Beata Świecka NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH Przyczyny skutki przeciwdziałanie Difin
NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH Przyczyny Skutki Przeciwdziałanie Beata Świecka Warszawa 2009
Recenzenci Prof. dr hab. Leszek Dziawgo Prof. dr hab. Maciej Wiatr Copyright Difin SA Warszawa 2009. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Redaktor prowadząca Maria Adamska ISBN 978-83-7641-070-8 Printed in Poland Difin SA ul. F. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa tel. (0-22) 851-45-61, (0-22) 851-45-62, fax (0-22) 841-98-91 Wydanie pierwsze, Warszawa 2009 Skład i łamanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel. 0 601-30-60-35 Wydrukowano w Polsce
2.2. Nadmierne zadłużenie i niewypłacalność gospodarstw domowych sformułowanie i identyfikacja problemu 2.2.1. Nadmierne zadłużenie pojęcie i istota zjawiska Problem nadmiernego zadłużenia czy niewypłacalności był już znany w starożytności, w szczególności podczas kryzysu w Grecji w VI wieku za urzędowania archonta Solona (w 594 roku p.n.e). Jedną z jego reform była Sejsachteja jednorazowe anulowanie długów (strząśnięcie ciężarów). W wyniku zmiennego powodzenia podczas działań wojennych dopływ niewolników był nieregularny, co powodowało zachwianie gospodarki Aten. W związku z tym wprowadzono zwyczaj zapożyczania się pod zastaw własnej wolności, co doprowadziło do powstania licznej rzeszy ludzi, którzy popadli w niewolnictwo za długi. Solon pozwolił na jednorazowe ich wyzwolenie. Ziemie zajęte z powodu długów nie zostały oddane starym właścicielom. Solon uwolnił ludzi raz na zawsze, przez zakazywanie użyczania pożyczek na zabezpieczeniu osoby dłużnika.
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 103 Bez wątpienia zjawisko nadmiernego zadłużenia staje się coraz bardziej rozpowszechnione i niepokoi swoim rozmachem. Coraz więcej ludzi staje się wykluczonymi społecznie (social exclusion), również dotyka ich wykluczenie finansowe (financial exculsion), marginalizując tych, którym z różnych powodów banki nie dają dostępu do usług finansowych. Problem nadmiernego zadłużenia zauważył Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny EKES (The European Economic and Social Committee) w 1992 roku w trakcie prac nad polityką rozwoju ochrony konsumenta. Od tego czasu zjawisko nadmiernego zadłużenia bardzo się rozszerzyło. W maju 1999 roku EKES ponownie otworzyło dyskusję na ten temat, zaś w 2000 roku powstała potrzeba harmonizacji prac. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny zajmuje się definiowaniem, monitorowaniem problemu nadmiernego zadłużenia i wykluczenia społecznego w różnych aspektach społecznym, ekonomicznym i prawnym 5. Z uwagi na fakt, że nadmierne zadłużenie, niewypłacalność gospodarstw domowych w Polsce jest pojęciem nowym i brak jest definicji zjawiska, zdefiniowano pojęcia umożliwiające analizę niewypłacalności gospodarstw domowych. Jednym z tych pojęć jest nadmierne zadłużenie (overindebtedness), używane do opisu zjawiska zadłużenia będącego głównym obciążeniem dla kredytobiorcy. Może przyczynić się do społecznego i finansowego wykluczenia oraz ubóstwa. Nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty wszystkich zobowiązań w całości i o czasie. Według the Federal Ministry for Family Affairs, Senior Citizens, Women and Youth nadmierne zadłużenie to stan w którym dochód gospodarstwa domowego pomimo obniżenia standardu życiowego (kosztów utrzymania) jest niewystarczający, by uregulować wszystkie swoje zobowiązania przez dłuższy czas 6. Ta definicja nadmiernego zadłużenia jest zbliżona do definicji German Insolvency Code, według którego nadmierne zadłużenie to aktualna albo przyszła niemożliwość spłaty zadłużenia zgodnie z planem. Nadmierne zadłużenie jest zjawiskiem społecznym obrazującym sytuacje, w których konsumenci definitywnie nie są w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań w najbliższej przyszłości. Określa całkowite pogorszenie sytuacji finansowej i stopniowo prowadzi do wykluczenia społecznego, wyższych kosztów życia i zmniejszenia udziału w życiu ekonomicznym i społecznym 7. Zgodnie z prawem francuskim, nadmierne zadłużenie osoby fizycznej określa się jako sytuację, w której nie może ona spłacić długów na skutek trudnej sytuacji finansowej, niedotyczącej działalności 5 Preliminary Draft Opinion of the Section for Employment, Social Affairs and Citizenship on Credit and social exclusion in an affluent society, European Economic and Social Committee, SOC/265-R/CESE858/2007 FR-PT/DS/SW/hn, Brussels June 2007, s. 2. 6 Bundesregierung: Lebenslagen in Deutschland: Der 2. Armuts- und Reichtumsbericht der Bundesregierung, The Federal Government s 2and Poverty and Wealth Report, s. XXXVI. 7 U. Reifner, H. Springeneer, Private Überschuldung im International en Vergleich, [w:] Schuldenkompass 2004, Wiesbaden 2004, s. 165.
104 Rozdział 2 gospodarczej. Osoba nadmiernie zadłużona znajduje się w sytuacji ewidentnej niemożności podjęcia spłaty zobowiązań wynikających z zabezpieczenia lub przejęcia długów osoby indywidualnej lub spółki 8. Rysunek 2.4. Formy nadmiernego zadłużenia gospodarstw domowych NADMIERNE ZAD U ENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH AKTYWNE Jest wynikiem nieracjonalnych decyzji kredytowych, które mog¹ wynikaæ np. z braku odpowiedniej wiedzy ekonomicznej, nierozwa nego wydatkowania œrodków, zaci¹gniêcia zbyt wielu kredytów, hazardu moralnego* itp. PASYWNE Jest wynikiem czynników zewnêtrznych, znajduj¹cych siê poza jego kontrol¹, niezale nych od gospodarstwa domowego. Mog¹ to byæ takie czynniki jak: choroba, inwalidztwo, rozwód, utrata pracy itp. * Pod pojêciem hazard moralny (moral hazard) rozumienie siê œwiadome ycie ponad stan kosztem reszty podatników, postawa roszczeniowa wobec banku, poczucie nieodpowiedzialnoœci po stronie klienta przejawiaj¹ca siê z krótkookresowej wizji maksymalizacji konsumpcji, bez obiektywnej oceny w³asnej kondycji finansowej, czêsto kosztem innych klientów banku, jak i podatników. Źródło: opracowanie własne. Nadmierne zadłużenie w literaturze przedmiotu ma wiele definicji, ale nie ma jednej i jednoznacznej obowiązującej, pozwalającej na porównanie skali zjawiska w badanych krajach zarówno w całej UE, jak i innych krajach na świecie. Unia Europejska zwróciła uwagę na konieczność badań i próby stworzenia definicji i metod mierzenia tego zjawiska. Nadmierne zadłużenie odnosi się do sytuacji, kiedy dłużnik nie jest w stanie spłacić wszystkich swoich długów w perspektywie długoterminowej lub gdy istnieje poważne ryzyko, że tak się może stać, kiedy przypadnie termin spłaty. Jednakże pojęcia znacznie się różnią w różnych krajach UE, a jego definicja na poziomie europejskim dopiero będzie opracowana 9. Gospodarstwo domowe może być nadmiernie zadłużone aktywnie i pasywnie. 8 K. Kwaśniewska-Ciesielska, Na pomoc słabym, Bank 2006, nr 9, s. 16. 9 Pojęcie nadmierne zadłużenie, leżące u podstaw całkowicie odmiennych inicjatyw legislacyjnych (ustawodawczych) jest przede wszystkim pochodną przepisów prawnych ustalających warunki dostępu do procedury restrukturyzacji zadłużenia, czy to realizowanej pozasądowo, czy to sądowo. Na przykład prawo francuskie umożliwia taki dostęp dłużnikom działającym w dobrej wierze, którzy w sposób wyraźny nie są w stanie spłacić swoich długów zawodowych, które przypadają do zapłaty, lub wkrótce staną się zapadłe (Article L. 331-2 do Code de la Consommation). Podobnie według prawa fińskiego dłużnicy stają się nadmiernie zadłużeni lub niewypłacalni,
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 105 W rozumieniu autorki nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty wszystkich zobowiązań w całości i dokładnie o czasie, objawiająca się pogarszającą się płynnością finansową. Definicję nadmiernego zadłużenia można przedstawić w ujęciu wąskim i szerokim. W ujęciu wąskim nadmierne zadłużenie jest stanem wynikającym wyłącznie z zadłużenia w instytucjach finansowych, w tym głównie bankowych, zaś w ujęciu szerokim nadmierne zadłużenie jest wynikiem zadłużenia gospodarstw domowych zarówno z tytułu zaciągniętych kredytów i pożyczek w instytucjach finansowych, jak i z tytułu braku realizacji zobowiązań w pozostałych instytucjach zadłużeniowych.