinane na zamek błyskawiczny. Opinie alergologów na temat stosowania takiej pościeli są podzielone. 6. Chemiczne środki ochrony Chemiczne środki ochrony przed roztoczami kurzu domowego dostępne są pod kilkoma postaciami; mogą to być aerozole, żele, proszki i płyny. Różnią się także rodzajem substancji aktywnych w nich zawartych. Na ogół działają bezpośrednio na roztocze kurzowe. Jednym z takich preparatów jest Allergoff. Ma on postać wygodnego w użyciu aerozolu. Preparat ten należy rozpylać w takich miejscach, gdzie występują roztocze, czyli na powierzchni materaca, kołdry, poduszki, mebli tapicerowanych, dywanu, wykładziny, pluszowej zabawki. Preparat sporządzony jest technologią nanokapsulacji. Substancje czynne zawarte są wewnątrz nanokapsułek, których polimerowe ścianki mają zdolność do długotrwałej i stopniowej emisji aktywnych składników do środowiska występowania roztoczy. Umożliwia to działanie akarycydu w minimalnych stężeniach, zabójczych dla roztoczy i równocześnie nieszkodliwych dla człowieka. Po rozproszeniu preparatu nanokapsułki zawierające akarycydy przyklejają się do
złuszczonego naskórka, jednego ze składników pożywienia roztoczy, który zjadany jest wraz z akarycydem. Mają one również zdolność sklejania drobin kału roztoczy. W ten sposób, powstałe agregaty nie unoszą się w powietrzu, a to z kolei zmniejsza stężenie alergenu i jego inhalację. Agregaty takie są również dużo łatwiejsze do usunięcia przy pomocy odkurzacza (Ryc. 3). Dodatkowo preparat zawiera hormon juwenilny, który hamuje rozwój osobniczy, a tym samym wzrost liczebności populacji roztoczy. Substancjami aktywnymi preparatu są 1% trans-permytryna (wykazująca działanie kontaktowe oraz żołądkowe), 0,7% benzoesan benzylu (oddziałuje gazowo) oraz 0,05% pyriproxyfen (hormon juwenilny, działa na larwy pcheł). Firma ICB Pharma produkująca Allergoff wprowadziła na rynek również inne formy preparatu, pomocne w usuwaniu roztoczy domowych i larw pcheł. Jednym z nich jest antyalergiczny dodatek do prania. Jest to płyn w saszetkach, które zawierają mieszaninę środków skutecznych zarówno podczas prania ręcznego i automatycznego w temperaturze poniżej 60 C. Środek ten zwalcza wszystkie stadia rozwojowe roztoczy, a także neutralizuje i eliminuje ich alergeny. W jego skład wchodzi benzoesan benzylu oraz alkohol benzylowy [43]. Innym możliwym do stosowania preparatem jest Acatan, używany do oczyszczania materacy, mebli tapicerowanych czy wykładzin. Środek ten jest 3% wodnym roztworem kwasu taninowego, łagodny i ekologiczny, oparty na substancjach naturalnych. Składnikiem czynnym jest tanina ekstrahowana z kory i liści drzew liściastych. Zasada działania tego preparatu polega na denaturacji białka alergenów. Acatan jako roztwór wodny łatwo zwilża i penetruje materiały, w których kumuluje się kurz. W swoim składzie posiada dodatki, które chronią spryskiwane przedmioty. Równocześnie nie jest alergogenny, a zatem nieszkodliwy dla ludzi. Zastosowanie Acatanu powoduje drastyczną redukcję poziomu alergenów roztoczy, jednak po upływie około 4 tygodni obserwuje się jego ponowny wzrost. Dlatego po 60-90 dniach zaleca się przeprowadzenie kolejnego zabiegu oczyszczania [44]. Kolejnymi produktami przeznaczonymi do profilaktyki alergii na roztocze kurzu domowego są preparaty. Acarosan, niemieckiej firmy Allergopharma, jest środkiem roztoczobójczym zawierającym benzoesan benzylu. Acarosan spray usuwa roztocze i ich alergeny z dywanów, wykładzin dywanowych, mebli tapicerowanych i innych przedmiotów wykonanych z tkaniny. Po wysuszeniu każde włókno materiału jest pokryte cienką, kruchą warstwą zawierającą substancję czynną, która pod wpływem obciążeń mechanicznych rozpada się na wiele mikroskopijnych części. Te cząstki pozostają w niewielkich ilościach, również po odkurzeniu, głęboko w materiale i działają toksycznie na kolejne pokolenia roztoczy. Dzięki temu Acarosan odrywa od włókien tkaniny alergeny i ułatwia usunięcie ich odkurzaczem. Acarosan proszek przeznaczony jest do eliminacji roztoczy i unieczynniania ich alergenów. Stosowany jest do wstępnego oczyszczania dywanów, wykładzin dywanowych zwłaszcza przy dużym stężeniu roztoczy. Ważną cechą jakościową Acarosanu jest występowanie substancji czynnej w postaci stałej. W związku z tym minimalna ilość głównego składnika pozostaje również w głębi materiału po odkurzaniu i pełni funkcję trującej pułapki dla roztoczy. Innym preparatem tej samej firmy jest Acaril płynny dodatek do prania, zawierający również benzoesan benzylu. Jest to koncentrat przeznaczony do eliminacji roztoczy oraz ich alergenów z odzieży, koców, poduszek zdejmowanych z mebli tapicerowanych, śpiworów, firanek i innych tekstyliów, które pierze się tylko w temperaturze do 60 C. Acaril stosuje się do prania wstępnego w pralce automatycznej oraz do namaczania przed praniem ręcznym. Badania wykazały, że tkaniny po praniu i płukaniu są wolne od szkodliwych pozostałości. Zastosowanie Acarilu należy powtarzać co trzy miesiące, ponieważ jest on wypłukiwany z tkanin i nie istnieje długotrwały efekt ochronny [41].
We wrześniu 2002 roku na rynek został wprowadzony zestaw środków Alertex, których właściwością jest usuwanie roztoczy i ich odchodów (Ryc. 4). Podobnie jak Acarosan, preparat ten występuje w kilku postaciach Alertex Dywan do czyszczenia dywanów, wykładzin oraz obić tapicerskich, Alertex Pranie, do prania bielizny, pościeli, firan, zasłon, koców oraz Alertex Reno, do bieżącego utrzymania czystości wszelkich powierzchni tapicerowanych, zasłon, wykładzin. Alertex Dywan skutecznie zabija i długotrwale eliminuje roztocze i ich odchody. Wiąże on drobiny kurzu oraz alergeny w większe aglomeraty ułatwiając ich usuwanie przy pomocy zwykłego odkurzacza. Alertex Pranie jest preparatem, który powinien być dodawany do pralki razem z proszkiem do prania. Skutecznie zabija roztocze w temperaturach poniżej 60 C. Przy systematycznym używaniu pozostawia długotrwały efekt. Alertex Reno zalecany jest do bieżącego stosowania pomiędzy używaniem Alertex-u Dywan. Wiąże on drobiny kurzu oraz alergeny w większe skupiska, ułatwiając w ten sposób ich usuwanie przy pomocy odkurzacza. Równocześnie zapobiega unoszeniu się alergenów w powietrzu. Jest bezpieczny dla zdrowia i łatwy w użyciu. Permetryna jest substancją, która również skutecznie zabija roztocze, a przy tym jest mało toksyczna dla człowieka. Stosowana jest do impregnowania materacy. W ten sposób eliminowany jest problem narażenia na wdychanie akarycydów w spray u oraz powtarzanie czynności mających na celu zmniejszenie populacji roztoczy. Badania laboratoryjne wskazały, że siatki zaimpregnowane permetryną skutecznie zabijają roztocze przez co najmniej 2 lata. Worki i pokrowce zaimpregnowane tą substancją są łatwe w użyciu; umieszcza się je pod zwykłą pościelą [33]. Skuteczne w zwalczaniu roztoczy mogą być olejki eteryczne takie jak na przykład olejek z drzewa herbacianego. Stosowanie ich bowiem zmniejsza populacje roztoczy kurzu domowego. Jednak dokładniejsze badania nad działaniem tych olejków pozwoliły stwierdzić, iż mają one jedynie działanie repelentne, odstraszające. Powodują ucieczkę roztoczy z miejsc, w których został zastosowany olejek, natomiast ich nie zabijają. Daje to jednak bardzo dobre efekty terapeutyczne [46]. Jednym z nowych sposobów na zmniejszenie populacji roztoczy w dywanach miało być zastosowanie w ich produkcji specjalnych włókien zawierających środki roztoczobójcze. Zbadano dwa rodzaje takich środków Actigard AM 21-16 oraz Actigard AM 98-12. Prowadzone badania potwierdziły właściwości roztoczobójcze takich dywanów (Ryc. 5) [47]. Najlepsze efekty dają jednak szeroko zakrojone programy profilaktyczne [48]. W celu eliminacji roztoczy i ich alergenów ze środowiska łączy się tu metody chemiczne i fizyczne. Daje to maksymalną redukcję stężenia alergenów w mieszkaniach, a skuteczność wynosi około 95%. Zgodnie z powyżej przedstawionymi danymi, zmianie musi ulec mieszkanie osoby chorej, a także nawyki wszystkich lokatorów mieszkania.
Roztocze kurzu domowego to kilkanaście gatunków z rodziny Pyroglyphidae, które najczęściej stwierdza się w próbach kurzu domowego. Żyją one zazwyczaj w takich miejscach, gdzie mają bezpośredni kontakt z człowiekiem lub zwierzęciem, czyli organizmami będącymi dla nich źródłem pożywienia. Są one bowiem keratynofagami, komensalami, odżywiającymi się złuszczonym naskórkiem ludzkim lub zwierzęcym. Najczęściej w kurzu z mieszkań spotyka się gatunki Dermatphagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae oraz Euroglyphus maynei. Są one również wymieniane wśród najważniejszych, z alergologicznego punktu widzenia, czynników chorobotwórczych środowiska wewnątrzmieszkalnego. Ich ciała oraz odchody są bowiem źródłem wielu alergenów, które u człowieka wywołują tzw. alergię na roztocze kurzu domowego. Dlatego też poświęca się im coraz więcej uwagi. Aby więc ograniczyć objawy alergii, należy powziąć środki mające na celu ochronę człowieka przed alergenami kurzu domowego. Są to zarówno metody fizyczne jak i chemiczne. Wszystkie działania są bezpośrednio związane z biologią i fizjologią roztoczy, gdyż mają na celu zmniejszenie liczebności populacji lub jej likwidację, poprzez stworzenie niekorzystnych dla ich rozwoju warunków. I tak metody fizyczne polegają na obniżeniu wartości wilgotności względnej, podwyższeniu temperatury w środowiskach bytowania roztoczy. W walce z roztoczami stosowane są również środki chemiczne, które pomagają w oczyszczaniu dywanów, mebli tapicerowanych, bielizny pościelowej. Występują pod różnymi postaciami: proszków, aerozoli i płynów. Najbardziej skuteczne jednak jest połączenie zarówno metod fizycznych jak i chemicznych. Piśmiennictwo: 1. Bronswijk van,j. E. M. H. Schober G.: Management of mite development in the home. In R. Schuster, P. W. Murphy (Reds) The Acari. Reproduction, development and life-history strategies, Chapman & Hall, London, 1991, 507-516. 2. Solarz K.: Roztocze alergogenne (w:) Deryło A.: Parazytologia i akaroentomologia medyczna. Podręcznik dla studentów, nauczycieli akademickich, lekarzy praktyków i pracowników laboratoriów diagnostycznych, Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa, 2002, 332-377. 3. Solarz K., Szilman P.: Czy jesteśmy bezbronni wobec roztoczy występujących w kurzu z mieszkań?, Por. farm., 2005, 10, 8-12. 4. Majkowska-Wojciechowska B.: Alergeny roztoczy (w:) Majkowska-Wojciechowska B.: Alergia na roztocze, Mediton, Łódź, 2005, 137-160. 5. Piotrowski F.: Drobne roztocze żyjące w kurzu domowym (w:) Piotrowski F.: Zarys entomologii parazytologicznej, Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa, 1990, 263-271. 6. Babe K. S. i wsp.: House dust mite (Dermatophagoides farinae and Dermatophagoides pteronyssinus) prevalence in rooms and hallways of a tertiary care hospital. Clinical aspects of allergic disease, J. Allergy Clin. Immunol., 1995, 95, 801-805. 7. Warner A. i wsp.: Mite fauna in the home and sensitivity to house-dust and storage mites, Allergy, 1999, 54, 681-690. 8. Solarz K.: Risk of exposure to house dust pyroglyphid mites in Poland. Ann. Agric. Environ. Med., 2001a, 8, 11-24. 9. Solarz K.: Pyroglyphidae (Acari: Acaridida) in Poland: Distribution, biology, population ecology and epidemiology. Acta Zool. Cracov., 2001b, 44, 435-528. 10. Solarz K.: Pyroglyphidae (Acari: Acaridida) in Poland: Distribution, biology, population ecology and epidemiology. Risk of exposure to house dust pyroglyphid mites in Poland. Ann. Acad. Med. Siles., 2003, Suppl. 52, 20, 1-244. 11. Solarz K.: Distribution and ecology of allergenic mites in Poland. Phytophaga, 2004, 14, 675-694. 12. Bronswijk van J. E. M. H.: Colonisation and its prevention on house floors and in mattresses with Dermatophagoides pteronyssinus (Acari: sarcoptoformes) in a center for asthmatic children, Entomol. Exp. Appl., 1974, 17 199. 13. Crowther D. i wsp.: House dust mites and the built environment: a literature review, 09. 2000. 14. Mulla M. S. i wsp.: Some house dust control measures and abundance of Dermatophagoides mites in Southern Callifornia (Acari; Pyroglyphidae), J. Med. Entomol., 1975, 12, 5-9. 15. Hunter C. A. i wsp.: Mites (in:) B. R. E. Indor Air Quality in Homes: Part 1 The BRE Indor Environment Study. B. R. E., Watford, 1996. 16. Hart B. J., Whitehead L.: Ecology of dust mites in Oxfordshire, Clin. Experim. Allergy, 1990, 20, 203-209. 17. Solarz K.: Seasonal dynamics of house dust mite populations in bed/mattress dust from two dwellings in Sosnowiec (Upper Silesia, Poland): An attempt to assess exposure, Ann. Agric. Environ. Med., 1997, 4, 253-261. 18. Korsgaard J.: Preventive measures in house-dust allergy, American Review of Respiratory Disease, 1982, 125, 80-84. 19. Zyska B.: Mikroklimat budynków mieszkalnych (w:) Zyska B.: Zagrożenia biologiczne w budynku, Arkady, Warszawa, 1999a, 15-18. 20. Zyska B.: Fauna o znaczeniu parazytologicznym i sanitarnym. Roztocze (w:) Zyska B.: Zagrożenia biologiczne w budynku, Arkady, Warszawa, 1999b, 148-151. 21. Horak B.: Alergia na roztocze kurzu domowego, Wiad. Parazytol., 1995, 41, 355-368. 22. Hughes A. M, Maunsell K.: A study of a population of house dust mites in its natural environment, Clin. Allergy, 1973, 3, 127-131. 23. Cunningham M. J.: Direct measurements of temperature and humidity in dust mite microhabitats, Clin. Experim. Allergy, 1998, 28, 1104-1112. 24. De Boer R., Kuller K.: Mattresses as a winter refuge for house-dust mite populations, Allergy, 1997, 52, 299-305. 25. De Boer R., Kuller K., Kahl O.: Water balance of Dermatophagoides pteronssinus (Acari: Pyroglyphidae) maintained at brief daily spells of elevated air humidity, J. Med. Entomol., 1998, 35, 905-910. 26. Koekkoek H. H. M., Bronswijk J. A. M. H. van: Temperature requirements of a house dust mite Dermatophagoides pteronyssinus compared with the climate in different habitats of houses, Ent. Exp. Apel., 1972, 15, 438-442.
27. Bronswijk van J. E. M. H.: Dermatophagoides pteronyssinus (Trouessart, 1897) in matress and floor dust in a temperature climate (Acari: Pyroglyphidae), J. Med. Entomol., 1973, 10, 63-70. 28. De Boer R., Kuller K.: House dust mites (Dermatophagoides pteronyssinus) in mattresses: Vertical distribution, Proceedings of Experim. Applied Entomol., NEV, Amsterdam, 1994, 5, 129. 29. De Boer R.: Effect of heat treatments on the house dust mite Dermatophagoides pteronyssinus and Dermatophagoides farinae (Acari: Pyroglyphidae) in a mattress-like polyurethane foam block, Experim. Applied Acarol., 1990, 9, 131. 30. Mosbech H., Korsgaard J., Lind P.: Control of house dust mites by electrical heating blankets, J. Allergy Clin. Immunol., 1988, 81, 706-710. 31. Nadchatram M.: House dust mites, our intimal associates, Tropical Biomedicine, 2005, 22, 23-37. 32. Pope A. M., Patterson R., Burge H.: Indoor allergens. Assesing and controling adverse heath effects, National Academy Press, Washington, 1993. 33. Cameron M. M., Hill N.: Permethrin impregnatem mattress liners: a nowel and effective intervention against house dust mites (Acari: Pyroglyphidae), J. Med. Entomol., 2002, 39, 755 762. 34. Sidenius K. E. i wsp.: A controlled intervention study concerning the effect of intendent temperature rise on house dust mite load, Ann Argic Environ Med., 2002, 9, 163-168. 35. Buczek A.: Roztocze kurzu domowego z rodziny Pyroglyphidae (w:) Buczek A.: Choroby pasożytnicze: epidemiologia, diagnostyka, objawy, Liber, Lublin, 2004, 322-328. 36. Paul T. C., Sinha R. N.: Low-temperature survival of Dermatophagoides farinae, Environ. Entomol., 1972, 1, 547-549. 37. Mosbech H.: House dust mite allergy. Review article, Allergy, 1985, 40, 81-91. 38. Mc Donald L. G., Tovey E.: The role of water temperature and laundry procedures in reducing house dust mite populations and alergen content of bedding, J. Allergy Clin. Immunol., 1992, 90, 599-608. 39. Tovey E. R., Woolcock A. J.: Direct exposure of carpets to sunlight can kill all mites, J. Allergy Clin. Immunol., 1994, 93, 1072-1075. 40. Platts-Mills T. A. E. i wsp.: Dust mite allergens and astma: report of a Secondo International Workshop, J. Allergy Clin. Immunol., 1992, 89, 1046-1060. 41. Valero A., Serrano C.: Are environmental controls effective for house-dust-mite allergies?, Arch Bronconeumol, 2004, 40, 389-391. 42. Koopman L. P. i wsp.: Placebo-controlled trial of house dust mite-impermeable mattress covers: effect on symptoms in early childhood, Am. J. Respir. Crit Care Med., 2002, 166, 307-313. 43. http:// www.allergoff.com 44. http:// www.medinet.com.pl 45. http:// www.nexter.pl 46. Rezk H. i wsp. Acaricidal activity of two plant essential oils on the adult stage of the house dust mite, Dermatophagoides pteronyssinus Trouessart (Acari: Pyroglyphidae), Phytophaga, 2004, 14, 667-674. 47. Cieślak M. i wsp.: Effects of modified textile floor coverings on house dust mites, Polish J. of Environ. Stud., 2007, 1, 35-42. 48. Marks G. B. i wsp.: House dust mite allergen avoidance: a randomized controlled trial of surface chemical treatment and encasement of bedding, Clin. Exp. Allergy, 1994, 24, 1078-1083.